مطالعات ملی
سال:1387 | دوره:9 | شماره:3 (35) |تعداد مقالات:9

پژوهش حاضر با هدف توصیف میزان توجه به مولفه های هویت ملی در کتاب های درسی دوره آموزش راهنمایی ایران انجام شده است. بدین منظور با بهره گیری از روش تحلیل محتوا، سی جلد کتاب درسی دوره آموزش راهنمایی سال 87-1386 بررسی و تحلیل شده که شامل 488 درس و 3895 صفحه بوده است. از روش آنتروپی شانون نیز برای تفسیر پیام و پردازش اطلاعات موجود برای به دست آوردن ضریب اهمیت هر یک از مقوله های هویت ملی و مقایسه ضرایب اهمیت آن ها استفاده شده است. مقوله های هویت ملی شامل ارزش های باستانی، ارزش های دینی – مذهبی و ارزش های فرهنگ غرب است که هر یک با بهره مندی از معیارهای تعریف شده بررسی گردیده اند. بر اساس یافته های پژوهش، توجه متعادلی به عناصر و مولفه های هویت ملی نشده است. بیشترین ضریب اهمیت در میان دروس و صفحات کتب درسی دوره راهنمایی، در 299 درس با 931 صفحه به مقوله دینی و مذهبی، در 96 درس با 161 صفحه به مقوله باستانی و ملی و در 21 درس با 46 صفحه به ارزش های فرهنگ غرب توجه شده است.

نظام های آموزشی در شکل دهی به هویت ملی کشورها نقش بی بدیلی به عهده دارند. تحلیل و بررسی علمی مواد به کار رفته در نظام های آموزشی و نیز بسامد کاربرد هر یک از مولفه های اصلی و فرعی، موضوع بررسی کارشناسانه است. تحلیل این مولفه ها، ابزار مناسبی برای ترسیم نقشه کلان سیاست فرهنگی یک کشور خواهد بود. نویسندگان مقاله در این پژوهش، با تحلیل و بررسی شانزده جلد از کتاب های درسی تاریخ، جامعه شناسی، زبان و ادبیات فارسی رشته های علوم تجربی، علوم انسانی و ریاضی و فیزیک در مقطع متوسطه، به دنبال بررسی انعکاس مولفه های هویت ملی ایران و شاخصه های آن، جهان ایرانی و تبیین مفهوم نظری هویت در این آثار هستند. این مصادیق و عناصر شامل چهار عنصر اصلی فرهنگ، دین و مذهب، تاریخ و قلمرو سیاسی – جغرافیایی است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که مولفان کتاب های درسی و برنامه ریزان آموزش و پرورش در انعکاس عملکرد مناسبی داشته اند؛ اما در حوزه تمدن ایرانی عملکرد آن ها نسبتا ضعیف است.روش تحقیق در این پژوهش تحلیل محتوا مبتنی بر ارایه آمار و ارقام است.

یکی از ابزارهای مهمی که حکومت ها برای حفظ تمامیت ارضی و بقای سیاسی خود از آن سود می جویند، نهاد آموزش و پرورش است. این نهاد بخش عمده ای از دوران پایه ریزی شخصیت و چارچوب فکری افراد جامعه را در ابعاد مختلف شکل می دهد و هدایت می کند. بنابراین، نهاد یاد شده در قالب های مختلف، به ویژه با استفاده از کتب درسی مناسب، می تواند نقش برجسته ای در تقویت و ترویج هویت ملی هر کشوری ایفا نموده، حیات آن را تضمین کند. از آن جمله، آگاهی های تاریخی است که یکی از شاخصه های مهم هویتی ملت ها به شمار می رود. ایران با دارا بودن زمینه های مختلف همبستگی ملی، از معدود کشورهای تاریخی است که می تواند با شناساندن و تاکید بر نقاط عطف و افتخارآمیز این تاریخ، بیش از پیش برای تقویت حس ملت بودن و همگرایی ملی از آن بهره برد. این امر در وهله نخست بر عهده نهاد آموزش و پرورش است تا در قالب کتب درسی، به ویژه درس تاریخ به این مهم بپردازد. مقاله حاضر بر آن است تا با توجه به محتوای کتب تاریخ مقطع دبیرستان در مقام یکی از مبادی اصلی تقویت هویت ملی در ایران، به این پرسش پاسخ دهد که کتاب های تاریخ دبیرستان تا چه حد محتوای لازم را برای شناساندن و تقویت هویت ملی ایرانیان داراست؟ روش تحقیق، توصیفی، ابزار گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای و شیوه آزمون فرضیه از نوع کیفی است. نتایج حاصل نمودار آن است که گرایش به تقویت هویت ملی در کتب تاریخ دبیرستان ضعیف و خنثی است.

برخی از نویسندگان کشورهای عربی با انتشار نقشه، مقاله و کتاب، نام خوزستان و شهرهای این استان ایران را به عربی تغییر داده، مدعی هستند که خوزستان سرزمینی عربی است. برخی از رهبران کشورهای عربی نیز از این ادعا حمایت کرده اند. در این مقاله با مراجعه به متون کهن تاریخی نشان داده شده که از سپیده دم تاریخ تا کنون، نام این قسمت از سرزمین ایران خوزستان، همواره بخشی از ایران زمین بوده است. سپس از مشعشعیان و بنی کعب سخن گفته شده که پس از ورود به ایران به مذهب شیعه گرویده، تابعیت ایران را پذیرفتند. آنان تحت تاثیر فرهنگ و تمدن ایرانی قرار گرفته، دست از راهزنی، غارت و کشتار برداشتند. شیوخ آن ها نیز به دولت ایران وفادار بوده و از طرف دولت ایران به حکومت مناطقی که در آن ساکن بوده اند – بخش کوچکی از خوزستان – منصوب می شدند.

جهانی شدن، فرآیند گریز ناپذیر قرن 21، پدیده ای است که در دهه پایانی قرن بیستم، تبعات و پیامدهای گسترده آن ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جوامع جهانی را از جمله ایران تحت الشعاع قرار داده است. در پی این تغییرات، آثار جهانی شدن بر ابعاد متنوع زندگی انسان ها، مراودات و هویت آنان در ابعاد مختلف بر کسی پوشیده نیست.این جستار با هدف بررسی ارتباط فرآیند جهانی شدن فرهنگ و تاثیر آن بر تغییر هویت اجتماعی جوانان به شیوه پیمایشی انجام شده است. اطلاعات لازم از طریق پرسشنامه، از نمونه ای 384 نفری از بین جوانان هجده الی سی ساله از مناطق یازده گانه شهر اصفهان جمع آوری شده است. نتایج حاصل از بررسی نشان می دهد که بین فرآیند جهانی شدن فرهنگ و برجستگی ابعاد چندگانه هویت، همبستگی وجود دارد و تغییرات حاصل شده در ابعاد متعدد هویت، با کاربرد فن آوری اطلاعاتی و ارتباطی در حیطه هایی چون مصرف گرایی، نوگرایی و گرایش به ارزش های فرهنگی نو صورت می پذیرد.

در دهه اخیر زبان انگلیسی متعاقب پدیده جهانی شدن به طور بی سابقه ای گسترش یافته و چالشی جدید برای کشورهای غیر انگلیسی زبان ایجاد کرده است. از سویی ارتباطات جهانی ایجاب می کند که این زبان مورد توجه جوامع غیر انگلیسی زبان قرار گیرد تا در عرصه مناسبات سیاسی – اقتصادی از دیگر جوامع عقب نمانند؛ از سویی دیگر تاثیر فرهنگ های غربی که از طریق زبان انگلیسی به جوامع تحمیل می شود نیز گریز ناپذیر است، به گونه ای که هویت های ملی سخت تحت تاثیر قرار می گیرند. با نظر به مبانی نظری برنامه ریزی زبان و محصول عملی آن، که سیاست زبانی است، می توان در صدد یافتن راهکارهای عملی برآمد تا ضمن بهره مندی از فواید به کار بردن این زبان خارجی، از خطرهای ناشی از آن نیز تا حد ممکن در امان بود. در این مقاله ضمن طرح تجربیات مفید برخی از کشورها در این زمینه و جست و جوی موضوع در سیاست های موجود در ایران، بر اهمیت دادن به نوع مدیریت و سیاست زبانی در برابر گسترش روز افزون زبان انگلیسی تاکید، و راهکارهایی پیشنهاد می شود.

یکی از شاخصه های اصلی ملت در عصر جدید، وجود نظام اقتصادی قدرتمند در سایه دولتی ملی است. تهدیدپذیری اقتصادی، منجر به تهدید نظام سیاسی می شود و فروپاشی اقتصادی یک نظام سیاسی بی شک یکی از عناصر و مولفه های هویت ملی را تهدید می کند. منطقه، پر تنش خاور میانه و وجود کشورهای رقیب و دشمن ایران در منطقه، می تواند عوامل بیرونی این تهدید هویتی در نظر گرفته شود؛ به طوری که بر اساس سند چشم انداز بیست ساله، ایران در افق 1404 ه-ش باید به جایگاه اول اقتصادی منطقه دست یابد. این مقاله، با معرفی مفهوم تهدید پذیری اقتصادی و تعیین ابعاد، مولفه ها و شاخص های آن، به بررسی یکی از عوامل استراتژیک شناخت تهدیدات هویت ملی (تهدیدات اقتصادی) می پردازد. بر اساس الگوی ارایه شده، کشورهای برخوردار از رشد اقتصادی مستمر و درونزای بالاتر، توزیع عادلانه تر و استقلال اقتصادی بیشتر، کمتر در معرض تهدیدات اقتصادی هستند. در نتیجه نظام سیاسی و هویت ملی آن ها کمتر در معرض خطر است. در ادامه، شاخص ترکیبی تهدیدپذیری اقتصادی (ETI) معرفی، و روند تغییرات آن طی دوره زمانی 2005-1995 محاسبه شده است.با توجه به نتایج به دست آمده، اقتصاد ایران از نظر توزیع عادلانه، استقلال اقتصادی و تهدید پذیری کلی اقتصادی در مقایسه با اقتصاد کشورهای عربستان، ترکیه و رژیم اشغالگر قدس در معرض تهدیدات بیشتری است و در بعد رشد درونزای اقتصادی از میان کشورهای یاد شده در مقایسه با عربستان سعودی دارای وضعیت بهتری می باشد.

با تعمیق قدرت اندیشه ورزی در خصوص تحولات جوامع انسانی، نقش ناپیدا و کم پیدای (فرهنگ) بیش از گذشته برجسته، و تاثیرگذاری متغیر (هویت)، فهم پذیرتر از قبل شده است. از این رو، تمایلی آگاهانه و دوراندیشانه به تحلیل تحولات از منظر فرهنگ و هویت به مثابه متغیرهای مستقل با سرعت چشمگیری رشد پیدا کرده است. از جمله وضعیت های جدیدی که تعلقات هویتی و حساسیت های فرهنگی را دستخوش تغییرات بسیار کرده، مجموعه تحولاتی به نام (جهانی شدن) است. کتاب (فرهنگ و هویت ایرانی و جهانی شدن) متاثر از زمینه ها و تمایلات فوق، به قلم دکتر تقی آزادار مکی، استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، در پنج فصل نگاشته شده و انتشارات تمدن ایرانی آن را در سال گذشته (1386) منتشر کرده است.

(مساله همبستگی؛ نظریه ها و مدل ها) از جمله آثاری است که انتشارات تمدن ایرانی آن را چاپ کرده است. این اثر در 1000 نسخه منتشر شده و متن فارسی آن دارای 488 صفحه است.مساله همبستگی و فهم چگونگی استقرار و تثبیت آن، موضوعی اساسی در حوزه علوم اجتماعی محسوب می شود که متاثر از دگرگونی ها و تحولات حادث شده در یک دهه اخیر و فرایند جهانی شدن، اهمیتی دو چندان یافته است؛ زیرا از یک سو، موافقان فرایند جهانی شدن تحقق این فرایند را به مثابه موجودیت یافتن نوعی همبستگی فراگیر در سطح جهانی که پیش از این وعده داده شده است؛ در مقابل مخالفان جهانی شدن نیز با تاکید بر همبستگی متنوع دولت های ملی و هویت های برآمده از آن، برمبنای مرزبندی های قومی، مذهبی، سیاسی و سرزمینی، برای برجسته نمودن چارچوب همبستگی ملی تلاش می کنند.