قبسات
سال:1398 | دوره:24 | شماره:92 |تعداد مقالات:8

یکی از صفات موثر در فاعلیت فاعل صفت علم است که در این مقاله نقش آن از حیث امکان و چگونگی آن در فاعلیت خداوند مورد بررسی قرار می گیرد. در تبیین اصل تاثیر و چگونگی آن بین متکلمان و فلاسفه دیدگاه های مختلفی وجود دارد. در این مقاله بعد از بحث از اصل امکان نقش علم در فاعلیت، پنج دیدگاه (فاعلیت بالقصد، بالعنایه، بالرضا، بالعنایه و بالتجلی) درباره چگونگی آن مورد تحلیل قرار می گیرد. نویسنده هم چنین تعریف متکلمان از فاعل بالقصد بودن خدا به معنای وجود داعی زاید را مورد تحلیل قرار داده و خاطر نشان خواهد کرد که تعریف فوق با تامل دقیق در آن قابل توجیه و دفاع است.

سه تا از صناعات پنج گانه ارسطویی برهان، خطابه و جدل است. ارسطو و منطق دانان مسلمان به دقت و تفصیل آنها را از لحاظ ماده و صورت و هدف و نتیجه بیان نموده اند. روش های دعوت قرآنی در سوره نحل به ترتیب چنین آمده است: حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن. معنای این سه کلمه هم با تحقیق در عرف قرآن آشکار است. برخی منطق دانان و بعضی از مفسران مسلمان سه روش یادشده را با سه فن ارسطویی منطبق دانسته اند. بعضی این روش ها و آن سه فن را کاملا یکی محسوب کرده اند و بعضی-خصوصا با نظر به قید حسنه بودن موعظه و احسن بودن جدل-به انطباق جزئی قائل شده اند. در این مقاله دیدگاه منطق دانان و مفسران یادشده بعد از گزارش مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته اند و حاصل این سنجش و ارزیابی چنین است که حکمت مبتنی بر برهان است؛ یعنی سخن حق مطابق با واقع است، ولی نه اینکه هر سخن حق مطابق با واقعیت حکمت است و جدل احسن با جدل ارسطویی انطباق جزئی دارد و موعظه حسنه را با خطابه هیچ نسبتی نیست.

هویت مقوله ای است که امروزه در علوم اجتماعی اهمیت فراوان دارد و از ابعاد مختلف مورد پژوهش قرار می گیرد. یکی از ابعاد آن، هویت دینی است که فقه، قانون رفتارهای آن است. درباره نقش فقه در هویت شیعه امامیه، با سه دیدگاه روبه رو هستیم: برخی پژوهشگران، با نادیده گرفتن بعد فقهی تلاش کرده اند بعد عرفانی شیعه امامیه را برجسته نموده و به نوعی هویت شیعه را با تصوف پیوند بزنند. برخی دیگر مانند ابن تیمیه با آن که نقش فقه امامیه در شکل گیری هویت شیعه را می پذیرد، اما مشروعیت آن را انکار کرده. بنیان تشیع را برکفر و نفاق و ساخته فردی یهودی معرفی می کند. نظریه مختار در این پژوهش، که دیدگاه رسمی امامیه است و برخی از شیعه پژوهان غربی نیز کمابیش به آن اذعان دارند، آن است که: از آغاز شکل گیری شیعه، احکام شرعی و چگونگی استنباط آن و مراجع صلاحیت دار برای آن نقش پررنگی در هویت شیعه داشته است. روایات تقیه، احادیثی که انحرافات و بدعت های فقهی پدید آمده پس از عصر رسول خدا (ص) را گزارش می کند و نیز برخی گزارش های تاریخی از شواهد صدق این مدعاست.

نگرش غالب اخلاق پژوهان اسلامی در هویت معرفتی اخلاق، همواره فروکاستن آن به صفات و هیئت های راسخ نفسانی انسان بوده است. ایده اصلی این پژوهش آن است که در عین التزام به اهمیت صفات درونی، اما با توجه به مستندات متعدد از جمله رویکردهای جدید در حوزه اخلاق اجتماعی بخصوص جنبه های کاربردی و حرفه ای آن، رفتارهای بیرونی جایگاه ویژه تری در مفهوم یابی اخلاق بدست خواهند آورد. البته با رویکرد انصاف نگرانه، علل تمرکز بر تعریف اخلاق به صفات نفسانی به صورت مستقل ارائه کردید. با تحفظ بر این اصل که مراد از فضیلت گرایی در این تحقیق بیشتر تعریف اخلاق به فضیلت است نه الزاما مکتب فضیلت گرایی که در مقابل وظیفه گرایی، غایت گرایی و قراردادگرایی است، هر چند این نگاه صفت محوری در اخلاق، بی تاثیر از اندیشه های مکتب فضیلت گرایی نیست.

شکل گیری مکتب علمی اصفهان نقطه عطف در تاریخ اندیشه کلامی شیعه عصر صفوی است و در کنار پیدایش حکمت متعالیه، کلام اسلامی جایگاه ممتازی یافت و زمینه رشد و گسترش مباحث کلامی شیعه را در غالب سه رویکرد فراهم آورد. «کلام فلسفی» در مکتب اصفهان، بر رویکردهای دیگر کلامی، تقدم زمانی داشت و اوج آن در آثار و آراء فیاض لاهیجی تبلور یافت و این شاگرد برجسته صدرا، به نوعی تحت تاثیر اندیشه مشاء، آثار کلامی خود را ارائه نمود. ظهور «کلام نقلی و روایی» با محوریت علامه مجلسی بر رونق کلام شیعی افزود، با وجود اعتماد شدید مجلسی بر روایات اهل بیت (علیهم السلام)، نمی توان او را عالمی اخباری و ضد عقل انگاشت، زیرا او عقل را به عنوان ابزار کسب معرفت دینی دخالت می داد. افزون بر این دو رویکرد کلامی، می توان از شکل گیری یک رویکرد ترکیبی توسط قاضی سعید قمی یاد کرد. او که از ذوق عرفانی برخوردار بود و مروج الهیات سلبی تلقی می شد، بر ایجاد تقارب بین ظواهر دینی و فلسفه تاکید داشت و رویکرد «کلام ترکیبی» را بنا نهاد. در این نوشتار ضمن اشاره به جایگاه کلام شیعی در مکتب علمی اصفهان، این سه رویکرد کلامی بررسی شده و تحلیلی از تفوق کلام فلسفی و پرهیز از عقل ستیزی نمایندگان کلام روایی ارائه می شود و اهم ابتکارات و نوآوری ها کلامی عالمان عصر صفوی ارائه می گردد.

در مقایسه مبانی ومسایل روشی هر دو اندیشمند؛ خواجه طوسی باتاثیرپذیری از مسایل فلسفی مشاء و ورود این مطالب در حیطه کلامی صبغه دیگری به مسایل الهیات داده است. وی در اثبات واجب تعالی، فقط به امتناع دور وتسلسل اکتفا نکرده است؛ برهانی اقامه نموده که با طرح دو مقدمه تصوری وتصدیقی بدون امتناع دور وتسلسل به اثبات واجب می رسد. ملاصدرا نیزدر پرتو قواعد واصول تاسیسی حکمت متعالیه از ابتکارات روشی خاصی بهره برده است؛ ایشان با مقدمات فلسفی، طرحی جدید از برهان امکان و وجوب ارائه کرده و در موضعی دیگر با طرح اصالت وجود به وحدانیت وجوب وجود و از این رهگذر به اثبات واجب پرداخته است. از این رو نوشتار حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، ضمن اشاره به چگونگی استدلال و روش های مختلف خواجه و صدرا نسبت به اثبات حق تعالی، به تبیین میزان و نحوه تاثیرپذیری فلسفی هر یک از دو حکیم پرداخته است. در نهایت دستاوردها و مواضع وفاق و خلاف این دو اندیشمند در مبانی و روش، مورداشارت قرار گرفته است.

علامه جعفری فیلسوف شهیر معاصراسلامی است که نظراتش درباب زیبایی و هنر نسبت به سایر فلاسفه معاصر اسلامی با زیبایی شناسی معاصر تشابهات بیشتری دارد. نظرات علامه به دو جهت متمایل به زیبایی شناسی در غرب است: اول به جهت توجه به قطب ذهنی سوبژه در زیبایی شناسی و دوم انحصارهنر در هنرهای زیبا. علامه در نحوه و معیار داوری استحسانی از نحوه تعقل کلیات در حکمت متعالیه بهره گرفته، اما به نظر می رسد که این معیار صرفا برای زیبایی های معقول کارآمد باشد و از اینرو در این تحقیق معیار داوری مطمح نظر علامه در زیبایی های صوری، خیالی و فوق عقلی بر اساس مبانی حکمت متعالیه و به خصوص آرای امام خمینی محک زده شده است. از دیگر مباحث این تحقیق، اقسام هنر از دیدگاه علامه است که از مسائل نوین در زیبایی شناسی اسلامی است که چه بسا سابقه آن را میان فیلسوفان و محققان اسلامی ماقبل، نمی توان یافت.

در این مقاله در مورد تفسیر عرفانی از دیدگاه امام خمینی، در سه ساحت، بحث شده است: ساحت اول، ماهیت، ساحت دوم، مبانی، و ساحت سوم، شیوه. تفسیر عرفانی، شاخه ای از تفسیر است که عهده دار بیان باطن آیات قرآن و معانی رمزی و اشاری آنها و مبتنی بر ذوق عرفانی و سیر و سلوک است و از طریق کشف و شهود به دست می آید. در تفسیر عرفانی، با قبول دلالت ظاهر آیات، وجهه همت مفسر، راهیابی به باطن آیات، اشارات و لطایف آنهاست؛ زیرا قرآن دارای چهار لایه است: «عبارت»، که به عوام، اختصاص دارد، «اشارت»، که در حیطه ادراک خواص قرار دارد، «لطایف»، که در حوزه فهم اولیاست، و «حقایق»، که برای انبیا قابل دستیابی است. در ادامه اشاره ای به پیشینه تفسیر عرفانی شده است. در بحث از مبانی، محورهای متعددی مطرح شده است، که به اختصار عباتند از: مبنای هستی شناختی؛ مبنای معرفت کشفی؛ . مبنای زبان شناختی؛ . مبنای برخورداری قرآن از مراتب نزول؛ مبنای برخورداری قرآن از مراتب معنایی متعدد؛ مبنای مراتب فهم قرآن؛ مبنای طهارت باطن. امام، ضمن ارج نهادن به ظاهر آیات، به تفسیرعرفانی پرداخته و رسالت مفسران را کشف مقاصد عرفانی قرآن دانسته است.