کلام اسلامی
سال:1391 | دوره:21 | شماره:1 (پیاپی 81) |تعداد مقالات:8

چکیده فارسی:اتفاق اعم از بخت است. بخت در مورد انسان به کار می رود، اما اتفاق در غیر او نیز کاربرد دارد. این دو واژه کاربردهای مختلفی دارند: 1) تفسیر پدیده به وسیله علل ناشناخته که فراتر از عقول انسان است، 2) پدیده ای که تنها دارای علت مادی بوده و فاقد علت فاعلی و علت غائی است، 3) پدیده ای که علت غائی ندارد، هر چند دیگر علل را داراست، 4) پدیده ای که برای غایتی انجام می شود، اما به غایت دیگر منجر می شود، 5) اتفاق به معنای فقدان رابطه علی و معلولی بین دو قضیه. در کاربرد اول باید آن علت نامرئی را در دایره علل و نه در فراتر از آن جست. برای کاربرد دوم به تشکل جهان از ذرات پراکنده به طور اتفاقی و بدون علت و فاعل ذی شعور و بالتبع بدون علت غائی مثال می زنند. این در حالی است که این فرضیه با اشکالات فراوانی از جمله هدفمندی جهان طبیعت روبروست که حاکی از علت فاعلی و علت غائی است. فرضیه کاربرد سوم نسبت به اصل فعل صحیح است، اما نسبت به شخص فعل درست نبوده و بدون غایت نیست. برای کاربرد چهارم نیز به کندن زمین برای استخراج آب و وصول به گنج به طور اتفاقی مثال می زنند. در این مورد نیز سخن پیشین (غایتمندی نسبت به شخص فعل) صادق است.   چکیده عربی:الاتفاق أعم من البخت. حیث یستعمل البخت فی خصوص الانسان فقط، خلافا للاتفاق و الصدفة حیث یستعمل فیه و فی غیره. و لکل من المفردتین استعمالات مختلفة: 1) تفسیر الظاهرة بعلل و اسباب مجهولة فوق العقل البشری، 2) کون الظاهرة ذات علة مادیة فقط و فاقدة للعلتین الفاعلیة و الغائیة، 3) فقدان الظاهرة للعلة الغائیة مع توفر سائر العلل الاخری، 4) توجد الظاهر لتحقیق غایة ما إلا انها تنجر لتحقیق غایة أخری، 5) الاتفاق و الصدفة بمعنی فقدان علاقة العلیة و المعلولیة بین قضیتین. فعلی الاستعمال الاول لابد من البحث عن العلة الخفیة فی دائرة العلل خاصة بلا خرج عن تلک الدائرة. و مثلوا للاستعمال الثانی بتکون العالم من ذرات متفرقة صدفة وبلا توسط علة او فاعل ذی شعور و بالتالی فقدان العالم للعلة الغائیة. و قد سجلت علی هذه الفرضیة الکثیر من الاشکالات و الاعتراضات التی منها أن هدفیة العالم و نظامه المنسق یفندان هذا الرأی و یحکیان عن خضوع العالم لعلة فاعلیة و غائیة معا. أما الاستعمال الثالث فیصح فی أصل الفعل دون شخص الفعل لتوفر العلة الغائیة فیه. و مثلوا للاستعمال الرابع بمن یحفر الارض لغرض استنباط الماء الا انه یعثر صدفة علی کنز مدفون فیها. و هنا یجری الجواب السابق أیضا (صدق العلة الغائیة و توفرها فی شخص الفعل).

چکیده فارسی:آیه 52 سوره مبارکه حج، بیانگر القائات شیطان بر پیامبران به هنگام تمنی ایشان از خداوند و در مقابل باطل ساختن این القائات از سوی خداوند، در جهت تحکیم آیات الهی است. پیرامون چیستی تمنی مورد بحث و نیز چگونگی القائات شیطان، اقوال مختلفی وجود دارد. برخی از این وجوه با مقام عصمت پیامبران در تضاد بوده و برخی دیگر همراه سازگاری با عصمت، با ظاهر آیه و واقعیت های تاریخی نیز هماهنگ می باشد. تمنی در لغت به دو معناست: تلاوت کردن و آرزو کردن. بر اساس معنای اول، مفاد آیه مزبور این است که پس از آنکه پیامبران آیات الهی را به طور کامل برای مردم تلاوت می کردند، شیطان به وسوسه مردم پرداخته و با طرح شبهات و یا تحریف حقایق، می کوشید تا مانع هدایت آنان شود. بر اساس معنای دوم، آرزوی پیامبران این بود که عموم افراد را به صراط مستقیم برسانند، اما شیطان با القاء شبهات و تحریف حقایق، می کوشید تا این آرزوی پیامبران را به شکست منجر سازد. اما در هر دو صورت خداوند پیامبران را حمایت می کرد و در نهایت حق بر باطل غلبه می یافت و مشعل هدایت همواره فرا راه مردم فروزان بود.   چکیده عربی:اشارت الآیة 52 من سورة الحج الی الالقاءات الشیطانیة حینما یتمنی الانبیاء و فی المقابل تکفل الباری تعالی بنسخ وإبطال تلک الالقاءات و دحر کید الشیاطین، و إحکام الآیات الالهیة. و قد اختلفت کلمة المفسرین و الباحثین فی المراد من مفردة التمنی «الا اذا تمنی» و کیفیة الالقاءات الشیطانیة «القی الشیطان فی امنیته» فذهب کل فریق الی تبنی نظریة خاصة و رأی متمایز عن الآخرین فی هذا المجال. بعضها یتضاد مع عصمة الانبیاء و منزلتهم، و البعض الآخر ینسجم معهما، کذلک ینسجم مع ظاهر الآیة و الواقع التأریخی. و التمنی لغة بمعنی التلاوة و القراءة و بمعنی تشهی حصول أمر. فعلی المعنی الاول یکون مفاد الآیة کلما تلا النبی آیات الله تعالی علی العباد أدخل الشیطان وساوسه فی قلوبهم و أثار الشبهات لدیهم و حرف الحقائق أمامهم، سعیا منه لابطال تلک الآیات البینات و المنع من هدایة الناس. و أما علی المعنی الثانی للکلمة یکون مراد الآیة المبارکة ان أغلی امنیة للرسل و الانبیاء أن یعرف الناس حقیقة رسالتهم، و یدرکوا أهدافها، و یستنیروا بهدیهم، و لکن الشیطان و جنوده و السائرین علی نهجه یحولون بینهم (ع) و بین تحقیق تلک الأمنیة، بالتمویه و بث الأکاذیب و الشبهات و تحریف الحقائق. الا ان الباری تعالی قد تکفل - فی الحالتین - بنسخ و إبطال کید الشیاطین فلا یترک أنبیاءه و المؤمنین المدافعین عن الحق وحدهم فی هذا الطریق الوعر بلا ناصر، لتکون الغلبة فی نهایة المطاف لأصحاب الحق علی الباطل و تنتشر رایة الهدایة خفاقة علی رؤوس المؤمنین.

چکیده فارسی:فرهنگ دینی از فطرت انسانی برخاسته و بر بنیان «عقیده» به اصول و ارزش های وحیانی استوار می شود. هسته اصلی و عنصر کانونی در نظام اعتقادی دین، عقیده توحیدی یعنی «خدامحوری» می باشد. بر اساس همین مرکزیت اعتقادی است که منطق دین شکل گرفته، نهادها و سرمایه های اجتماعی در راستای شکوفاسازی فطرت و ساحت معنوی انسان و جامعه انسانی سازمان می یابد. اما فرهنگ قبیله، بر بنیان «خودمداری» و «خون گرایی» استوار است. منیت در متن این تفکر قرار داشته و همه چیز با معیار «من» سنجیده می شود. «من» در این منطق همان من طبیعی و جسمانی است. انعکاس منیت در عینیت اجتماعی، ساحت های گوناگون جامعه را با محوریت خون و نسب سامان دهی می نماید. در نوشتار حاضر سعی شده است تا چگونگی تعامل فرهنگ قبیله ای با فرهنگ اعتقادی دین در عصر بعثت نشان داده شود.   چکیده عربی:تعود جذور الفکر الدینی الی الفطرة الانسانیة و یشاد بناء العقیدة علی الاصول و القیم الوحیانیة. و یعتبر التوحید المحور و النواة التی یدور حولها النظام العقائدی الدینی، و الذی یعنی محوریة الله تعالی علی کافة الاصعدة. إنطلاقا من هذا المحور و المرکز العقائدی - الذی یمثل منطق الدین - تشاد مجموعة من المؤسسات و التنظیمات الاجتماعیة التی تسعی لازهار الفطرة و البعد الانسانی لدی البشریة. فی المقابل نجد الوعی القبائلی و الثقافة العشائریة یقومان علی محوریة الذات و الانتساب و وحدة القبیلة و العشیرة و الدم. فالصورة الثقافیة و المنطق القبلی یقوم علی المنیة و الانا الطبیعیة و الجسمیة، وهذه المنیة و الانا تبرز فی عینیة الواقع الاجتماعی و الدوائر الاجتماعیة الاخری المنظمة علی محوریة الدم و النسب. و المقالة الحاضرة محاولة لتسلیط الاضواء علی طریقة و کیفیة تعاطی الثقافة القبائلیة و تعاملها مع الفکر الدینی و الثقافة الاسلامیة العقائدیة فی عصر البعثة.

چکیده فارسی:ملاصدرا اصل وجود انسان را نفس، و بدن را مرکب و ابزاری برای رشد نفس می داند. نفس نیز با پشت سرگذاردن مرحله نباتی و حیوانی، به مرحله انسانی می رسد. در این مرحله نیز از عقل هیولانی به عقل بالملکه و سپس به عقل بالفعل و عقل مستفاد ارتقاء یافته و به کمال شایسته انسانی دست می یابد. از نظر ملاصدرا راه های رسیدن به سعادت سه عامل تفکر، دین و اخلاق است. نقش دین در کمال انسان بی بدیل و یگانه است. انسان مراحل مختلف هستی (غیب و شهود، دنیا و آخرت) را تنها با استفاده از دین، با سعادتمندی پشت سرمی نهد. لذا برای وصول به این سعادت، باید به دنبال اجرائی کردن دین بود. عامل اجرای دین در زندگی انسان سیاست است و ملاصدرا سیاست را خادم شریعت دانسته، سیاست بدون شریعت را به بدن بی سر تشبیه می کند. هدف از سیاست حاکمیت عقل بر غضب و شهوت در زندگی فردی و اجتماعی، و نتیجه آن نیز، حاکمیت عدالت در جامعه بشری است. از نظر وی، حاکمیت نیازمند شرایطی خاص است و هر کسی شایستگی آن را ندارد. فقط اشخاص خاص با ویژگی هایی خاص می توانند عهده دار این مسوولیت باشند. این ویژگی ها تحت عنوان «کمالات اولیه و ثانویه» مورد بحث قرار می گیرد. ملاصدرا «حکومت دینی» را برآیند چنین سیاستی دانسته، مدینه فاضله انسانی را در پرتو آن قابل تحقق می داند.   چکیده عربی:یری الملاصدرا أن النفس هی حقیقة الانسان و أصل وجوده، و أن البدن یمثل المرکب و الآلة التی ترتقی بها النفس و تتکامل من خلالها، و ان النفس تطوی مجموعة من المراحل لتصل الی مرحلة النفس الانسانیة حیث تنتقل من النفس النباتیة مرورا بالحیوانیة ثم الانسانیة، و فی هذه المرحلة أیضا ترتقی النفس من العقل الهیولانی الی العقل بالملکة ثم العقل بالفعل و العقل المستفاد لترسوا عند تکاملها الانسانی اللائق بها. ثم إن الملا صدرا یری طرق التکامل و نیل السعادة تنحصر فی ثلاث طرق هی: التفکر و الدین و الاخلاق. و لا بدیل لدور الدین فی تکامل الانسان و هو الدور الأوحد الذی لا بدیل له من بین الطرق، و هو السبیل الاوحد فی وصول الانسان الی عوالم (الغیب و الشهود و الدنیا و الآخرة) و الفوز بالسعادة الخالدة. من هنا یری ضرورة تطبیق التعالیم الدینیة و الالتزام بها لنیل السعادة المنشودة. و یری صدر المتألهین أن السیاسة هی العامل الفاعل فی تطبیق الدین و إنزاله الی حیز الواقع، فالسیاسة خادمة للشریعة، و السیاسة بلا شریعة کالبدن بلا رأس. و ان هدف السیاسة حاکمیة العقل علی فورة الغضب و الشهوة علی المستویین الفردی و الاجتماعی، و ثمرتها حاکمیة العدل فی المجتمع البشری. و قد حدد الملا صدرا مجموعة من الشروط للحکومة لا تتوفر لدی الجمیع، بل تنحصر فی أفراد معدودین توفروا علی تلک الخصائص و الشروط التی تؤهلم لتحمل المسؤولیة، و قد بحثها تحت عنوان (الکمالات الاولیة و الثانویة). و یخلص الملا صدرا الی نتیجة مؤداها أن الحکومة الدینیة ثمرة لتلک السیاسة، و فی ظلها تتحقق المدینة الفاضلة.

چکیده فارسی:روش معتزلیان در بحث، روش عقلی بود. این روش به دو قسم فلسفی و غیر فلسفی تقسیم می گردد. سوال این است که معزلیان به کدام یک از این دو پایبند بودند؟ بررسی آثار به جای مانده از معتزله حکایت از این دارد که آنها در این مساله یکسان عمل نکرده اند، گروهی از آنها از روش عقلی غیر فلسفی و گروهی دیگر از روش عقلی فلسفی بهره جسته اند. به عقیده برخی از متفکران، معتزله عقل را فراتر از مسلمات دینی می نشاندند، اما این سخن با واقعیات مطابقت ندارد. چه اینکه معتزله در عین حال که به عقل و عقلگرایی اعتماد کامل داشتند، اما هرگز آن را بر مسلمات دینی مقدم نمی داشتند. آنها عقل را فقط در مواردی که هیچ راهی جز تمسک به عقل در میان نباشد بر نقل مقدم می داشتند و در همین عرصه اگر تعارضی بین عقل و نقل حاصل می شد، عقل را مقدم کرده و در حد امکان ظاهر نقل را تاویل می بردند تا با حکم صریح عقل سازگار افتد. اما آنجا که وحی نظر مسلم دین را بیان کرده، این چنین نبوده که معتزلیان فهم عقل را بر امر مسلم وحیانی مقدم بدارند.   چکیده عربی:یعتمد المعتزلة فی دراساتهم المنهج العقلی، و الذی ینقسم بدوره الی المنهج الفلسفی و غیر الفلسفی. و هنا یثار السؤال التالی: أی منهج یعتمده المعتزلة فی ابحاثهم و دراستهم العقلیة؟ و انهم الی أی المذهبین أشد وفاء؟ الملاحظ من خلال رصد التراث المعتزلی الذی تحت أیدینا، أنهم لم یتفقوا علی مذهب خاص بعینه، فمنهم من اعتمد المنهج العقلی غیر الفلسفی و فی الوقت نفسه اختارت طائفة منهم المنهج الفلسفی فی دراساتها. الا ان بعض الباحثین نسب الی المعتزلة تقدیم العقل علی المسلمات الدینیة و انها تضع العقل فوق تلک المسلمات. لکنه ادعاء لا یدعمه الواقع، و إن کانت المعتزلة تعتمد اعتمادا کاملا علی العقل و العقلانیة فی ابحاثها، و لکن هذا لا یعنی بحال من الاحوال إحلال العقل محل المسلمات الدینیة و تقدیمه علیها عندهم. نعم، هو یؤمنون بمرجعیة العقل فی الموارد التی لا سبیل للخوض فیها الا العقل و أن العقل مرجح علی النقل هنا، فاذا تعارض العقل و النقل قدموا العقل، و أولوا النص اذا کان هناک مبرر للتأویل للجمع بین العقل و النقل و لینسجم النقل مع صریح حکم العقل. أما الابحاث التی تکون الکلمة فیها للوحی فی بیان الرأی القاطع للدین، فلا تجد من بین المعتزلة من یرجح العقل علی المسلمات الدینیة الوحیانیة.

چکیده فارسی:مساله جبر و اختیار از مباحث بسیار مهم در حوزه انسان شناسی است که در میان فلاسفه، متکلمان، اصولیون و روانشناسان مطرح می باشد. جبر به اعتبار اسباب و عوامل آن، به جبر کلامی، روان شناختی و فلسفی تقسیم می گردد. در این میان، جبر فلسفی اهمیت ویژه ای دارد و غالبا توسط فلاسفه نفی شده است. در مقابل برخی از متکلمان آن را به عنوان لازمه دیدگاه های فلاسفه، امری اجتناب ناپذیر دانسته و مستلزم سلب اختیار می دانند. در میان مسائل فلسفی، سه مساله مستلزم جبر و سلب اختیار پنداشته شده است: یکم. «ضرورت سابق» که مستفاد از قاعده فلسفی «الشیئ ما لم یجب لم یوجد» است، دوم. منتهی شدن اراده انسان به اراده واجب بالذات، سوم) غیر ارادی بودن اراده. مساله اخیر، جزو مسائل بسیار مشکل در حوزه افعال اختیاری است، و بزرگانی همچون فارابی، بوعلی سینا، فخر رازی، میرداماد، صدرالمتالهین، علامه طباطبائی، آخوند خراسانی، میرزای نائینی، محقق اصفهانی، امام خمینی و محقق خوئی به تبیین و تحلیل آن پرداخته و در جهت حل آن پاسخ های مختلفی ارائه نموده اند.   لطفا برای مشاهده متن چکیده عربی به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

چکیده فارسی:در باب حقیقت جن اختلاف زیادی میان عالمان مسلمان وجود دارد. جسم آتشی و هوایی دارای عقل و فهم، از جنس روح و ملائکه و مجرد از عناصر، اجسام لطیف دارای حیات عرضی، از جمله این دیدگاه هاست. رویت جن، از دیگر موضوعات اختلافی است. برخی آن را ناممکن و ادعای رویت را باطل می دانند. عده ای خوراک این موجود را هوای آمیخته به بوی طعام می دانند. در برخی نصوص نیز بوی استخوان و ارواث حیوانات به عنوان غذای این موجود اشاره شده است. در مقابل عده ای معتقدند جن روحانی بوده و تغذیه مادی ندارد. دیگر اینکه برخی از آیات مشعر به وجود جنس زن و مرد و نیز قانون زناشویی در میان جنیان می باشد. حیات اجتماعی و نیز تشکل به شکل حیوان و انسان از دیگر گمانه زنی ها پیرامون این موجود است. دیگر اینکه جنیان همانند انسان دارای اختیار و تکلیف هستند، و در میان آنها، صالح و غیرصالح وجود دارد، و نتیجه اعمال شان را در آخرت خواهند دید. برخی معتقدند چون جن از لحاظ ظرفیت کمال و کرامت به انسان نمی رسد، هیچ گاه از آنان پیامبری برنخاسته و ایشان تابع پیامبران بشری هستند. در آیات وروایات، مواردی از حضور جنیان و ارتباط آنان با پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) بیان شده است.   چکیده عربی:اختلفت کلمة الباحثین الاسلامیین فی حقیقة الجن و ممزاته، فمنهم من ذهب الی کون الجن جسما ناریا هوائیا ذا عقل و إدراک و فهم. و منهم من قال بان الجن من جنس الروح و الملائکة و أنه موجود مجرد، و هناک نظریة ثالثة تذهب الی کونهم أجساما لطیفة حیة بالعرض. کذلک وقع الاختلاف بینهم حول إمکانیة رؤیة الجن فمنعها قوم و کذبوا من یدعی الرؤیة. أما طعام الجن فیری البعض أنه من الهواء الممزوج برائحة الطعام. و قد ورد فی بعض الروایات أنه رائحة العظام و روث الحیوانات. فی المقابل یری البعض أن الجن من الموجودات الروحانیة التی لا تحتاج الی الطعام المادی أساسا. ثم إن بعض آیات الذکر الحکم تشعر بتصنیف الجن الی الذکور و الاناث و یحکمهم قانون التزاوج و التناسل. و یحتمل البعض أن الجن یعیش حیاة إجتماعیة و أنه یتشکل بصورة الحیوانات و البشر أحیانا. و من الموضوعات التی وقع النقاش فیها قضیة کون الجن مختارین مکلفین و فیهم الصالح و الطالح، و سینالوا ثمرة اعمالهم فی عالم الآخرة. کذلک یذهب البعض الی عدم بعثة الانبیاء من جنس الجن و ذلک لانهم لم یصلوا الی المرتبة الکمالیة و الکرامة التی تؤهلهم لنیل هذا المنصب کالانسان و أنهم یتبعون النبی المبعوث فی اوساط البشر. أضف الی ذلک أن الآیات و الروایات تؤکد علاقة الجن بالنبی الأکرم (ص) و الائمة الاطهار (ع).