علوم حدیث
سال:1388 | دوره:14 | شماره:4 (54) |تعداد مقالات:11

بررسی و شناخت شیوه های فهم حدیث در حوزه حدیث پژوهی امری مهم و ضروری است. از جمله مجموعه های حدیثی، کتاب هایی تحت عنوان چهل حدیث است که مورد توجه و اهتمام علما در طی قرن ها بوده و هست. مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه بیش از هفتاد اثر را تحت همین عنوان معرفی کرده است، از جمله آنها اربعین شیخ بهایی است که در سده دهم هجری به خامه این عالم وارسته ذوفنون به رشته تحریر درآمده است. این مجموعه حدیثی، با حجم کم آن، در بردارنده مطالب بسیار ارزنده در موضوعات گوناگون است، بیان معنای واژگان، ضبط دقیق کلمات موجود در حدیث، تحلیل و تفسیر محتوای حدیث با استفاده از آیات قرآن کریم و احادیث دیگر، بیان نکات صرفی و نحوی و بلاغی که در موارد متعددی متفاوت با آن چیزی است که در کتاب های دیگر بیان شده است و نیز حل تعارض احادیث از ویژگی های برجسته این کتاب است که در این پژوهش به ذکر نمونه هایی از هر یک از موارد یاد شده، می پردازیم.

حدیث «اخوک دینک، فاحتط لدینک بما شئت»، از گزاره های پر بسامد دینی در نوشته های پرداخته شده در علم اصول فقه، هنگام شک مجتهد در مقام استخراج احکام فرعی دین است که سندش بسیار کم و متن آن به فراوانی دست مایه کار اصولیان بوده است.این مقاله می خواهد با مراجعه به نوشته های اصولیان - که در گرانیگاهشان، دو کتاب فرائد الاصول شیخ انصاری و کفایه الاصول آخوند خراسانی خودنمایی می کنند - هم سند حدیث یاد شده را بررسی کرده و هم لغزش ریشه دار در گزارش پیام آن را واکاوی کند و نشان دهد، آنچه از این حدیث، سال ها و سده ها برداشت کرده اند، نادرست و خرده پذیر بوده است.

بیشتر مباحث دانشمندان علوم قرآنی و حدیث، ناظر به نسخ آیات قرآنی است و از نسخ حدیث، بحث منقح و در خور توجهی به میان نیامده است، حال، آن که مفاد دسته ای از روایات شیعه و اهل سنت، این است که حدیث نیز می تواند مشمول پدیده نسخ باشد. بر اساس برخی دلایل و نمونه های متعدد، التزام به این امر در احادیث نبوی جای تردید نیست، ولی پذیرش آن در احادیث ائمه (ع) دشوار به نظر می رسد.

حدیث، به عنوان دومین منبع تشریع از جایگاه و اعتبار ویژه ای در دین اسلام برخوردار است. آنچه در قرار گرفتن حدیث در این جایگاه و اعتباربخشی به آن، نقش اساسی ایفا می کند، فهم درست حدیث است، چرا که فهم نادرست از حدیث، نه تنها جایگاه آن را زیر سوال می برد، بلکه چهره دین را مشوش ساخته و از اعتبار آن می کاهد. علوم مختلفی در فهم حدیث دخیل اند. یکی از علومی که به فهم درست حدیث کمک شایانی می کند، سبب ورود حدیث است. سبب ورود حدیث انواع مختلفی دارد که از نظر اعتبار با یکدیگر متفاوت اند و از طرفی دیگر، با معایب وآفت هایی نیز رو به رو است که چنانچه به آنها توجه نشود و در بهره برداری از آن مورد توجه قرار نگیرند، نه تنها کارآیی لازم را برای کمک به فهم حدیث از دست خواهد داد، بلکه فهم حدیث را پیچیده تر هم می کند.در این مقاله سعی بر آن است که ضمن بررسی انوع سبب ورود حدیث از جهات مختلف، به میزان اعتبار آنها به عنوان یک راهبرد در بهره گیری از سبب ورود برای فهم حدیث و نیز معایب و آفت هایی که سبب ورود با آنها رو به رو است، پرداخته شود.

نگاشته های شیخ صدوق (م 381 ق)، بویژه من لایحضره الفقیه، علل الشرایع و عیون الاخبار الرضا (ع) به فزونی حاوی نقل فضل بن شاذان نیشابوری (م 260 ق) از امام رضا (ع) (م 203 ق) است. از سده های گذشته تاکنون، پژوهشیان علوم اسلامی، بویژه فقیهان با دل مشغولی وافر و اقبال گسترده، به آن اخبار استدلال جسته و در بسیاری از ابواب فقهی، دستمایه اجتهاد خویش قرار داده اند. در سیصد و پنجاه حدیث وسائل الشیعه، از منابع بنیادین استنباط و اجتهاد، نقل ابن شاذان از آن حضرت به قلم آمده است. حدیث پژوه معاصر محمدباقر بهبودی با استناد به رجال کشی و طوسی فضل را متولد پس از شهادت آن حضرت معرفی کرده و از این رهگذر آن روایات را فاقد اعتبار، قلمداد نموده است. نویسنده این مقاله با کند و کاو در آن دو کتاب رجالی و لحاظ کردن پاره ای قراین تاریخی و بررسی برخی از اساتید و شاگردان فضل به رهیافتی متقابل رسیده و وی را متولد حدود سال یکصد و هشتاد هجری و پیش تر از آن می داند که در نتیجه می تواند از آن حضرت به روایت بپردازد.

حدیث سفینه یکی از احادیث نقل شده از پیامبر اکرم (ص) است که در مصادر شیعه و اهل سنت وارد شده است. مضمون این حدیث این است که هر کس از اهل بیت پیامبر (ص) پیروی کند، رستگار می شود و کسانی که از ایشان تبعیت نکنند، هلاک می گردند.در این نوشتار با بررسی طرق مختلف این حدیث و بررسی اسناد آن، به ایرادهایی که ابن تیمیه، البانی و دیگران بر این حدیث گرفته اند، پاسخ داده شده است.

هر کس اندک آشنایی با شرح ابن ابی الحدید بر نهج البلاغه داشته باشد، از وجهه و جایگاه تاریخی آن نزد مورخین آگاه است، از این رو نگارنده سعی دارد جنبه هایی از شرح را درباره امام حسین (ع) بکاود که به عنوان موضوعی خاص در آن مطرح و بحث نشده است. در این میان روایاتی وجود دارد که نیازمند آسیب شناسی و راستی آزمایی است و نقدپذیر می نماید که در این نوشتار بدان پرداخته شده است. مطمئنا این کار آغازی خواهد بود برای کارهای بیشتر و بهتر محققان در زمینه روایات تاریخی این شرح.

تصحیحات علامه حلی نسبت به اسانید و طرق از جمله اموری است که از سوی برخی علمای متاخر به عنوان توثیقی عام معرفی شده است. علامه حلی، در خاتمه خلاصه الاقوال، به ذکر برخی طرق روایات اقدام کرده و آنها را صحیح خوانده است، تصحیحی که فواید رجالی فراوانی را به دنبال دارد و در پی اثبات آن، گروهی از راویان مجهول الحال در جرگه ثقات وارد می شوند. این اقدام، عکس العمل های متفاوتی را در بین دانشمندان رجالی شیعه به دنبال داشته است، برخی آن را پذیرفته و فوایدی را برایش درنظر گرفته اند و بعضی دیگر، به علت وجود اشکالاتی چند، آن را غیر معتبر دانسته اند. در نوشتار پیش رو، پس از ذکر نظریات موافقان این قاعده عام و مخالفان آن، و پس از بررسی مستندات این توثیق و اشکالات وارده، در پی اثبات عدم اعتبار این توثیق عام هستیم.

جابربن یزید جعفی از اصحاب نامدار و مورد وثوق امام باقر و امام صادق (ع) و از دانشمندان بزرگ شیعه امامیه در نیمه دوم قرن اول و نیمه اول قرن دوم هجری است. او از برخی مشایخ نامدار سنی روایت می کرد و شاگردان قابل توجهی از اهل تسنن داشت. از این رو جابر جعفی همواره مورد توجه اهل تسنن بوده اما از دیرباز تاکنون رجال شناسان سنی غالبا او را جرح کرده و روایاتش را بی اعتبار دانسته اند. اعتقاد به رجعت، غلو در تشیع، بیان مطالب عجیب و غریب، دیوانگی و فساد عقل، کذب و تدلیس و امامت فرقه مغیریه مهم ترین علل جرح جابر نزد اهل تسنن است.

نخستین بار هوروتیس رابطه میان حدیث و قرآن را همانند رابطه میان سنت شفاهی یهود با سنت مکتوب آن دانست. این مقایسه را اسلام پژوهان نپذیرفتند و بویژه گلدتسهیر شدیدا آن را رد کرد. به نظر گلدتسیهر حدیث کتابت می شده و منازعات بر سر نگارش حدیث صرفا امری «نظری» بوده است، در حالی که بنابر تحقیقات دوره هوروتیس، سنت شفاهی یهود طی دوره ای چند صد ساله مطلقا شفاهی انگاشته می شد - حال آن که امروزه می دانیم وضعیت چنین نبوده است.مولف مقاله حاضر می کوشد با توجه به نتایج تحقیقات جدید درباره تلمود و با تحلیل تاریخی و متن شناختی منابع کهن حدیثی به مقایسه این رابطه با دقت بیش از سابق بپردازد. وی در دو بخش نخست مقاله به بررسی انواع یادداشت برداری ها در سنت یهودی و اسلامی و مقایسه روش های نقل و روایت آموزه های شفاهی در هر دو سنت می پردازد. در بخش سوم روند شکل گیری نخستین مجموعه های حدیثی و تدوین آنها را بررسی می کند و در بخش بعدی با نقد و تحلیل مواضع علمای موافق و مخالف نگارش حدیث با نظر به شرایط سیاسی و اجتماعی آنها به تاریخ گذاری تقریبی احادیث هر دو دسته می پردازد. در بخش نهایی با تحلیل اسنادها به روش شاخت - ینبل وثاقت تاریخی هر دو دسته از احادیث را بررسی می کند و زمان احادیث دال بر جواز کتابت را بر دسته مقابل متقدم می داند، به نظر وی برخی احادیث را می توان تا قرن اول هجری پی گیری کرد.