تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران
سال:1387 | دوره:24 | شماره:2 (پیاپی 40) |تعداد مقالات:14

آگاهی از وضعیت تغییرات میزان هیپریسین در طبیعت به شناخت نیازهای گیاه علف چای (Hypericum perforatum L.) در شرایط زراعی کمک می کند. با توجه به پراکنش گیاه علف چای از ارتفاع صفر تا بیش از 2000 متر در زیستگاه طبیعی استان گلستان دو منطقه توسکاستان در شرق و درازنو در غرب گرگان برای بررسی میزان هیپریسین در رویشگاه طبیعی انتخاب شدند. برای نمونه برداری از گیاهان، ابتدا از پایین ترین سطح ارتفاعی تا بالاترین نقطه ای که این گیاه در این دو منطقه رویت شد هفت طبقه ارتفاعی (متر) تعریف شد که عبارتند از: 1) 450-150، 2) 750-450، 3) 1050-750، 4) 1350-1050، 5) 1650-1350، 6) 1950-1650 و 7) 2250-1950 متر. نمونه های گیاهی در اوایل گلدهی از 25-20 سانتی متر انتهای سرشاخه گلدار برداشت شدند. با استفاده از فرمول C=E´100/K´g و میزان جذب در طول موج 590 نانومتر در دستگاه اسپکتروفتومتر، میزان هیپریسین هر نمونه تعیین گردید. اگر چه میزان هیپریسین با تغییرات ارتفاع در دو منطقه تغییرات داشته است، اما تنها در درازنو این تغییرات با ارتفاع همبستگی مثبت دارد. بالاترین میزان هیپریسین استخراج شده برای توسکاستان در طبقه ارتفاعی 750-450، معادل 0.26 میلی گرم بر گرم ماده خشک و برای درازنو در طبقه ارتفاعی 2250-1950، برابر 0.25 میلی گرم بر گرم ماده خشک بدست آمد که نشان می دهد در هر یک از مناطق مورد مطالعه یک حد ارتفاعی وجود دارد که برای رشد این گیاه مناسب و بالاترین میزان تولید هیپریسین را دارد.

گیاه دارویی بابونه کبیر با نام علمی Tanacetum parthenium (L.) Schultz-Bip. یکی از مهمترین گونه های دارویی جنوب شرق استان گلستان است که اغلب در مناطق 800 تا 1250 متری حاشیه جاده ها و رودخانه ها، مناطق باز جنگلی، لابه لای صخره های مناطق پرشیب و حتی داخل مزارع باز رویش دارد. در این تحقیق ضمن مطالعه برخی نیازهای اکولوژیکی و اتنوفارماکولوژیک این گیاه، مواد موثره آن نیز مورد مطالعه قرار گرفت. سرشاخه های گلدار گیاه در خرداد ماه 1385 از یکی از رویشگاه طبیعی واقع در ارتفاع 1100 متری کوهستان زیارت جمع آوری گردید و پس از خشک کردن در دمای محیط به روش تقطیر با آب اسانس گیری شد. بازده اسانس 0.66% در گل آذین و 0.12% در برگ بدست آمد. ترکیبهای تشکیل دهنده اسانس توسط دستگاه کروماتوگرافی گازی (GC) و دستگاه کروماتوگراف گازی متصل به طیف سنجی جرمی (GC/MS) مورد تجزیه قرار گرفت. بررسی و شناسایی کمی و کیفی ترکیبها با مطالعه طیفهای جرمی و محاسبه شاخصهای بازداری کواتس و سطح زیر پیک در کروماتوگرام GC صورت گرفت. از بیشترین ترکیبهای شناسایی شده در اسانس گل آذین، کامفور (53.3%)، آلفا- پینن (17.7%) و آلفا- بیزابولول اکسید بی (10.5%) و در برگها، کامفور (38.9%)، آلفا- پینن (8.4%)، ژرماکرن دی (6.3%) و گاما- ترپینن با 8.2% از مهمترین ترکیبهای موجود در اسانس بودند. ترکیبهای شناسایی شده در اسانس گل و برگهای گیاه، مصرف سنتی گیاه را توسط مردم بومی منطقه در تسکین درد و درمان التهابات مزمن مورد تایید قرار می دهد.

جنس مینا (Tanacetum) از خانواده کاسنی (Compositae) می باشد و در جنوب و جنوب شرقی اروپا، جنوب غربی آسیا و شمال آفریقا یافت می شود. در این تحقیق، اندامهای هوایی گیاه Tanacetum canescens DC.، در فصل گلدهی از اطراف سنندج جمع آوری شد و عصاره کلروفرمی آن مورد بررسی قرار گرفت. -bاستیگماسترول و دو فلاونوئید به نامهای 5-هیدروکسی -4’,7,6 تری متوکسی فلاون و -3’,5 دی هیدروکسی -4′,7,6 تری متوکسی فلاون از جمله ترکیبهایی بودند که از عصاره کلروفرمی جداسازی شده و پس از خالص سازی با استفاده از روش طیف بینی رزونانس مغناطیسی هسته مورد شناسایی قرار گرفتند.

کنگرفرنگی با نام علمی Cynara scolymus L. گیاهی از خانواده کاسنی (Compositae) است. در این تحقیق تاثیر عصاره هیدروالکلی کنگرفرنگی بر میزان گلوکز، لیپیدها و لیپوپروتئینهای سرمی در رت های دیابتی شده با آلوکسان منوهیدرات مورد بررسی قرار گرفت. همچنین اثر عصاره بر بافت پانکراس آسیب دیده بررسی شد و با داروی شیمیایی گلی بنکلامید مقایسه گردید. به این منظور از 20 رت نز بالغ به وزن متوسط 250-200 گرم در چهار گروه پنج تایی استفاده شد. به رت های گروه شاهد، هم حجم مواد تزریقی سرم فیزیولوژی تزریق گردید. رت های گروه دوم با دریافت آلوکسان منوهیدرات به میزان 120 mg/kg/bw دیابتی شدند. گروه سوم علاوه بر تیمار مشابه گروه دوم، گلی بنکلامید با دوز 0.5 mg/kgbw دریافت نمودند. گروه چهارم بعد از دیابتی شدن، عصاره هیدروالکلی کنگرفرنگی با دوز 300 mg/kgbw دریافت نمودند. تجویز مواد در همه گروهها به صورت تزریق داخل صفاقی انجام گرفت. نتایج آنالیز آماری نشان داد که عصاره کنگرفرنگی میزان گلوکز، کلسترول، تری گلیسرید، VLDL و LDL را نسبت به گروه دیابتی به طور معنی داری کاهش می دهد و در مورد HDL نیز افزایش معنی داری را سبب می شود (p<0.05). همچنین کنگرفرنگی میزان گلوکز را در حد گروه گلی بنکلامید کاهش داده است، اما در مقایسه با گروه شاهد تفاوت معنی داری دارد. اثر این گیاه بر سایر فاکتورهای مورد بررسی در حد گروه گلی بنکلامید و گروه شاهد می باشد (p>0.05). نتایج مطالعات بافت شناسی، موید این بخش است. بر اساس نتایج بافت شناسی، عصاره تاثیر معنی داری در افزایش اندازه جزایر پانکراسی، تعداد سلولهای جزایر و میزان تکثیر سلولی نسبت به گروه دیابتی داشته است. این تحقیق نشان داد که عصاره هیدروالکلی کنگرفرنگی، تاثیر قابل توجهی در کاهش قند خون، لیپیدها و لیپوپروتئین های سرمی در موشهای صحرایی دیابتی شده دارد. همچنین عصاره در بازسازی بافت پانکراس آسیب دیده موثر بوده است.

گل محمدی با نام علمی (Rosa damascena Mill.) گیاهی درختچه ای و متعلق به تیره Rosaceae می باشد. کشور ما سابقه طولانی در کشت و پرورش این گیاه داشته است. سازگاری گل محمدی به شرایط آب و هوایی کشورمان، وجود فرهنگ دیرینه تولید و مصرف، رونق و تقاضای بازارهای جهانی محصولات ایران و به تبع آن اشتغال زایی و ارز آوری از جمله مسایلی است که توجه خاص به این گیاه را می طلبد. در این تحقیق، اثر روشهای مختلف خشک کردن (آفتاب، سایه، آون 30 و 40 درجه سانتی گراد) بر کمیت و کیفیت اسانس گلبرگهای سه ژنوتیپ گل محمدی بررسی شد. اسانس کلیه نمونه ها به روش تقطیر با آب، استخراج و به وسیله دستگاههای GC و GC/MS تجزیه و شناسایی شد. نتایج نشان داد که اسانس گلبرگهای تازه دارای بالاترین کیفیت (درصد بالای ژرانیول و سیترونلول و کمترین میزان ترکیبات مومی) بود. بنابراین برای مقاصد اسانس گیری، لازم است بلافاصله پس از جمع آوری گلهای تازه، عملیات تولید اسانس صورت گیرد. نتایج حاصل از تاثیر روشهای مختلف خشک کردن بر کمیت و کیفیت اسانس نشان داد که اسانس حاصل از گلبرگهای خشک شده در سایه نسبت به اسانس حاصل از روشهای دیگر از لحاظ میزان اسانس دارای تفاوت معنی داری نبوده، ولی از لحاظ کیفیت دارای تفاوت چشمگیری است. به طوری که میزان سیترونلول و ژرانیول بالاتر بوده ولی درصد ترکیبهای مومی و سنگین کاهنده کیفیت اسانس کمتر می باشد. بنابراین در صورت نیاز به تهیه گلبرگ خشک جهت مصارف مختلف غیر از اسانس گیری، بهترین روش خشک کردن گل محمدی، برای حفظ مقادیر بالاتری از اسانس و اجزای معطر، خشک کردن در سایه توصیه می شود.

مطالعه حاضر با هدف بررسی تاثیر استنشاق اسانس الکلی نعناع (Menthe piperita L.) برای توان هوازی و زمان رسیدن به آستانه بی هوازی مردان ورزشکار طراحی و اجرا شد. بدین منظور 20 ورزشکار مرد (با میانگین سنی 20±4 سال، قد 175±5 سانتی متر، وزن 68±4.2 کیلوگرم و 43.21±3.43, Vo2max میلی لیتر برای هر کیلوگرم از وزن بدن در دقیقه) به صورت تصادفی انتخاب و به دو گروه 10 نفری تجربی (استنشاق اسانس الکلی نعناع) و گروه کنترل (استنشاق ترکیب آب و الکل) تقسیم شدند. ابتدا آزمودنیهای گروه تجربی به مدت 30 دقیقه ترکیبی از اسانس نعناع و الکل سفید را استنشاق کردند. سپس از آنها آزمون کانکانی و بعد از یک استراحت 15 دقیقه ای، آزمون بروس گرفته شد. گروه کنترل نیز در شرایط مشابه تمرین نمودند، با این تفاوت که ترکیب آب و الکل را استنشاق نمودند. برای مقایسه عملکرد هوازی و بی هوازی آزمودنیها در پیش آزمون از آزمون t برای گروههای مستقل و برای بررسی تاثیر استنشاق اسانس الکلی نعناع از روش تحلیل واریانس (ANOVA) یک طرفه استفاده شد. سطح معنی داری برای تمام مراحل محاسباتی (P£0.05) در نظر گرفته شد. یافته های پژوهش نشان داد استنشاق اسانس الکلی نعناع با غلظتهای مختلف موجب افزایش معنی دار در توان هوازی (p£0.013) و افزایش معنی دار در زمان رسیدن به آستانه بی هوازی شد (p£0.012). تفاوت معنی داری در زمان مشابه در عملکرد جسمانی گروه کنترل مشاهده نشد. بهبود مشاهده شده در عملکرد جسمانی متعاقب استنشاق اسانس الکلی نعناع ممکن است به دلیل افزایش در حجم و ظرفیت ریوی و افزایش کارایی تنفسی و تحریک سیستم عصبی سمپاتیکی باشد. بر اساس نتایج بدست آمده از این مطالعه، ورزشکاران می توانند برای توسعه عملکرد جسمانی از استنشاق اسانس نعناع استفاده نمایند.

درمنه ایرانی (Artemisia persica Boiss) با نام محلی جوشن از زمانهای قدیم به صورت سنتی در درمان ناراحتیهایی چون تب، مالاریا، خونریزی، هپاتیت، انگلهای روده ای، دردهای عصبی، التیام زخمها و اسپاسم مصرف می شود. به منظور بررسی تغییرات کمی و کیفی اسانس گونه Artemisia persica در مزرعه و رویشگاه، این گونه در دو منطقه بروجرد و نورآباد کاشته شد. طرح کاشت به صورت فاکتوریل در قالب بلوکهای تصادفی با 4 تکرار و به روش مستقیم بوته صورت گرفت. در سال دوم و در فصل گلدهی سرشاخه های گلدار از مزارع بروجرد و نورآباد و همزمان از ارتفاعات 2900 متر رشته کوه گرین جمع آوری شدند. اسانس نمونه ها به روش تقطیر با آب استخراج شد و بازده اسانس در مزارع نورآباد، بروجرد و رویشگاه به ترتیب %0.7, %0.5 و %0.9(v/w) بود. تجزیه و شناسایی ترکیبهای تشکیل دهنده اسانس گیاهان مربوط به رویشگاه گرین و دو منطقه کشت به وسیله دستگاههای GC و CG/MS صورت پذیرفت. لاسینیاتا فورانون (%17.1) E، ارتودوگلاسیا اکسید (%13.2) C، ترانس- پینوکاروئول (10.2%)، پینوکارون (8.5%)، آلفا- پینن 1 ,(%5.8) و 8- سینئول (5.6%) عمده ترین ترکیبهای موجود در Artemisia persica در رویشگاه بودند. ماده لاسینیاتا فورانون E در اسانسهای مزارع بروجرد (14.5%) و نورآباد (17%) نیز بیشترین میزان را نسبت به سایر ترکیبها داشت. میزان لاسینیاتا فورانون E در مزارع بروجرد و نورآباد دارای تفاوت معنی داری با یکدیگر بودند (P=0.05). نتایج حاصل از آنالیز داده ها به کمک نرم افزار MSTATC نشان داد که اثر مکان بر میزان اسانس این گونه در P=0.05 معنی دار بود.

Agrimonia eupatoria L. از گیاهان دارویی چند ساله و بسیار ارزشمند می باشد که از دیرباز برای آرام بخشی و کاهش استرس و درمان یرقان استفاده می شده و امروزه اثرهای مفید آن در درمان هپاتیت، مشکلات تنفسی و نیز قابض و ضدخونریزی بودن آن به اثبات رسیده است. در تحقیقی که به منظور بررسی تراکم بوته و زمان کشت بر عملکرد گیاه آگریمونی در موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور در سال 1386-1383 انجام شد، سه تراکم بوته 6.2,4 و 9.2 در مترمربع با استفاده از طرح فاکتوریل در قالب بلوکهای کامل تصادفی در سه تکرار برای دو سال متوالی مورد بررسی قرار گرفت. تجزیه و تحلیل نتایج نشان داد که از نظر رشد و گسترش بوته، تیمار تراکم 4 بوته در مترمربع اختلاف معنی داری با سایر تیمارها در بذردهی دارد. همچنین نتایج نشان داد که اثر سال در زمان کاشت و اثر متقابل سال در تراکم در زمان کاشت در سطح یک درصد اختلاف آماری معنی دار داشتند و در فروردین سال دوم عملکرد بذر بالاتر بود.

بالنگوی سیاه (Lallemantia iberica F. & C. M.) گیاهی یک ساله، علفی و کوتاه است و از نواحی قفقازی منشا می گیرد، به عنوان گیاه زینتی کشت می شود و بومی اروپای مرکزی و اروپای شرقی است. بالگنوی سیاه به خاطر دانه هایش پرورش داده می شود و دانه آن نزدیک به 30% روغن خشک دارد. یکی از مواد موثره موجود در این گیاه موسیلاژ می باشد. موسیلاژها امروزه کاربردهای دارویی زیادی دارند. در این تحقیق موسیلاژ بالنگو استخراج شده و توسط کروماتوگرافی لایه نازک مورد شناسایی قرار گفت. روشها شامل مراحل زیر بودند: استخراج، خالص سازی، تراکافت کردن، خشکاندن انجمادی، یون زدایی، هیدرولیز و در آخر کروماتوگرافی لایه نازک. برای انتخاب سیستم جداسازی مناسب فازهای ساکن و حلالهای زیر مورد استفاده قرار گرفت: 1- سیلیکاژل G با حلال –n بوتانول: اسید استیک: آب -2 (50:25:25 v/v) سیلیکاژل G با حلال- کلرفرم: متانول (60:40) v/v و 3- کزل گور G  با حلال –n بوتانول: استون: بافر فسفات (40:50:10v/v). با استفاده از سیستم آخری 7 لکه از موسیلاژ بالنگو جداسازی و شناسایی شد. موسیلاژ بالنگوی سیاه شامل: مونوساکاریدهای گالاکتورونیک اسید، گالاکتوز، مانوز، آرابینوز، گزیلوز، گلوکز ورامنوز هست. این تحقیقات برای خلوص و شناسایی ترکیبها انجام شده است.

Zosimia absinthifolia (Vent.) Link. گیاهی است علفی و پایا، متعلق به تیره چتریان که در مناطق وسیعی از ایران رشد می کند. بخشهای هوایی گیاه موردنظر از ارتفاعات شهرستان الشتر واقع در شمال استان لرستان جمع آوری گردید و پس از خشک شدن در سایه جهت اسانس گیری با روش تقطیر با آب (Hydrodistillation) مورد استفاده قرار گرفت. بازده اسانس در مراحل قبل از گلدهی، گلدهی و میوه دهی به ترتیب %0.65, %0.42 و (w/w) %0.8 بود. اسانس بدست آمده از این گیاه به وسیله دستگاههای GC و GC/MS آنالیز گردید. 47 ترکیب در روغن اسانسی مرحله قبل از گلدهی، 38 ترکیب در اسانس مرحله گلدهی و 37 ترکیب در اسانس مرحله میوه دهی این گیاه شناسایی گردید. –n اکتانول، جرماکرن- دی، بتا- کاریوفیلن، آلفا- پینن، لیمونن، اکتیل استات، کاریوفیلن اکسید و –n اکتانال ترکیبهای شاخص اسانس گیاه در طی مراحل مختلف رشد می باشند.

ترخون (Artemisia dracunculus)، گیاه چند ساله ای از خانواده Asteraceae است که به دلیل بوی خوش برگهایش به عنوان چاشنی غذا استفاده می شود. در طب ایران باستان، بخشهای هوایی خشک شده این گیاه به صورت خوراکی برای درمان صرع بکار می رفته است. صرع یکی از رایج ترین بیماریهای نورولوژیک است. در مطالعه حاضر، با استفاده از ثبت داخل سلولی اثر عصاره الکلی ترخون و مکانیسم سلولی احتمال اثر آن بر ضد فعالیت صرع زایی پنتیلن تترازول (PTZ) ارزیابی شده است. در حضور عصاره گیاه ترخون (0.1%)، افزایش فعالیت الکتریکی انفجاری (burst) ناشی از پنتیلن تترازول از بین رفت. پتانسیل غشا سلول به میزان 67.8 درصد نسبت به گروه کنترل دپلاریزه تر شد. همچنین، فرکانس شلیک پتانسیل عمل به ترتیب به میزان 62.5 درصد و 83.8 درصد نسبت به گروه کنترل و در حضور PTZ کاهش یافت. دامنه پتانسیل هیپریلاریزاسیون متعاقب نیز نسبت به شرایط کنترل 36% کاهش یافت، ولیکن در مقایسه با PTZ تغییر چندانی نداشت. از طرف دیگر، کاربرد عصاره به تنهایی، موجب بروز دپلاریزاسیون پتانسیل غشا سلول به میزان 16.69 درصد شد. در حالیکه فرکانس شلیک پتانسیل عمل کاهش یافت و به 77.3 درصد کنترل رسید و دامنه پتانسیل عمل و AHP تغییر معنی داری نداشت. الگوی فعالیت الکتریکی سلول از حالت تونیک منظم در حالت کنترل به فرم نامنظم تغییر یافت. همچنین، کاربرد عصاره قبل از PTZ نتوانست به طول کامل از بروز اثرهای صرع زایی ناشی از آن جلوگیری نماید. نتایج بدست آمده نشان می دهد که احتمالا عصاره ترخون از طریق دپلاریزاسیون پتانسیل غشا باعث کاهش تحریک پذیری سلولهای عصبی می شود.

با توجه به اثرهای جانبی ناخواسته برخی داروهای شیمیایی، توجه بیشتر به اثرهای احتمالی گیاهان دارویی بر عملکرد بخشهای مختلف بدن لازم است. در این میان، زعفران که دارای جایگاه خاصی در الگوی تغذیه مردم است، حایز اهمیت می باشد. در این تحقیق تاثیر عصاره زعفران بر سلولهای زاینده اسپرم مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور، چهار گروه هشت تایی از موشهای آزمایشگاهی کوچک نر بالغ مورد استفاده قرار گرفت. گروه کنترل (sham) نرمال سالین دریافت کردند و سه گروه دیگر سه دوز متفاوت 25 mg/kg/48h و 50 mg/kg/48h و 100 mg/kg/48h از عصاره زعفران به مدت 20 روز دریافت کردند. برای تعیین تغییرات توده بافتی، وزن بیضه ها تعیین و ریزنگار میکروسکوپی لوله های اسپرم ساز مقایسه گردید. شمارش اسپرماتوسیت های اولیه به وسیله میکروسکوپ نوری صورت گرفت. پس از بررسی نتایج تفاوت معنی داری بین وزن بیضه ها در گروههای تجربی مشاهده نگردید. در مشاهده مقاطع عرضی لوله های اسپرم ساز تفاوت قابل توجهی در ویژگیهای بافتی هیچ یک از گروهها مشاهده نگردید. تعداد اسپرماتوسیت های اولیه در گروه تجربی 100 mg/kg/48h به صورت  معنی داری افزایش یافت. نتایج فوق نشان می دهد زعفران با تاثیر بر تعداد اسپرماتوسیت های بیضه می تواند به عنوان تعدیل کننده فعالیتهای دستگاه تولید مثل جنس نر مطرح شود.

گیاهان تیره چتربان با داشتن حدود سیصد جنس و سه هزار گونه گیاهی در سطح وسیعی از جهان پراکنده اند. جنس Chaerophyllum متعلق به این تیره در ایران دارای هشت گونه بوده و دو گونه Chaerophyllum khorassanicum (جعفری فرنگی خراسانی) و Chaerophyllum nivale (جعفری فرنگی البرزی)، بومی ایران می باشند. در این تحقیق، ریشه و اندامهای هوایی گیاه جعفری فرنگی کوهستانی از تیره چتربان (Umbelliferae) با نام علمی Chaerophyllum macropodum Boiss. به طور جداگانه از مناطق اطراف خلخال نزدیک لنبر، جمع آوری و پس از خشک نمودن آنها در سایه به مدت ده روز، به روش تقطیر با آب در دستگاه کلونجر اسانس گیری شد. اسانس حاصل با استفاده از دستگاه های GC و GC/MS تجزیه و شناسایی گردید. بازده اسانسها (V/W) برای نمونه ها به ترتیب 0.17% برای ریشه و 0.20% برای اندامهای هوایی نسبت به وزن خشک نمونه ها، بدست آمد. تعداد 10 و 18 ترکیب که به ترتیب 96.3% و 99.2% کل ترکیبهای اسانس ریشه و اندامهای هوایی را نشان می دهند، شناسایی شدند. در میان ترکیبهای اسانسی ریشه، میریس تیسین (39.1%)، ترپینولن (23.0%)، ترانس- بتا- اوسیمن (22%) و گاما- ترپینن (5.4%) و در میان ترکیبهای اسانسی اندامهای هوایی، ایی- بتا- اوسیمن (24.9%)، میریس تیسین (15.7%)، ترپینولن (14.2%)، فنچیل استات (13.9%)، ترانس- بتا- اوسیمن (6.3%) وسابینن (6.1%) ترکیبهای عمده بودند. مقایسه ترکیبهای شیمیایی موجود در اسانس دو بخش ریشه و اندامهای هوایی گیاه نشان می دهد که ترکیب میریس تیسین در اسانس ریشه بیش از دو برابر آن در اندامهای هوایی است.