روش شناسی علوم انسانی (حوزه و دانشگاه)
سال:1388 | دوره:15 | شماره:61 |تعداد مقالات:8

چکیده فارسی:هدف این مقاله معرفی مهم ترین مبانی جامعه شناسی اسلامی، در قالب ارائه پارادایمی مقایسه پذیر با پارادایم های موجود است که ماهیت انسان و جامعه، هدف و روش تحقیق و ارزش ها در جامعه شناسی مهم ترین عناصر هستند. این پارادایم از نظر انسان شناسی، بر اصل فطرت استوار است و با رد جبر اجتماعی، تلفیقی را بین فردگرایی و کل گرایی روش شناختی می پذیرد و درباره چیستی جامعه تصویری ارائه می کند که در آن، رابطه انسان با خداوند مدنظر قرار می گیرد. به علاوه، واقعیت اجتماعی را شامل نظم ها و قوانین تجربی و نیز سنت های اجتماعی می داند؛ ضمن آنکه مناسبات اجتماعی را بر پایه عناصر متعدد شامل مهرورزی، استخدام متقابل انسان ها و تضاد تبیین می کند. اهداف تحقیق در این پارادایم عبارت اند از: تبیین علی و معناشناسی رفتار، نقد اوضاع اجتماعی و غایت شناسی پدیده های انسانی از حیث استنادشان به خداوند. همچنین به موجب این پارادایم، جامعه شناسی اسلامی دو سطح متمایز دارد: تجربی و فراتجربی. در سطح نخست، در مقام گردآوری به طور عمده، از روش استنباط فقهی - تفسیری و در مقام داوری، از روش تجربی و در سطح دوم، به فراخور مورد از هر یک از روش های معتبر، اعم از وحیانی، عقلی و تجربی بهره می گیرد. همچنان که در سطح نخست می کوشد از دخالت ارزش ها در توصیف و تبیین واقعیات تا حد امکان بکاهد؛ اما در سطح دوم، توسل به ارزش های دینی برای نقد اوضاع اجتماعی و ارائه راهکار برای تحقق وضعیت مطلوب را رد نمی کند.   چکیده عربی:تقدم المقالة الحالیة نبدة عن اسس علم اجتماع اسلامی من خلال عرض صیغة لنموذج یمکن مقارنتها بالنماذج الموجودة و التی تمثل ماهیة الانسان و المجتمع، و هدف و طریقة البحث و قیم علم الاجتماع اهم عناصرها. طبقا لرؤیة علم الاجتماع فان هذه الصیغة تستند الی اصل الفطرة و ترفض الجبر الاجتماعی و تتخذ موقفا ایجابیا من فکرة دمج الاتجاه الفردی بالاتجاه المبرمج العام. اما فی یتعلق بماهیة المجتمع تقدم المقالة صورة تعرض فیها علاقة الانسان بالخلق. کما تری هذه الصیغة بان الواقع الاجتماعی یشتمل علی النظم و القوانین التجریبیة و السنن و العقائد الاجتماعیة، و تقدم فی الوقت ذاته صورة عن العلاقات الاجتماعیة تستند الی عدد من العناصر کالعطف و الحنان، و تبادل الخدمات و حالة التضاد. من اهداف دراسة و بحث الصیغة آنفة الذکر: الکشف عن علیة و مفهوم السلوک، و نقد الاوضاع الاجتماعیة و ادراک الغایه وراء الظواهر الانسانیة من حیث ارتباطها بالخالق. ان علم الاجتماع الاسلامی و وفقا لهذه الصیغة یکون علی مستویین: تجریبی و ماوراء التجریبی. فوفقا للمستوی التجریبی فانها تعتمد فی الاساس علی اسلوب الاستنباط الفقهی - التفسیری و فی التقییم علی الاسلوب التجریبی، و اما علی المستوی الثانی فانها تعتمد و بشکل متناسب علی احد الطرق الموثوقة بما فی ذلک طریق الوحی و طریق العقل و طریق التجربة و تسعی علی المستوی الاول الی الحد من اقحام القیم فی تفسیر الحقائق. اما علی المستوی الثانی فانها لا تتردد فی الاستعانة بالقیم الدینیة فی نقد الظروف الاجتماعیة و العمل علی بلوغ الحالة المطلوبة.

چکیده فارسی:بررسی نظام آموزش علم اقتصاد در دوره اخیر نشان می دهد که پس از انقلاب اسلامی، دیدگاه های متفاوتی درباره نحوه تعامل با علوم متعارف از جمله اقتصاد به نحوی که بتواند پاسخگوی نیازهای کشور اسلامی ما باشد، مطرح شد. به دلایل مختلف، در نهایت آنچه اتفاق افتاد، اتخاذ رویکردی تفکیکی در تدریس اقتصاد متعارف بود. این رویکرد که هنوز با تغییرات مختصری ادامه دارد، به این معنی است که درس های اقتصاد متعارف بدون تغییری اساسی ارائه شوند و درس های دیگری که به اقتصاد اسلامی مرتبط هستند، به صورت کاملا مستقل از درس های متعارف، به واحدهای درسی دانشجویان اضافه شوند. این مقاله به بررسی و نقد «رویکرد تفکیکی» در آموزش اقتصاد می پردازد و نشان می دهد این رویکرد، هم به لحاظ نظری و روش شناختی و فلسفی، و هم به لحاظ عملی و با در نظر گرفتن تجربه سه دهه اخیر، با چالش هایی جدی مواجه شده است. پس از آن «رویکرد تلفیقی» را به عنوان الگویی جایگزین در دو نسخه حداکثری و حداقلی ارائه می کند و نشان می دهد که رویکرد تلفیقی، نسبت به دیدگاه فعلی مزیت هایی دارد. در واقع، در این رویکرد دیگر اقتصاد اسلامی تنها به چند درس خاص محدود نمی شود، بلکه به بسیار توسعه یافته، درس های اصلی رشته اقتصاد را در برمی گیرد. چکیده عربی:لو القینا نظرة علی نظام تدریس علم الاقتصاد فی السنین الاخیرة لعرفنا بان هناک آراءا عدیدة حول کیفیة التعاطی مع العلوم المعروفه و من بینها الاقتصاد و انه بامکان الاستفادة من هذه الاراء لتلبیة حاجة بلدنا الاسلامی. ان ما حصل اخیرا - و لاسباب متعددة - اللجوء لاستخدام طریقة تجزئة المادة فی تدریس الاقتصاد. ان هذه الطریقة لم تبق علی حالها انما تعرضت الی تغییرات طفیفة علی مر الزمن و حسب هذه الطریقة یتم تدریس المواد المعروفة لدرس الاقتصاد بدون اجراء تغییرات علیها بینما تضاف دروس اخری لها علاقة بالاقتصاد الاسلامی الی جدول الدروس بحیث تکون مستقلة عن سائر الدروس. تتعرض المقالة الی تحلیل و نقد طریقة تجزئة المادة فی تدریس الاقتصاد و تشیر الی ان تجارب العقود الثلاثة الأخیرة اثبتت بانها تواجه بعض التحدیات علی المستوی النظری و المنهجی و الفلسفی. و قد اعقب ذلک طرح طریقة الدمج لتحل محل طریقة التجزئة و طریقة الدمج هذه لها من الحسنات ما یجعلها تمتاز علی الطریقة المألوفة و تبعا لهذه الطریقة لا یقتصر الاقتصاد الاسلامی علی مجرد عدد من الدروس الاصلیة فی فرع الاقتصاد.

چکیده فارسی:شکل گیری علم اقتصاد اسلامی چالش اساسی اقتصاد اسلامی است. حل این چالش از نظر شهید صدر، از دو طریق ممکن است:-1 اصول قطعی مکتب اقتصاد اسلامی، با فرض تحقق آنها، پی آمدهایی در ساحت اقتصاد به دنبال دارد. تحلیل علمی این پی آمدها، زمینه پیدایی نظریات علمی اقتصاد اسلامی است.-2 اگر به مکتب اقتصاد اسلامی در روابط اقتصادی جامعه عمل شود، رویدادهای عینی اقتصادی به دنبال دارد. اقتصاددان به تحلیل این رویدادهای عینی می پردازد و در نهایت، علم اقتصاد شکل می گیرد.شهید صدر راه دوم را ترجیح می دهد. این مقاله درصدد است بیان کند این ترجیح، متاثر از دیدگاه شهید صدر درباره وظیفه و هدف علم اقتصاد است. در این مقاله، این دیدگاه بررسی و در پایان، راه دیگری برای شکل گیری علم اقتصاد اسلامی ارائه می شود.   چکیده عربی:تعتبر صیاغة علم الاقتصاد الاسلامی احد اهم التحدیات التی تواجه الاقتصاد الاسلامی. یری الشهید الصدر بأنه یمکن حل هذه المعضلة بطریقتین:1- لو تم تطبیق الاصول القطعیة فی مدرسة الاقتصاد الاسلامی فستحدث نتائج و متغیرات فی ساحة الاقتصاد. ان التحلیل العلمی لهذه النتائج یوفر الارضیة المناسبة للکشف عن نظریات الاقتصاد الاسلامی.2- عنیما تولی مدرسة الاقتصاد الاسلامی اهتماما بالعلاقات الاقتصادیة للمجتمع ستحصل احداث اقتصادیه عینیة. و بعد ان یقوم خبراء الاقتصاد بتحلیل الاحداث المذکوره یصلوا فی نهایة الامر الی صیاغه علم الاقتصاد. اما الشهید الصدر فانه یفضل اتباع طریق آخر. تشیر المقالة الحالیة بان اختیار الشهید الصدر لطریق آخر له علاقة برؤیته حول وظیفة و هدف علم الاقتصاد. تسلط المقالة الضوء علی الرؤیة المذکورة و تعرض فی ختام البحث طریقا آخر لصیاغه علم اقتصاد اسلامی.

چکیده فارسی:در چند دهه اخیر، جوش و خروشی روش شناسانه برای احیای مفهوم علیت، به ویژه درک مکانیسمی از علیت در علوم اجتماعی می بینیم تا جایی که بسیاری از دانشمندان علوم اجتماعی، با وجود تمام اختلافات عمده در موضوعات مهم نظری و روش شناسی، به طور مشترک، بر تبیین پدیده های اجتماعی از طریق ارجاع به مکانیسم های علی تاکید فزاینده ای کرده اند. با وجود ادبیات نسبتا گسترده موجود در خصوص درک مکانیسمی از علیت، سوالات متعددی در خصوص معنا و کاربرد مکانیسم های علی در علوم اجتماعی مطرح هستند. در این مقاله تلاش شده است ضمن کالبدشکافی مفهومی از واژه «مکانیسم» نشان داده شود که چرا دانش پژوهان علوم اجتماعی، به ویژه جامعه شناسان که عهده دار مطالعه پدیده های پهن دامنه و کلان هستند، نیاز مبرمی به مطالعه مکانیسم های علی دارند. به عبارت دیگر نشان داده شده است که مکانیسم ها چگونه می توانند برخی مشکلات اساسی و دیرپا را در مطالعات جامعه شناسی، تا حدود زیادی حل کنند. همچنین رابطه درک مکانیسمی از علیت با فردگرایی روش شناختی در علوم اجتماعی تجزیه و تحلیل شده است.   چکیده عربی:شهدت العقود الاخیرة اهتماما مبرمجا و منسقا سعیا لاحیا، مفهوم العلیة و بالاخص الفهم الآلی للعلیة فی العلوم الاجتماعیة. ان عددا کبیرا من علماء علم الاجتماع، و علی الرغم من وجود اختلاف أساسیة بینهم حول مواضیع نظریة و منهجیة مهمة، یتفقون علی التأکید علی تفسیر الظواهر الاجتماعیة من خلال الاستعانه بالالیات العلیة.نظرا لا تساع دائرة الادبیات الخاصة الفهم الآلی للعلیة تطرح اسئلة کثیرة فی العلوم الاجتماعیه حول معنی الالیات العلیة و فوائدها العملیة.یحاول کاتب المقالة و بعد الغور فی مفهوم عبارة الآلیة ان یبین لماذا یحتاج الباحثون فی فروع العلوم الاجتماعیة و خاصة علماء الاجتماع الذین یترکز اهتمامهم بدراسة الظواهر العامة الی دراسة الالیات العلیة حاجة ماسة. و بتعبیر آخر لقد بذلت مساعی لبیان کیف یمکن للالیات ان تقدم حلولا لأکثر المشاکل الرئیسیة و المستأصلة فی دراسات علم الاجتماع. تحاول المقالة ایضا شرح العلاقة بین الفهم الالی للعلیة و بین الاتجاه الفردی للمنهجیة فی العلوم الاجتماعیة.

چکیده فارسی:هدف این مقاله بررسی دیدگاه هربرت بلومر درباره روش شناسی تحقیقات کیفی است. او یکی از اندیشمندان برجسته مکتب شیکاگوست که اصطلاح «تعامل گرایی نمادی» را ابداع کرده است. او از روش کیفی طبیعت گرایانه طرف داری می کند که واکنشی است در برابر سیطره جامعه شناسی کارکردی- ساختاری و روش های کمی در علوم اجتماعی. دیدگاه او سبب شد رویکردی تفسیری در علوم اجتماعی تقویت و گسترش یابد. در کانون آثار بلومر، نوع رابطه روش های علوم طبیعی و اجتماعی قرار دارد. او به نقد روش شناسی اثبات گرا و کاربرد تکنیک های کمی در تحقیقات جامعه شناسی می پردازد. او روش های کمی را روش می نامد و استدلال می کند که استفاده از تحلیل متغیر معمولا، نقش اساسی فرایندهای تفسیری را در شکل گیری رفتار انسان نادیده می گیرد. سرانجام، انتقادات وارد بر دیدگاه بلومر نیز در این مقاله ارائه می شوند.   چکیده عربی:یحاول کاتب المقالة تسلیط الضوء علی منهج البحث النوعی لدی هربرت بلومر و یعتبر بلومر من المفکرین البارزین فی مدرسة شیکاغو و هو اول من استخدم اصطلاح نزعة التفاعل الرمزی (symbolic interactionism)، و یمیل الی استخدام طریقة نوعیة یطلق علیها طریقة التیار الطبیعی. یعد هذا الاتجاه بمثابة رد فعل علی هیمنة علم الاجتماع العملی - الترکیبی و الطرق التی تعنی بالکمیة فی العلوم الاجتماعیة. لقد هذه فی تقویة و تنامی الاسلوب التفسیری فی العلوم الاجتماعیة. یلاحظ فی صمیم آثار بلومر علاقة بین الاسالیب المستخدمة فی العلوم الطبیعیة و اسالیب العلوم الاجتماعیة. ینتقد بلومر المنهجیة الیقینیة و الاسالیب التی تعنی بالکمیه و یری بان المنهج التی تهتم بالکمیة مجرد طریقة و یخلص الی القول بأن استخدام التحلیل المتغیر غالبا ما یتجاهل الدور الاساسی لعملیات تفسیر شکل السلوک الانسانی. یختم کاتب المقالة بحثه بملاحظات نقدیة لرؤیة بلومر.

چکیده فارسی:در این مقاله ابتدا، بحث مختصری درباره توسعه دانش مدیریت اسلامی و شرایط فنی و زمینه ای آن ارائه و این نتیجه حاصل شده است که در موقعیت کنونی، اکتشاف، استخراج و تحلیل داده ها و اطلاعات مرتبط، و استنتاج و استحصال دانش از آنها، مستلزم کاربست الگوها و روش های کیفی خاصی است. در این باره، فرایند چرخه ای تحلیل سارانتاکوس (1998)، به عنوان یک روش تحلیل کیفی و مشتمل بر سه مرحله تقلیل داده ها، سازماندهی و تفسیر، به طور مختصر معرفی شده است. در ادامه، نگارنده با عنایت به توانایی های ویژه این روش و نیز با نظر به مقتضیات زمینه ای توسعه دانش مدیریت اسلامی و بر اساس تجربه های خود در کاربست روش یاد شده در پنج پژوهش، آن را به عنوان یک روش پژوهش کیفی که می تواند در مسیر توسعه دانش مدیریت اسلامی مفید باشد، به طور مستدل توسعه داده است. این روش که مشتمل بر چهار مرحله گردآوری اطلاعات، تقلیل احیاگرانه داده ها، سازماندهی و تحلیل اطلاعات، تفسیر و نتیجه گیری است، به طور کاربردی شرح و بسط داده شده است. در پایان نیز، یک نمونه پژوهش انجام شده با استفاده از این روش، مختصرا توصیف شده است.   چکیده عربی:یستهل کاتب المقالة بحثه بنبذة مختصرة عن تطور علم الادارة الاسلامیة و الشروط الفنیة و المیدانیة و یخلص الی القول بان الاکتشافات و الاستنتاجات و تحلیل المعلومات و البیانات و استخلاص المعلومات یحتاج الی بعض النماذج و الطرق النوعیة الخاصة. تقدم المقالة فی هذا الباب نبذة مختصرة عن عملیة التحلیل المرحلی و التی اوجدها سارانتاکوس عام 1998 للمیلاد باعتبارها من الطرق النوعیة للتحلیل و تشتمل علی ثلاثة مراحل: تقلیل البیانات و تنظیمها و تفسیرها. نظرا لما تتمتع به هذه الطریقة من مزایا و وجود الشروط اللازمة للعمل علی تطویر علی الادارة الاسلامیة اضافة الی ما یمتلکه الکاتب من خبرة فی تعاطیه مع هذه الطریقة و استنادا الی الأدلة المتوفرة لدیه فقد قام بتطویر هذه الطریقة باعتبارها احد طرق البحث النوعی التی یمکن ان یکون لها دور مؤثر اثناء تطویر علم الادارة الاسلامیة.تسلط المقالة الحالیة الاضواء علی هذه الطریقة و التی تتضمن اربعة مراحل و هی جمع المعلومات، تلخیص البیانات، تنظیم و تحلیل المعلومات، التفسیر و الاستنتاج. تتضمن المقالة فی قسمها الاخیر نموذجا لاحد البحوث التی تستند الی الطریقه المذکورة.

چکیده فارسی:هدف این نوشته آن است که با بررسی نظریه ها و مدل های روان شناسان اخلاق و پیوند زدن این مباحث با مفهوم «استعاره»، پیشنهادی کاربردی برای تقویت تفکر اخلاقی کودکان، از طریق بازی و ادبیات ارائه کند. ابتدا به بررسی الگوی پیاژه برای رشد اخلاقی کودک می پردازیم و سپس بحث را با بررسی آرا کولبرگ، از دیگر روان شناسانی که در قالب رویکرد شناختی، به این موضوع نگاه کرده است، دنبال می کنیم. در ادامه، با بیان برخی انتقادهای وارد بر این رویکرد، به بررسی آرا گیلیگن، از نظریه پردازان فمینیست، در باب نسبت رشد اخلاق و «روایت» می پردازیم. سپس با طرح نکاتی درباره تعریف مفهوم استعاره، به استعاره های مفهومی و غیر زبانی خواهیم پرداخت. هدف از این نکات آن است که بتوانیم «بازی»، به ویژه «بازی وانمودی» را به عنوان نوعی استعاره مفهومی تعمیم یافته تعریف کنیم. چنین تعریفی به ما اجازه می دهد که در چارچوب رویکرد روایت محور به اخلاق، به امکانات بالقوه ادبیات و بازی به عنوان یکی از مهم ترین سرچشمه های تقویت قوه اخلاقی کودکان بیشتر واقف شویم.   چکیده عربی:یستعرض کاتب المقالة نظریات و نماذج علماء نفس الاخلاق و یربط هذه المواضیع من خلال مفهوم الاستعارة باقتراح عملی یستهدف تقویة الذهنیة الاخلاقیة لدی الاطفال عن طریق اللعب و الأدبیات. یستهل الکاتب بحثه بعرض نموذج «پیاجه» حول تربیة الاخلاق فی مرحلة الطفولة و یتناول بحث آراء «کولبرک» - أحد علماء النفس الذین لهم رؤیة معرفتیة. حول هذا الموضوع ینتقل الکاتب بعد ذلک الی ذکر بعض الانتقادات التی و جهت لهذا المنهج ثم یتعرض الی بحث الاراء التی طرحها«جلیجن» - احد الذین ساهموا بوضع نظریة مساواة الجنسین - و التی ترتبط بتربیة الاخلاق و الروایة. کذلک تتطرق المقالة الی تعریف مفهوم الاستعارة و تتحدث عن نوعین من الاستعارات: استعارات خاصة بالمفهوم و استعارات غیر لفظیة. ان الهدف الذی یتوخاه کاتب المقالة هو التمکن من تعریف اللعب - خاصة اللعب المصطنع - علی انه احد انواع الاستعارات الخاصة بالمفهوم المستخدم علی نطاق واسع. ان مثل هذا التعریف یمکننا - و بالاستعانة باسلوب الترکیز علی الروایة فی بناء الاخلاق - من الاحاطة بنحو افضل بالامکانیات المتوفرة للأدبیات و الألعاب باعتبارها أحدی اهم مصادر بناء القواعد الاخلاقیة فی مرحلة الطفولة.