خردنامه صدرا
سال:1392 | دوره:- | شماره:72 |تعداد مقالات:7

«سیاست» در اصطلاح بمعنای مدیریت و اداره مدبرانه جامعه است که در اشکال گوناگون ظهور و بروز پیدا کرده است. برخی از این اشکال به معنای واقعی سیاست نزدیکند و برخی از آنها بدور از حقیقت سیاست هستند. بهترین الگو و نظام سیاسی، الگویی است که جامعترین برنامه و قانون را داشته باشد بنحوی که سعادت همه جانبه انسان را فراهم آورد. بهمین دلیل الگوها و نظام های برآمده از مصلحت سنجی های بشری، از آنجا که بشر توان احاطه بر همه چیز را ندارد، ناقص بوده و پیاپی منسوخ شده اند. بنابرین، الگوی احسن سیاسی، نظامی است که از مبدئی ماورای انسان (خداوند) ترسیم شده و بوسیله پیامبرانش برای بشر تشریح و تشریع شده است.سیر تاریخی نظام های سیاسی الهی به دو دوره جامع تقسیم می شود: «دوره نبوت»: که عبارتست از دوره حضور پیامبران و «دوره» ولایت: که عبارتست از دوره حاکمیت وارثان و نمایندگان پیامبران. در اغلب مکاتب و آثار شخصیت های فلسفی نیز به این ادوار، ضرورت و شاخصه های هر یک اشاره شده است. در حوزه فلسفه اسلامی نیز گاه بصراحت و گاه بتلویح نظام سازی سیاسی مدنظر حکما بوده است. حکمت متعالیه بعنوان وضع مجامع مکاتب حکمی - فلسفی سنت اسلامی، گرچه بدلایل متعدد خود را از پرداختن صریح و تفصیلی به مباحث سیاسی بینیاز میدانست اما بضرورت مقال، در لابلای بسیاری مباحث دیگر به این مهم پرداخته است.دیدگاه سیاسی ملاصدرا گرچه در بنیان به دیدگاه فارابی و ابن سینا شباهت دارد اما بسبب برخورداری از مبانی اختصاصی حکمت متعالیه، به واقع فلسفی نزدیکتر شده است. منظور ملاصدرا از «مدینه فاضله»جامعه در سطح ملی، از «امت فاضله» جوامع منطقه ای، و از «معموره ارض» جامعه جهانی است. بر این اساس، دیدگاه وی به آموزه «امت واحده» اسلامی نزدیک است. حاکم این جامعه سالک واصلی است که سفر سوم سلوک را هم پیموده و بمیان خلق الله برگشته است.نگارنده معتقد است علاوه بر دو روش مرسوم در آثار ملاصدرا برای اثبات ضرورت فلسفی سیاست و شاخصه های حاکم الهی، برهانی وجود شناختی هم می توان بر آن ارائه داد که در این مقاله با چند تقریر مختلف ارائه شده است.

مفهوم مشتق از جمله مفاهیمی است که توجه متفکران علوم اسلامی را بخود معطوف کرده و ایشان را به کاوش درباره اجزای تشکیل دهنده آن واداشته است. از آنجا که نظر ملاصدرا درباره مشتق در موارد بسیاری چون اصالت وجود، اثبات حرکت جوهری و نگرش نوین به علیت، در نظام فلسفیش تاثیرگذار بوده، لذا بررسی جوانب گوناگون این موضوع خالی از اهمیت نیست.در این مقاله، نخست آراء رایج فلاسفه در باب مشتق مطرح می شود که شامل سه نظر است: 1. مشتق، مرکب از ذات و مبدا اشتقاق و نسبت است. 2. مشتق، مرکب از مبدا اشتقاق و نسبت است. 3. مشتق، بسیط و عین مبدا اشتقاق است. سپس به کاربردهای نظر ملاصدرا در باب مفهوم مشتق اشاره میشود که مباحثی چون اصالت وجود، نگرشی نوین به علیت، نقد نظریه ذوق تاله، وحدت اضافه و مضاف، اثبات حرکت جوهری، نفی موضوع در حرکت جوهری، وحدت علم و عالم و معلوم و نفی ترکیب از ذات واجب را شامل می شود.

قاعده بسیط الحقیقه یکی از قواعد مبنایی در حکمت متعالیه است که در حل مسائل غامض فلسفی کارساز بوده است. ملاصدرا از آن در حل مسائلی از جمله علم الهی، کل الاشیاء بودن واجب تعالی، کل القوی بودن نفس و ... استفاده کرده است. واکاوی این قاعده و نحوه کاربرد آن در اندیشه صدرایی نقش مهمی در تنقیح و تدقیق حکمت متعالیه دارد. مصداق حقیقی این قاعده باری تعالی بوده و کاربرد قاعده در دیگر موارد نسبی است، به این معنا که آن موارد بسیط حقیقی نبوده بلکه نسبت به مادون خود بسیط هستند؛ لذا مصداق حقیقی بسیط الحقیقه نیستند. در این مقاله بعد از ذکر پیشینه تاریخی و تحلیل قاعده، به کاربردهای آن در تفکر صدرایی پرداخته شده است. در نهایت نیز تقریری نو از این قاعده، بر اساس وحدت شخصی وجود ارائه شده است.

یکی از مباحث مهم در معرفت شناسی معاصر، بحث از منابع معرفت است که بر اساس نظر اغلب معرفت شناسان عبارتند از: ادراک حسی، عقل، درون نگری، گواهی و حافظه. این مقاله سعی دارد دو منبع مهم معرفت، یعنی ادراک حسی و عقل را با تکیه بر مبانی معرفت شناسی فیلسوفان صدرایی و دکارتی، با نگاهی تطبیقی، مورد بحث و بررسی قرار دهد. هر دو گروه از این فیلسوفان ادراک حسی و عقل را بعنوان منبع معرفت تلقی می کنند. آنان ادراک عقلی را برتر از ادراک حسی می دانند و عقل را منبع اصلی در رسیدن به حقیقت می پندارند؛ در عین حال، بین آنها اختلاف نظرهایی نیز دیده می شود، چنانکه بعنوان مثال برخی منشا همه علوم را حس می دانند و برخی این سخن مشهور فلسفه اسکولاستیک که: «هیچ چیز در عقل نیست که نخست در حس نبوده باشد» را انکار می کنند.

نظریه «خلق از عدم» یکی از مباحث محوری در هستی شناسی ملاصدرا است. او بر اساس حرکت جوهری و با استناد به قرآن، برهان و عرفان، عالم را حادث زمانی می داند. این در حالی است که در فلسفه مشاء، عالم قدیم زمانی و حادث ذاتی است در فلسفه اشراق عالم تجلی و ظهور نورالانوار و ذاتا متاخر از خداوند دانسته شده است و در عرفان نیز با استناد به اعیان ثابته، خلق از عدم پذیرفته و تفسیر می گردد. در حکمت متعالیه با نقد و بررسی آراء متکلمین و فلاسفه بر اساس نظریه خلق مدام، با استدلال عقلی و شهود اشراقی ثابت میشود که جز خدای واحد هیچ موجودی قدیم ذاتی و قدیم زمانی نیست و اعتقاد به توحید خالص تنها با نظریه خلق از عدم و حدوث ذاتی و زمانی عالم امکانپذیر است.

در حکمت متعالیه شناخت نفس «مادر حکمت»، «اصل سعادت» و «حکمت نوری» محسوب میشود. ملاصدرا نفس انسان را فاقد ماهیت دانسته و شناخت آن را شرط مهم شناخت حقیقت اشیاء می شمارد. برای نیل به این هدف، علاوه بر تقویت قوای عقلی، تهذیب عملی نیز لازم است. این دو در مجرای اصل حرکت جوهری، حقیقت انسان را شکل می دهند. بر این اساس، ادراک روشن کلیات ارتباط مستقیمی با استکمال ذاتی و تجرد نفسانی انسان دارد. ولی اکثر انسان ها در مرحله تجرد برزخی باقی می مانند و نمی توانند ادراک روشنی از کلیات داشته باشند. این کلیات، طبق نظر نهایی صدرا، همان مثل افلاطونی هستند و مفاهیم کلی ناشی از مشاهده آنها از فاصله دور است. بنابرین، فقط عده اندکی از انسان ها که به مراتب عالی تجرد رسیده اند موفق به ادراک روشن کلیات می شوند. در این مقاله حقیقت نفس از نظر ملاصدرا و ارتباط استکمال نفس با ادراک کلیات مورد بررسی قرار می گیرد. نتیجه ای که از این بحث بدست می آید اینست که آنچه محل اختلاف فلاسفه است، آن معنایی از کلی است که ملاصدرا آن را «کلی منتشر» می نامد و محصول مشترک خیال و عقل است. این معنا و مرتبه، مرتبه ای نازل تر از ادراک راسخون در علم است که معرفت آنها در نتیجه ادراک مثل حاصل می شود.

با مدعی مگوئید اسرار عشق و مستی     تا بیخبر بمیرد در درد خودپرستی(حافظ) مهمترین دغدغه انسان اندیشه ورز - پس از تامین نیازهای ابتدایی حیات - این بوده است که قانون حاکم بر نظام هستی را بشناسد تا بتواند اولا حوادث آینده را پیش بینی کند و ثانیا آنها را بفهمد و تبیین نماید.آنچه در ابتدا مسلم و مفروض بنظر می رسد این است که گردش جهان بمقتضای عقل است. حوادث و وقایع آن منوط به بخت و اتفاق نیست بلکه تابع یک قانون عقلانی است. بعبارت دیگر، در جهان امری بنام شبکه ترتب حوادث یا نقشه وقایع وجود دارد که رویدادها بموجب آن سامان میگیرند و با کشف این نقشه که بمدد علوم فیزیک و ریاضی حاصل می شود، میتوان تا حدودی حوادث آینده را پیش بینی کرد. ولی انسان نمی تواند تنها به پیش بینی حوادث قانع باشد بلکه می خواهد آنها را بفهمد و تبیین نماید. او می خواهد بداند این کارگاه که جهان نام دارد چیست؟ و چرا اینگونه کار میکند و طرز دیگری کار نمی کند؟ در اینجا انسان از مرز علوم عبور می کند و به فلسفه متوسل می شود (آنجا که علم متوقف می شود فلسفه آغاز می گردد).ملاصدرا بر اساس اصول فلسفی خود (اصالت وجود، وحدت تشکیکی حقیقت وجود، حرکت جوهری و ...) درونمایه نظام هستی را عشق به مبدا و شوق به کمال می داند. وی بر این عقیده است که در نهاد همه موجودات عالم و در باطن همه ذرات وجود، عشق به مبدا حق و در موجودات مادی - علاوه بر عشق به مبدا شوق رسیدن به کمال بودیعه نهاده شده است. عشق رسیدن به کمال نهایی در همه اجزاء و ارکان عالم سریان دارد. این تکاپو و جوش و خروش همگانی از نیروی عشق به کمال مطلق سرچشمه می گیرد؛ عشقی که با حیات و شعور نیز همراه است و از یک سو حافظ نظام هستی و از سوی دیگر موجب حرکت بسوی کمال است.