صفه
سال:1382 | دوره:13 | شماره:36 |تعداد مقالات:10

مروری بر ادبیات طراحی شهری، تفاوت برداشت ها و تنوع تعاریفی که متخصصین از این رشته و حرفه ارایه نموده اند را آشکار می سازد. چنین به نظر می رسد که نبود اجماع در خصوص مفهوم طراحی شهری، به میزان قابل ملاحظه ای از عدم توجه به ماهیت پویا و تحول یابنده این حوزه معرفتی سرچشمه می گیرد. هدف این نوشتار بررسی تحولات تاریخی مفهوم طراحی شهری، بازشناسی مراحل عمده تکامل آن، جستجوی پارادایم (الگوی) غالب در هر دوره، و تدوین یک مدل مفهومی جهت تبیین فرایند تحول طراحی شهری به مثابه کلیتی واحد است. این نوشتار از سه بخش تشکیل شده است: نخست مناقشات نظری در مورد تعریف طراحی شهری طرح گردیده و با استفاده از نظریه "شباهت خانوادگی" لودویگ ویتگنشتاین (1953) تلاشی در جهت تبیین موضوع به عمل آمده است؛ سپس، فرایند تحول طراحی شهری ارایه شده، و در نهایت نتایج مطالعه مورد بحث قرار گرفته اند.یافته های این مطالعه بر این امر دلالت دارد که طراحی شهری به مثابه یک حوزه معرفتی، از لحظه تولد تا مرحله بلوغ خود، میزان قابل توجهی از تکامل نظری و پیشرفت های روش شناختی را تجربه نموده است. تطور طراحی شهری در پنج الگوی متمایز و از نظر زمانی متوالی، تحت عناوین 1- "پیش طراحی شهری"، 2- "طراحی شهری آرایشی"، 3- "طراحی شهری عملکردگرا"، 4- "طراحی شهری ادراکی" و 5- "طراحی شهری پایدار" تجلی می یابد. در این نوشتار استدلال شده است که بخشی از عدم توافق آرا در خصوص ماهیت طراحی شهری، نتیجه وقوع "خطای زمان پریشی" (آناکرونیزم) در ارایه تعاریف می باشد.تکامل مفهومی طراحی شهری دو جانبه بوده و جنبه های "ماهوی" و "رویه ای" این رشته را در بر می گیرد. از دیدگاه تکامل ماهوی، مولفه های بیشتر و جدیدتری از کیفیت طراحی شهری توسط دانش پژوهان بازشناسی شده است. به بیان دیگر، در حالی که مفهوم "کیفیت"، در مرحله جنینی طراحی شهری، به عنوان مقوله ای صرفا بصری تصور می گردید، اینک به عنوان پدیده ای پیچیده و چند جانبه متشکل از چهار مولفه "زیباشناختی (عینی)"، "زیبا شناختی (ذهنی - ادراکی)"، "عملکردی“ و زیست محیطی" فهم می گردد.همچنین، از دیدگاه "تکامل رویه ای"، جهت گیری طراحی شهری از بعد "فراورده" به بعد "فرایند" فعالیت ها تغییر یافته است. در نتیجه این تحولات، موضوع "نظام های جامع هدایت و کنترل طراحی شهری" مورد تاکید قرار گرفته و جعبه ابزار طراحی شهری نیز به میزان قابل توجهی غنی تر گردیده و در کنار پروژه های سنتی، ابزارهای نوینی همچون "دستور کار طراحی شهری"، "چارچوب/ استراتژی طراحی شهری"، "راهنمای طراحی شهری"، "سیاست طراحی شهری"، و "برنامه طراحی شهری" را در برگرفته است.

توسعه فناوری های میکروالکترونیک در دهه های اخیر در حال دگرگون ساختن ساختار اقتصادی - سیاسی و اجتماعی - فرهنگی جهان است که تحت عنوان جهانی شدن شناخته می شود. نقطه اثر جهانی شدن با تکیه بر ابزارهای اطلاعاتی و نیروهای جهانی اقتصاد، شهر و حاصل آن تبدیل شهرهای بزرگ و تاریخی به شهرهای جهانی با عملکردهای خاص است. اما جهانی شدن به عنوان محصول انقلاب اطلاعاتی همچون انقلاب و تمدن صنعتی با سود و زیان های متفاوتی برای دولت - ملت های گوناگون، به ویژه کشورهای در حال توسعه همراه است. مهمترین نگرانی در بعد شهرسازی، تحول شهر جهانی تحت نفوذ ارتباطات راه دور، اقتصاد بدون مرز و تنوع فرهنگ های حاضر در آن، به شکل فضاهای عام و بی هویت جهانی و بدون تعلق به فرهنگ، قلمروهای خاص ملی و سیاسی یا به طور خلاصه به مکان خاص محلی است. این مقاله با توجه به مسئله مذکور، طراحی شهری را به عنوان یکی از ابزارهای موثر در حفظ و ارتقا ویژگی های فرهنگی مکان های خاص در شهرهای جهانی معرفی می نماید.

در گذشته فضاهای شهری محل ملاقات و گفتگوی شهروندان بوده، افراد در این مکان گرد هم می آمدند و بر مبنای سنت های کهن (جشن ها، اعیاد، مراسم مذهبی و ...) با یکدیگر ارتباط برقرار کرده، معاشرت می نمودند. محیط های شهری جایی بود که در آن انسان به ارضای نیازهای اجتماعی خود می پرداخت و خانواده مکان ارضای نیازهای طبیعی محسوب می شد. به عبارت دیگر محیط های شهری حوزه فرهنگی و خانواده حوزه طبیعی بود.در دوران معاصر فضاهای باز شهری اغلب برای اتومبیل طراحی شده اند، که نه تنها برای ارضای نیازهای اجتماعی مناسب نبوده، سبب قطع رابطه اجتماعی و نادیده گرفتن سنت ها و فرهنگ جوامع نیز شده است. به این ترتیب شکل ظاهری فضاهای باز شهری برای حرکت اتومبیل نقش اصلی را یافته و نقش مردمی که قرار است از فضاهای باز شهری به عنوان فضاهای اجتماعی، فرهنگی استفاده کنند، نادیده انگاشته شده است. هم چنین بدنه های ساختمانی که نقش مهمی در خوانایی فضا دارند اغلب بدون ارتباط با این فضاها قرار می گیرند. مشکلاتی که این دیدگاه به بار می آورد و صدماتی را بر جوامع و هویت شهرها وارد کرد، متفکرین را بر این داشت که فضاهای باز شهری را برای عملکردهای مختلف به وجود آورند.لذا ایجاد فضا و خوانایی آن از طریق تظاهر بصری بدنه ها، که توسط حس بازنمایی، تداعی کنندگی و فرآیند بازشناسی به وجود می آید، مد نظر قرار گرفت. از این رو با الهام از بافت های سنتی و ایده توجه به نیازهای فرهنگی جامعه توصیه نمودند که فضاهای باز شهری را می توان توسط بدنه های ساختمانی به نحوی ایجاد نمود که ضروریات زندگی امروز در برداشته باشد. به این ترتیب فاکتورهای فرهنگی هر جامعه ترکیبی از فضاهای باز و بسته ای را به وجود خواهد آورد که نیازهای کالبدی، محیطی و روان شناختی جوامع را برآورده نماید.در این دیدگاه شکل کالبدی فضاها و نیازهای فرهنگی جامعه با هم ترکیب شده و وجه مشخصه خود را در شکل مجموعه به جای می گذارد. همین امر قانونمندیی را سبب می شود که هویتی خاص، کلیتی منسجم به همراه هماهنگی با شکل محیط صنعتی و بوم خواهد داشت.علاوه بر آن پرهیز از تقلیدهای ناصحیح، جلوگیری از آشفتگی های محیطی و ایجاد روابط اجتماعی مناسب را به دنبال خواهد داشت، و در نهایت حاصل آن مجموعه ای خواهد بود که پیوندی تنگاتنگ با محیط و جامعه دارد.

در ساخت مناظر باز و محوطه سازی در شیب ها و دامنه های ناپایدار، با مسایل همبسته و متعددی برخورد می شود که باید تاثیرگذارترین انواع آن ها را قبل از عملیات ساخت و در مقیاس های متفاوت به درستی بازشناخته، تعیین حدود نمود و یا در زمان بهره برداری از پروژه های مورد انتظار، روند گسترش و تغییرات آن ها را ارزیابی و کنترل کرد. بدیهی است ساخت و ایجاد طرح های منظر و محوطه سازی خود نیز در روند تغییرات و ناپایداری و همچنین تثبیت نسبی دامنه ها تاثیر گذار است و همچنین خود نیز از تغییر وضعیت پدیدار شده متاثر می گردد.اساسا شیب ها و دامنه هایی، بی ثبات تلقی می شوند که در محدوده سطحی و یا زیر سطحی آن ها، آثار قابل تفکیکی از حرکت مواد سازنده پوشش و یا بستر به صورت انفرادی یا تجمعی ملاحظه شود. واضح است که تفکیک عملکرد این نوع حرکات در شیب های ناپایدار و دامنه های بی ثبات عملا ممکن نیست و معمولا این حرکات به صورت هم زمان و با تفوق نسبی یکی بر دیگری در زمان های مختلف رخ می دهند.به طور کلی در عرصه های شیب دار و ناپایدار در زمان ساخت و یا بهره برداری از طرح های منظر و محوطه سازی به آثار مستقیم و غیر مستقیمی برخورد می شود که مهمترین نشانه های راهنما در مورد آن ها را می توان به شرح زیر جمع بندی کرد:- ترک های موازی در ابعاد متفاوت که معمولا راستایی همسو با منحنی های تراز دارند؛- ترک های جانبی و هم راستا با جهت شیب های عرضی؛- ایجاد شکاف های نامنظم در پوشش های رسوبی و در مواردی در بستر زیربنایی عرصه؛- آثار عملکرد سطوح لغزش قدیمی و فعال در برش های عرضی و طولی؛- آثار عملکرد ریزش های منفرد و توده ای مواد در بخش های دیواره ای و پرشیب تر عرصه؛- آثار تجمع محدود و یا به هم پیوسته ای از مواد فرو ریخته در مکان هایی که دچار شکست ناگهانی در شیب شده اند؛- خرد و جداشدگی مصالح قدیمی و ترمیمی و آثار فرسودگی نامتعارف در آن ها؛- بلندشدگی و فرو افتادگی غیر متعارف و یا جابجایی های محسوس ایجاد شده در انواع کفپوش های مورد استفاده؛- آثار نشست های غیر معمول و لکه های نامنظم نشت آب و توده های مرطوب غیرطبیعی در جهات متفاوت در عرصه ها؛- کج شدگی دیواره های حایل، جداره ها، پوشش های سطحی ترانشه ها خصوصا در جهت عمود بر شیب های طولی و عرضی؛- آثار تورم، آماس و پوکی غیر معمول بخش هایی از پوشش های سطحی و در نقاط خاکریزی شده؛- بلندشدگی و در معرض دید واقع شدن عناصر و عوارض زیر سطحی مانند ریشه های درختان و لوله های انتقال آب

در این مقاله ابتدا با بررسی شاخص های کمی و کیفی مسکن در شهر یزد و مقایسه آن با مناطق شهری استان یزد و کشور، وضعیت مسکن در شهر مورد مطالعه و مشخص می شود. نتایج این بررسی نشان می دهد که طی دوره 1355-75 وضعیت مسکن این شهر روندی رو به بهبود داشته است و در مقایسه با مناطق شهری کشور دارای وضعیت بهتری است، اما نسبت به مناطق شهری استان از لحاظ شاخص های کمی در مرتبه پایین تر، ولی از لحاظ شاخص های کیفی وضعیت بهتری دارد.در قسمت بعدی این مقاله پس از پیش بینی جمعیت شهر یزد تا سال 1400، نیازهای مسکن در 20 سال آینده تعیین گردیده و مشخص می شود که در این مدت به مساکنی برابر با مساکن فعلی شهر یزد احتیاج است. از مجموع نیازهای مسکونی آینده شهر یزد 89.7 درصد ناشی از رشد خانوار و 3.3 درصد آن به تخریب های احتمالی مساکن موجود مربوط می شود. در پایان با توجه به توان موجود در داخل شهر (زمین های بایر و مساکن مخروبه) مشخص شد که در صورت استفاده حداکثر از آن ها می توان تمام نیازهای مسکونی آینده شهر را در داخل شهر تامین نمود.

آثار منفی ناشی از معماری و شهرسازی مدرن بر روی سازمان کالبدی شهرهای اروپا و گسترش پیامدهای آن به دیگر کشورها از جمله ایران به صورت معضلی در آمده است که در جا به جایی فضاهای شهریمان همانند میدان سپه ها، بلوار کشاورزها، میدان ارک ها شاهد آن هستیم. با استناد به دیدگاه های اصحاب نظر در زمینه موضوعات ریخت شناسی (مرفولژی) مانند برادران کریر، کریستوفر الکساندر، راجر ترانسیک و مناسب ترین راه کارهای مواجهه و پرهیز از گسست با تاریخ، بهره گیری از تجارب و ارزش های نهفته در سازمان کالبدی شهر ما قبل از مدرنیسم است. در این راستا توجه به محصوریت های فضایی و سازمان کالبدی خیابان و میدان، در جهت ایجاد فضاهای شهری با ابعاد و تناسبات انسانی و به منظور ارتقا زندگی و حیات شهری، پایداری ارزش های محیطی تاثیرگذار و حس مکان است.نمونه های آغازین معماری نوگرای ایران هم زمان با حرکت برون گرایی و توجه به ایجاد فضاهای شهری و نظم نوین فضایی و مقارن با پیدایش، ظهور و شکل گیری خیابان در ریخت شناسی و سازمان کالبدی شهرهای ایران برای اولین بار پا به عرصه وجود نهاده است.نظم شطرنجی هسته اولیه شهر اراک به عنوان یک نو شهر محصور و نظامی، به نوبه خود پدیده ای نوین در فرم و ریخت شناسی شهرهای ایران محسوب می گردد. بازار در این بافت به گونه ای غیر متعارف با بازارهای ایرانی از یک نظم هندسی و شطرنجی تبعیت می نماید. معماری شکل گرفته در این مرفولژی به رغم برخورداری از عناصری هم چون حیاط مرکزی، دارای نورگیر و نمای خارجی به سمت گذر و خیابان های مجاور بوده، به شکل گیری فضاهای شهری جدید کمک نموده، جداره آن ها را تشکیل می دهد.معماری نوگرای ایران با توجه به اصول تشکل فضایی سعی در تقویت جداره ها، خط آسمان، ارتقا نبش ها و ارزش های سیمای شهر دارد اصول و معیارهایی که در شهرسازی مدرن نادیده گرفته شده است. به عنوان یک سیاست اجرایی، بازسازی ارزش های معماری نوگرا پدیده ایست که در تحکیم ارزش های مرفولژیک، نظم فضایی و هویت سیمای شهری ایرانی حایز اهمیت و توجه است. این پدیده بر زمینه های عملکردی نیز توجه داشته و مفاهیم حیطه عمومی و فعالیت های شهری را متناسب با موقعیت شهری آن مورد تشویق و تسری قرار می دهد.

ارتقا کمی و کیفی مبانی نظری و برگردان آن به طراحی از جمله اهدافی که در دانشکده های معماری دنبال می شود. برای رسیدن به این هدف چنین برنامه ریزی شده است که دانشجوی معماری از هر کارگاه طراحی "تصورات پایه و تصدیقات و استنتاجات" مرتبط با برخی از وجوه معماری را کسب نماید و از پیوند آنها پس از گذراندن کارگاه های متعدد، در آخر دوره به مبانی جامع و عمیق دست یابد و با آگاهی از وجوه و ابعاد کمی و کیفی معماری، برای ارایه طرح های کارآ و زیبا در عرصه عمل آمادگی یابد.گرچه در مسیر ارایه هر طرح معماری، فعالیت پیچیده ذهنی به دلیل "تعامل تصورات، تصدیقات و استنتاجات" مرتبط با آن طرح به جریان می افتد، ولی از میان این مجموعه "وجود تصورات پایه"سهمی ویژه دارند و شرط لازم برای به حرکت در آوردن فعالیت ذهنی را برآورده می سازند.با تکیه بر این باور مقاله تحقیقاتی زیر روشی جهت آگاهی از وجود یا عدم تصورات پایه در ذهن دانشجویان کارگاه معماری را پیشنهاد می کند؛ و امیدواری می دهد که با اعمال این روش در کارگاه های مختلف معماری، خصوصا در کارگاه های مقدماتی و پیشرفته یک دوره آموزشی، بتوان تصویری از سیر تحول آن دوره را به دست آورد.

این مقاله، مسایل آکوستیکی که ممکن است در فضاهای مختلف ساختمانی بوجود آیند را مطرح می کند تا دلیل وجودی طرح هایی که برای حل کردن آن ها لازم است روشن شود. محتوای مقاله به زبان غیر تخصصی عرضه شده تا افرادی که مجبورند در مورد این قضایا تصمیم بگیرند ولی، آشنایی چندانی با مفاهیم تخصصی آن ندارند بتوانند اطلاعات مورد نیاز خود را به دست آورند. بنابراین، تکیه مقاله بر مفاهیم زیربنایی قضایا است و جزییات طراحی و محاسباتی، در مورد مختلف، مطرح نشده اند.