علوم حدیث
سال:1384 | دوره:10 | شماره:2-1 (36-35) |تعداد مقالات:22

علت بسیاری از خطاهایی که در ترجمه حدیث رخ می دهد، ناآشنایی یا بی توجهی به اصول ترجمه است؛ یعنی تسلط بر زبان مبدا، زبان مقصد، آشنایی با موضوع و مساله امانت در ترجمه. از این قبیل خطاها که بگذریم، به نظر می رسد که یکی دیگر از علل اساسی خطای در ترجمه، داشتن پیش فرضهای خاص است. برخی از پیش فرضها لازمه تفکر انسانی است و نمی توان از آنها پرهیز کرد، اما این پیش فرضها موجب خطای در ترجمه حدیث نمی شود. علت این قبیل خطاها را باید در برخی از پیش فرضهای شخصی مترجم یافت که مانع از ترجمه درست می شود. نویسنده در این مقاله، با تقسیم انواع خطاهایی که در ترجمه رخ می دهد، کوشیده است تا نقش پیش فرضهای شخصی را در ترجمه نادرست نشان دهد و برای این کار با نقل سه مورد، بحث خود را پیش برده است.

موضوع تاریخ قرآن و بحث درباره جمع و تدوین آن هم در میان محققان مسلمان و هم در میان اسلام شناسان غربی همواره معرکه آرا بوده است. روایاتی متعددی وجود دارد که بیان می کند تدوین قرآن در عهد ابوبکر و یا عثمان صورت پذیرفته است. برخی این روایات را نپذیرفته و جمع و تدوین قرآن را مربوط به عهد پیامبر (ص) می دانند.این نوشتار به بررسی روایات جمع و تدوین قرآن در عهد ابوبکر می پردازد و به تحقیق درباره درستی یا نادرستی آنها اهتمام دارد.

این نگاشته در پی پاسخ گویی به این پرسش است که آیا برای فهم و درک قرآن به منبع علمی دیگری نیاز هست و یا آن که فهم قرآن به آموزه های معرفتی دیگر نیاز ندارد. در ادامه نقش روایات را در فهم آیات بررسی و گونه های تاثیر آن را از جوانب مختلف پی جویی کرده و مصادیق آن را به اجمال معرفی نماید.همچنین پیش فرض ها و مباحث بنیادین در این حوزه را معرفی و تحلیل کند.

یکی از جریان هایی که پس از دوره ای رکود، از اوایل سده یازدهم در لباسی تازه رونق یافت؛ جریان اهل حدیث بود. این جریان که با اجتهاد و انحصار برداشت ها در سبک و سیاق های سنتی مجتهدان مخالفت داشت، به تدریج طرفدارانی جدی پیدا نمود؛ اما با روی کار آمدن مکتب اصولی وحید بهبهانی (م1205ق) با شکست مواجه گردید و از محافل علمی شیعه رخت بر بست. یکی از دانشمندانی که در دوره نزاع میان اصولی و اخباری می زیست، سید عبدالله شبر (م1242ق) از محدثان پرکار امامیه است که صاحب آثار متعددی با رویکرد حدیثی است. جایگاه این دانشمند بزرگ در نزاع میان اصولی و اخباری موضوعی است که در این مقاله بررسی می شود.

آنچه از معنای اولیه متن فهمیده می شود، به گونه دایمی و ضروری با مقصود نهایی گوینده مطابقت کامل ندارد. از این رو، برای گذر از معنای ظاهری و ابتدایی و رسیدن به مراد جدی، باید قرنیه های گونانی را گرد آورد. علامه محمد تقی مجلسی از محدثان بزرگی است که به گاه شرح بسیاری از احادیث و برای حل مشکلات آنها، به ارایه قرنیه های مقامی و کلامی پرداخته و از این رهگذر گنجینه ای گرانبها را به یادگار نهاده است. مقاله پیش رو عرضه دسته بندی شده این قرنیه ها، بر طبق سیر پیشنهادی نگارنده در کتاب روش فهم حدیث است.مستندات و استشهادهای مقاله از میان چهار جلد (1، 8، 12و 13) روضه المتقین، شرح بزرگ و عربی علامه مجلسی بر من لا یحضره الفقیه برگرفته شده است.

هدف این نوشتار، بازشناسی شیوه بررسی حدیثی علمای قدیم شیعه است، و گشودن روزنه ای برای بازگشت بدان شیوه اصیل، واقع گرا و کار آمد. شیوه ای که نخستین گام آن، کوشش برای دستیابی به متن اصیل است، با راهکارهایی مانند: توجه به ضبط متن، اختلافات متون، قرینه های جنبی، … و در یک کلام، اثبات متن. پیداست که این روش، پیوندی تنگاتنگ با نگره های کتابشناسی داشته است. بدین جهت، مطالعه مقاله دیگر نگارنده: «نگره های کتابشناسی در فهرستهای طوسی و نجاشی»، به عنوان درآمد یا مکمل این نوشته، در فهم این نگرش سودمند خواهد بود. در نگارش این مقاله، از مباحث حدیثی و مبانی رجالی حضرت آیت اله سید احمد موسوی مددی بهره فراوان برده ام، هم چنان که انتشار کتاب ارزشمند استاد دکتر سید حسین مدرسی طباطبایی (میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری) عزم مرا در مکتوب ساختن این انگاره جزم کرد. هر چند پژوهشهای متعددی در دست است که مصداق این نگاه به منابع حدیثی به شمار می آید، اما برای نخستین بار است که مفهوم این نظرگاه حدیثی/ رجالی تدوین و تحریر می شود. نگارنده چشم به راه نقد عالمانه اهل نظر است و از گفتگوهای راهگشا در این باب استقبال می کند.

صدور برخی از روایات از معصومان (ع) در شرایط خاصی پذیرفته است و مخصوص آن شرایط بوده است. شناخت زمینه ها و دلایل صدور روایات می تواند ما را در فهم بهتر روایات یاری رساند. در این مقاله سعی بر آن است تا نمونه هایی از احادیثی که در شرایط مختلف صادر شده معرفی گردد و از انواع عوامل خاص شدن احادیث سخن به میان آید.

در کتاب حدیثهای خیالی در مجمع البیان و … ادعا شده که برخی از اقوال طبرسی در تفسیر مجمع البیان به ابوجعفر، امام باقر (ع) نسبت داده شده و منشا اشتباه، نقل شیخ طوسی از تفسیر طبرسی در تفسیر خود، التبیان بوده است.این نوشته در صدد است تا به بیست اشکال نویسنده پاسخ گوید و به اثبات رساند که اشتباهی در نقل رخ نداده و مقصود از ابوجعفر در این موارد بیست گانه امام باقر علیه السلام است، نه ابوجعفر طبرسی.

گرفتن ناخنها، سنتی است که پیشینه آن به حضرت ابراهیم - علیه السلام - می رسد و بر اساس متون دینی، ایشان اولین کسی است که به این سنت عمل کرده است. مولف در این مقاله، ابتدا پاپیروسی را - که خانم نبیا عبود بررسی نموده است - مورد مداقه قرار داده و سپس دامنه بحث را به ابعاد گوناگون سنت ناخن گرفتن گسترش داده است. آثار، زمان و مکان گرفتن، هر یک بخشی از کاوش وی را در این پژوهش در بر می گیرد. از آنجایی که ناخن گرفتن بخشی از سنتهای فطرت است، نویسنده در بخشهایی از مقاله، دامنه تحقیق را گسترش داده و بقیه این سنتها را نیز مورد بحث قرار داده است.

صاحبنظران شیعه بر سر اعتبار یا عدم اعتبار کتاب موجود سلیم بن قیس اختلاف نظر دارند. جماعتی از ایشان با اذعان به ثابت بودن وجود کتاب سلیم بن قیس، بر این عقیده اند که کتابی هم اینک به وی منسوب است، اصالت نداشته، حاوی نکاتی خلاف عقیده شیعه و تاریخ مسلم است.در این نوشتار، کتاب منسوب به سلیم بررسی شده و نکاتی از آن که عاری از صحت و حقیقت است بر نمایانده شده است.

اساس کار محدثان قدیم شیعی در بررسی و نقد حدیث، بر شناخت «متن» و «کتاب» حدیثی و جایگاه و حجیت آن استوار بوده است. در فهرستهای شیخ طوسی و نجاشی - که تنها فهارس به جا مانده از قدماست - می توان نگرههای متعدد کتابشناسی را یافت که مبانی محدثان قدیم شیعه را در بررسی و نقد حدیث نشان می دهد. نگارنده مقاله حاضر این نمونه های شایان توجه را برکشیده و کوشیده با چینش منطقی آنها، راهی به شناخت مبانی کهن حدیث شناسی شیعی بگشاید.

شب قدر شبی است که ثواب به جای آوردن عبادات در آن از سایر شبهای سال افروتر است. در روایات رسیده از معصومان شب خاصی به عنوان شب قدر معین نشده، بلکه یکی از شب های نوزدهم، بیست و بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان، شب قدر دانسته شده است. این که دلیل عدم تعیین شب مشخصی چیست، موضوعی است که در این مقاله بدان پرداخته می شود.

تعارض آرای رجال شناسان درباره روایان احادیث، از جمله مباحث مطرح در کتابهای رجالی و اصولی است. آنان در آثار و تالیفات خود به تعارض جرح و تعدیل پرداخته اند و راهکارهایی ارایه نموده اند. بیشتر ایشان به هنگام تعارض میان آرای رجال شناسان متقدم شیعه، رای نجاشی را بر دیگران مقدم داشته اند. در این نوشتار ضمن بیان امتیازات ویژه نجاشی، وجه تقدیم قول او بر سایر رجال شناسان مشخص شده و نمونه هایی از جرح و تعدیلها و مقایسه آرای نجاشی با دیگران ارایه شده است.

واژه «ولا سیما» و «لا سیما» کاربرد فراوانی در نوشته ها و خطابات عربی دارد. شاید بتوان گفت کمتر خطبه ای یافت شود که از این واژه عاری باشد. در این نوشتار به معنای این واژه و سیر تاریخی به کارگیری آن اشاره شده و نمونه هایی از کاربرد آن در احادیث شیعه و سنی ارایه شده است.

شیوه مرسوم تفسیر روایی گردآوری روایاتی است که، به صورت مستقیم، به یک آیه یا سوره ناظرند. این شیوه اگر چه معمول بوده، اما عمومی و یا همیشگی نبوده است. شیوه کامل تر آن است که پا از دایره روایات تفسیری بیرون بنهیم و روایات مرتبط دیگر را، هر چند در تفسیرهای روایی نیامده، به دست آوریم. به سخن دیگر، کتاب های متداول تفسیر روایی نه جامع هستند و نه مانع و از این رو، حجیت کامل و تمامی ندارند.

نگارنده بر این باور است که میراث تفسیری اهل بیت: همانند مکتب فقهی و کلامی آنان دارای غنای کاملی است. بخش اول با پنج مقدمه این نظریه را برهانی می سازد: 1. معانی آیات قرآن متعدد و مراتبش مختلف است. 2. نزول قرآن برای فهم مردم است و مرتبه مورد نیاز هر قشری در پرتو دلالات خود قرآن و بیانات رسیده از عترت (ع) قابل فهم و دستیابی است. 3. عترت عالم به تمام مراتب معنانیی قرآن اند. 4. مسوولیت تبیین قرآن با عترت است. 5. به گواهی قرآن و احادیث، اهل بیت تمام مسوولیت های خویش را در تبلیغ رسالت محمدی به انجام رساندند. و بخش دوم در تبیین ماهیت نظریه، به بیان کیفیت تبیین کتاب از سوی عترت و نیز عناصر موثر در درک غنای احادیث تفسیری و دستیابی به این میراث بی بدیل می پردازد.

روش تفسیر اثری (روایی) از روش های مسلم تفسیر قرآن کریم دانسته شده است. این روش هم از جهت تاریخی به عنوان شروع تفسیر قرآن با آن ممتاز است و هم از جهت اطمینان آور بودن جایگاه ویژه ای دارد. این نوشته بر آن است تا عواملی را که باعث شده این روش درمیان طیفی از مفسران، بر صدر بنشیند بررسی کند و دلایل روی آوری به آن را بر شمارد و تحلیل کند. مباحث این نوشتار در سه محور: دلایل روی آوری، عوامل تشدید و پیامدها و آسیب های فرا روی افراد در تفسیر اثری نوشته شده است.