تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران
سال:1380 | دوره:- | شماره:8 |تعداد مقالات:10

در این پژوهش اثر پرتوهای فرابنفش حاصل از سه لامپ 8، 20 و 40 وات بر تغییرات کمی و کیفی اسانس نعناع در شرایط مزرعه و گلخانه با استفاده از دستگاههای GC/MS،GC در دو مرحله از نمو گیاه (قبل و زمان گلدهی) مورد بررسی و مقایسه قرار گرفت. مقدار اسانس تحت تاثیر پرتوهای فرابنفش در مزرعه از 0.4% در نمونه شاهد به 78% در تیمار 20 وات و در گلخانه از 0.42% در نمونه شاهد به 0.53% در تیمار 40 وات در مرحله قبل از گلدهی افزایش یافت. درصد ترکیب Carvon در گیاهان مزرعه ای در هر سه تیمار افزایش می یابد و بیشترین میزان افزایش مربوط به تیمار 40 وات قبل از گلدهی است.مقدار ترکیب Piperitenone در دو تیمار 8 و 20 وات از 55 درصد در نمونه شاهد به کمتر از 0.5% در نمونه های تیمار شده کاهش یافت و به عکس Piperitenone oxide از 0.5% در نمونه شاهد به 48 و 44 درصد نمونه های تیمار افزایش یافت. اثرات پرتوهای فرابنفش بر رویش و تکوین گیاه نعناع در دست بررسی می باشد.

به منظور بررسی و تعیین مراحل فنولوژیکی تعداد 11 گونه گیاه دارویی در شرایط آب و هوایی قزوین طی سالهای 1371 و 1372 آزمایشی به صورت مشاهده ای در خاکی با بافت شنی رسی در ایستگاه تحقیقات کشاورزی اسماعیل آباد قزوین انجام شد. گیاهان مورد بررسی عبارت بودند از: خردل، رازیانه، گاوزبان، کاسنی، بادرشبو، تاتوره، زنیان، گلرنگ، سیاه دانه، پنیرک و ریحان. گیاهان فوق در سال 1371 در آخر فصل بهار (به عنوان کشت دوم) و در سال 1372 در اول فصل بهار (به عنوان کشت اول) کشت گردیدند. نتایج نشان دادند که گیاهان با رشد نامحدود شامل گاوزبان و پنیرک و همچنین گیاه رازیانه جهت حصول عملکرد اقتصادی مطلوب می باید در اوایل بهار کشت شوند و در مورد سایر گیاهان امکان کشت و بهره برداری در اوایل تابستان (به عنوان کشت دوم) وجود دارد.

Syringa سردهای با 30-25 گونه از آسیا و جنوب شرقی اروپاست و به دلیل گلهای زیبایش در بهار و اوایل تابستان کاشته می شود. یاس بنفش .Syringa vulgaris L یکی از گونه های این سرده به شمار می رود که در این تحقیق ترکیبهای شیمیایی آن مورد بررسی قرار گرفت. گلهای یاس بنفش اسانسی با بوی بسیار مطبوع دارند و در عطر سازی از آن استفاده بعمل می آید. گلهای تازه در اواخر فروردین از باغ گیاه شناسی ملی ایران چیده شده و با روش خیسانیدن در حلال هگزان، عصاره گیری بعمل آمده است. پس از آماده سازی عصاره به دستگاههای کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) تزریق شده، درصد و نوع ترکیبهای عصاره این گل مشخص شدند. نوزده ترکیب شناسایی شد که 86% کل عصاره را تشکیل می دادند. بتا آزارون (b-asarone) با بیش از 27% بیشترین، بعد از آن فیتول Phytol (9.5%) آلفا فارنسن (a-farnesene) 6.8%، کاروون(Carvone)  4.4%، پارادیمتوکسی بنزن(p-dimethoxy benzen)  3.1% و نریل استات(Neryl acetate)  2.9% حجم اسانس را تشکیل می دادند.

سرشاخه گلدار و بذر گیاه شوید از مزرعه گیاهان دارویی واقع در مرکز تحقیقات البرز (کرج) جمع آوری گردید. از سرشاخه گلدار آن به روش تقطیر با بخار آب و از بذر آن به روش تقطیر با آب، اسانس گیری به عمل آمد. بازده اسانس حاصل از سرشاخه گلدار 0.21% و از بذر 2.42% نسبت به وزن خشک اولیه محاسبه گردید. برای شناسایی ترکیبهای تشکیل دهنده اسانسها استفاده از دستگاه گاز کروماتوگراف (GC) و گاز کروماتوگراف متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) استفاده گردید. در مجموع 13 ترکیب شناسایی شد که نوع و درصد آنها در سرشاخه گلدار و بذر متفاوت بود. ترکیب عمده در اسانس سرشاخه گلدار، آلفا فلاندرن به میزان 56.05% و در اسانس بذر، کارون به میزان 57.28% بود، در حالی که آلفا فلاندرن در اسانس بذر فقط به مقدار 1.61% موجود بوده و کارون در اسانس سرشاخه گلدار اصلا وجود نداشت. ولی لیمونن به عنوان دومین ترکیب عمده در هر دو اسانس موجود بوده و 23.78% از اسانس سرشاخه گلدار و 33.195 از اسانس بذر را تشکیل می داد.

بر اساس منابع موجود، مشاهدات عینی و مراجعه به افراد آگاه و مطلع تعداد 292 گونه دارویی استان همراه اطلاعاتی از قبیل نام فارسی، نام محلی، نام علمی، نام خانواده، زمان گلدهی، محل پراکنش، وضعیت رویشگاه، ارتفاع از سطح دریا، گیاهان همراه، میانگین بارندگی سالیانه و درجه حرارت متوسط محل رویش، اندام مورد مصرف، طریق و مورد مصرف آنها شناسایی گردید که به 218 جنس و 77 خانواده مربوط هستند. این گیاهان در دشتهای پهناور، تپه ها و دامنه کوهها (152 گونه)، مناطق کوهستانی (103 گونه)، آبراهه ها، کنار چشمه ها، جویهای آب و مناطق مرطوب (26 گونه)، روی تپه های شنی ساحلی و حاشیه های کم ارتفاع آن (16 گونه) و اراضی شور و به نسبت شور (16 گونه) رویش دارند. تعداد 209 گونه بومی استان و تعداد 172 گونه استفاده های درمانی رایج و سنتی دارند، ضمن آنکه مردم با کاربرد 120 گونه دیگر به طور کامل بیگانه هستند.

ترکیبهای تشکیل دهنده اسانس حاصل از سرشاخه گیاه مرتعی و بومی کزل Diplotaenia damavandica Mozaffarian, Hudge & Lamond که از منطقه لار - لواسانات استان تهران جمع آوری شد، توسط دستگاه GC-MS مورد شناسایی قرار گرفتند. تعداد 19 ترکیب که در مجموع 78% ترکیبهای اسانس را شامل می شوند در اسانس کزل شناسایی گردیدند که در میان آنها ترکیبهای  (%11.3) b-Phellandrene, (%19.6) terpinolene, (%23.1) cis-b-ocimene, (%24) a-phellandrene بیشترین مقدار را شامل می شوند.

با توجه به تاثیر روشهای مختلف اسانس گیری بر بازده و نیز ترکیبهای تشکیل دهنده اسانسها، در این مقاله روشهای متداول اسانس گیری برای گیاهEucalyptus camaldulensis Dehn.  مورد مطالعه قرار گرفته اند. برای تهیه اسانس از این گیاه، سه روش مختلف تقطیر با آب و بخار، تقطیر با آب و تقطیر با بخار آب، به کار رفته است. بازده اسانس گیری برای سه روش مذکور به ترتیب برابر 0.22، 0.60 و 0.60 درصد بود (بر اساس وزن برگ تازه گیاه). سپس ترکیبهای تشکیل دهنده اسانس به کمک روشهای مکمل GC و GC/MS مورد شناسایی قرار گرفتند (به دلیل تشابه کروماتوگرامهای حاصل از دستگاه GC، فقط اسانس حاصل از روش تقطیر با آب و بخار به دستگاه GC/MS تزریق گردید.) در سه اسانس حاصل، تعداد 22 ترکیب شناسایی گردیدند که در میان آنها به ترتیب 1 و 8- سینئول (1,8-Cineole) (8.7، 48.63 و 35.6%)، پاراسیمن (p-cymene) (3.2 و 16.15 و 21.3%)، اسپاتولنول (Spathulenol) (7.9، 3.3 و 6.7%) و گاماترپینن (g-terpinene) (3.1 2.5 و 2.5%) بیشترین میزان را به خود اختصاص می دهند.

میوه زیره سیاه .Carum carvi L (کشت به طریق دیم) در اواخر مرداد 1377 از منطقه آپارچای استان اردبیل جمع آوری شد و بذر بلغور شده به روش فارماکوپه (Hydrodistillation) و به مدت 4 ساعت مورد اسانس گیری قرار گرفت. اسانس با بازده قابل توجه 5.5% بر اساس وزن خشک گیاه بدست آمد. نمونه حاصل با استفاده از دستگاه GC/MS مورد آنالیز قرار گرفت و نتایج بدست آمده نشان دادند که ترکیبهای کارون (carvon) با 72.8% و لیمونن با 23.8% حدود 98% از کل ترکیبهای اسانس را در بر می گیرند. مقایسه برخی ویژگیهای اسانس ایران با موارد مندرج در استاندارد ISO نشان داد که کیفیت اسانس منطقه مورد آزمایش در حد بسیار مطلوبی قرار دارد.

زنجبیل شامی از جمله گیاهان دارویی و از خانواده کمپوزیته است که گونه های متفاوتی دارد. در این تحقیق، گونه .Inula helenium L از همدان جمع آوری و از گل و ریشه آن اسانس گیری شد. از گل آن به دو روش تقطیر با بخار آب و تقطیر با آب و از ریشه آن فقط از روش تقطیر با آب اسانس گیری شد. بازده اسانس در گل زنجبیل شامی در هر دو روش 0.07 درصد و بازده اسانس از ریشه 0.06 درصد بود و نمونه ها با دستگاه کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد شناسایی قرار گرفتند. ترکیبهای عمده گل و ریشه را ترکیبهای سزکویی ترپنوییدی تشکیل می دهند. ترکیبهای عمده در گل تفاوتهایی را در دو روش نشان می دهند، به عنوان مثال در روش تقطیر با آب Globulol (7.2 درصد)، Cadalene (7 درصد)، d-Cadinene (6.7 درصد)، Torreyol (6.1 درصد)، و Oplopenone (5.1 درصد) و در روش تقطیر با بخار آب Oplopenone (19.1 درصد)، a-Cadinol (5.5 درصد)، T-Cadinol (4.9 درصد)، d-Cadinene (4.5 درصد) و (24.9 درصد)، Spathulenol (10.8 درصد)، (E-E)-Farnesol (8.1 درصد) و Ledol (7.4 درصد) می باشد.