مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد
سال:1384 | دوره:38 | شماره:3 (پی در پی 150) |تعداد مقالات:11

رشد و گسترش نثر فنی در خراسان قرن چهارم و طلوع ستاره ای پرفروغ به نام بدیع الزمان همدانی در این سرزمین پهناور، که در ادب عربی و نثر فنی از جایگاهی بس ارجمند برخوردار است، و اعتراف صریح یاقوت حموی، ادیب و شرح حال نویس شهیر قرن ششم و هفتم، در توجه ویژه ثعالبی به او و آثارش، نگارنده را بر آن داشت تا به بیان خصوصیات رسائل بدیع و اغراض آن از خلال یتیمه الدهر، که ارزنده ترین اثر ثعالبی است، بپردازد و گوشه ای از سهم بزرگ خراسانیان را در رشد و تقویت ادب عربی به مشتاقان تاریخ و ادب این دیار، نشان دهد.

مهمترین وظیفه زبان را برقراری ارتباط می نامند؛ آنچه که بار این وظیفه را بر دوش دارد، واژگان نیستند بلکه جمله است. از این رو، بحث جمله در زبان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بنا به اهمیت موضوع، تقسیم بندی جمله و ساخت آن در هر زبانی اهمیت یافته است. در زبان عربی از دیرباز تقسیم بندی جمله به دو قسم فعلیه و اسمیه صورت گرفته که تقریبا ساخت ثابت یافته است. در این مقاله کوشش خواهد شد تا با نگاهی تازه به این تقسیم بندی و ضمن نقد ساخت سنتی، گونه های احتمالی دیگر ارایه گردد.

حمله فرانسه به مصر در آغاز قرن نوزدهم و حضور سه ساله فرانسویان در این کشور، آثار علمی و فرهنگی فراوانی را بر جای گذاشت که نمونه های آن در بخشهای مختلف اعم از نظامی، سیاسی، ادبی و فنی به چشم می خورد. از جمله در ادبیات و علوم انسانی، شاعر معروف مصری، احمد شوقی تحت تاثیر لافونتین، شاعر فرانسوی، قسمت زیادی از دیوان شعرش را به قصه و داستان از زبان حیوانات اختصاص داد، البته این داستانها موضوعات سیاسی و اجتماعی را شامل می شد اما در نزد احمد شوقی فقط برای بیان آنچه که در تربیت کودکان کاربرد دارد، مورد استفاده قرار گرفته است. شوقی می خواست از خلال این داستانها پایه های ادبیات کودکان و ویژگیها و صفات آنها را بیان کند؛ از جمله آن که ادبیات کودکان بی واسطه یا مستقیم است. صفت دوم ادبیات کودکان، ادبیات تعلیمی و آموزشی است. ویژگی سوم، ادبیاتی است با واژگان ساده که به طور واضح در شعر شوقی دیده می شود، و بالاخره ویژگی چهارم، که ادبیات به طور کلی بویژه ادبیات کودکان نزد احمد شوقی به آنها متمایز می شود، شیوع فکاهه و طنز در داستانهایی است که او روایت می کند. نوشتار حاضر می کوشد تا برخی از داستان جانوران را در دیوان احمد شوقی – شاعر معاصر کشور مصر – مورد بررسی قرار دهد.

یعقوب بن عثمان غزنوی چرخی از مردم خراسان و از عارفان سده های هشتم و نهم هجری است. در کارنامه این عارف نقشبندی، تفسیری فارسی به چشم می خورد که همواره مورد توجه مردم شبه قاره هندوستان، افغانستان و آسیای میانه بوده است. شاهد این توجه دستنوشته های متعددی از این تفسیر است که تاکنون در کتابخانه های این کشورها باقی مانده و برخی از آنها نیز در فهرستهای نسخ خطی شناسانده شده اند. علاوه بر دستنوشته های موجود، این تفسیر چند بار از جمله در کابل، بمبئی و لاهور با چاپ سنگی انتشار یافته، اما تاکنون مقابله و تصحیح انتقادی نشده است. نگارندگان که تصحیح انتقادی این تفسیر را در برنامه کار خود گنجانیده اند، در این مقاله پس از بررسی احوال و آثار مولف به معرفی این تفسیر و بررسی پاره ای از ویژگیهای تفسیری و سبکی و زبانی آن پرداخته اند.

یکی از مشایخ و شخصیتهای متقدم عرفان که از یک سو پیرو مطلق ابوسعید و خرقانی بوده و از سوی دیگر در آیین فتوت و مکتب خسروانی برجسته، شیخ ابوالعباس قصاب آملی است. وی در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم می زیسته و قشیری، خرقانی، ابوسعید، خواجه عبدالله، میبدی، عین القضاه و شیخ اشراق از او به عنوان پیر و مراد مشایخ سلف و عارف حکمت خسروانی یاد کرده اند، ولی هیچ کدام از آنان متعرض مقام و مرتبت ایشان در آیین فتیانی نشده اند. در این مقاله مولف ضمن نقد و تحلیل شخصیت او در عرفان و تصوف اسلامی به اثبات این دقیقه می پردازد که ایشان به عنوان جامع سه طریقت خسروانی، فتیانی و عرفان اسلامی؛ حلقه ارتباط تصوف ایرانی و عرفان اسلامی و پیشرو طریقت بزرگانی چون شیخ اشراق بوده که به عنوان عارف مکتب خسروانی شهره خاص و عام است. نگارنده بر اساس نسخه میکروفیلم مرادالمریدین و بازبینی حدود 20 اثر اثبات می کند که شیخ علاوه بر التزام عملی و نظری به مکتب عرفان قبل از اسلام (خسروانی)، سروال و نعلین به مریدان اعطا می کرده و به کلیه آداب و رسوم آیین فتیانی واقف بوده است. بر این اساس می توان شیخ را جامع و مسقط الراس تلاقی سه فرهنگ عرفان ایران قبل از اسلام (خسروانی) و عرفان اسلامی و آیین فتیانی، قبل از شیخ اشراق دانست.

سودابه ایرانی است، زیرا کردار او در برابر سیاوش بازمانده دو اسطوره ایرانی ست که هر دو با زندگی زردشت در پیوسته است. او از سویی اهورایی است، فرشته وار سیاوش را دوست می دارد، راز آفرینش او را پدیدار می کند، او را درخت پرستش می خواند و پیکرگردانی او را می داند. این گفتار و کردار او بازمانده دیدار فرشته اشی با زردشت است. و بازتاب رفتار سودابه در باربر کاوس، حماسه ای دیگر با قهرمانی دختری عاشق پیشه و فداکار به نام منیژه می سازد. کردار اهریمنی سودابه در برابر سیاوش که از راه نابکاری و گناه به سیاوش نزدیک می گردد بازمانده اسطوره برخورد ماده دیو اهریمنی با زردشت و همچنین اسطوره آریایی یم و یمی است. از دیگر رفتارهای اهریمنی او آن است که دروغ می گوید، دست به دامن جادو می گردد و سیاوش را در آتش می اندازد تا آن که سیاوش از دست او دل از ایران شهر می کند، به دامن دشمن پناه می برد و در آن جا کشته می شود.

به دلیل ماندگاری مضمونهای اساطیری و نیز تجلی آنها در آثار ادبی – اعم از نظم و نثر – بررسی سابقه اساطیری برخی از تصویرهای ادبی از موضوعات قابل توجهی است که از شاخه های نقد اساطیری (myth criticism) محسوب می شود. یکی از تصویرهای رایج و پرنمود ادبی در شعر پارسی که اساس شکل گیری آن را باید در اساطیر ایرانی جست، بن مایه «روییدن گیاه از انسان» است، بدین معنی که در ادوار و سبکهای گوناگون شعر پارسی با مضمونها و تصاویری روبرو می شویم که در آنها از اشک چشم، خون، خوی، اندامها و متعلقات و خاک گور انسان، «گیاه» به معنای عام آن می روید. الگوی کهن و پیش نمونه اساطیری این بن مایه در فرهنگ ایران، اسطوره بندهشی ریباس از آب پشت گیومرث است که نخستین بازتاب ادبی آن، به دو صورت روییدن گیاه از اشک فریدون و سربرآوردن درخت از خون سیاوش در شاهنامه دیده می شود. تجلیات پنج گانه بن مایه کلی «رستن گیاه از انسان» شواهد متعددی در اساطیر و داستانهای ایرانی و ملل دیگر و نیز ادب پارسی دارد که مجموع آنها در نهایت با گیاه تباری انسان نخستین در اسطوره و به تبع آن، جنبه توتمیک گیاه در معتقدات باستانی مرتبط است.

این مقاله به ریشه شناسی آثار گذشتگان و نگاه آنان می پردازد و در آن، هر آنچه که اهمیت ریشه شناختی دارد، بررسی نمی گردد. طرح و ساختار بحث نیز ضرورتی در این کار نمی بیند. ما تنها علاقه و توجه شاعران قدیمی را به ریشه شناسی مطرح می کنیم و به این بهانه، به بررسی بسیاری از واژگان می پردازیم. زیرا این رویکردها را طبقه بندی خواهیم کرد. طبقه بندی آنها شامل عنوانهای زیر است: 1- ریشه شناسی نامعتبر 1-1- ریشه شناسی و تصحیف؛ 1-2- ریشه شناسی عامیانه؛ 1ـ3ـ بازی های زیبایی شناسیک؛ 2ـ ریشه شناسی معتبر 2ـ1ـ بهره های نامستقیم؛ 2ـ2ـ بهره های نیمه مستقیم؛ 2-3- بهره مستقیم؛ مثلا بهره مستقیم به معنی ریشه شناسی آگاهانه است؛ شاعر در این بخش، آگاهانه و مستقیم، به ریشه شناسی واژه خراسان پرداخته و اجزا و معنای آن را در زبان پهلوی ارائه کرده است. به هر روی، نسبت به ریشه شناسی قدما باید جانب احتیاط را رعایت نمود، اما در میان شاعران قدیمی ریشه شناسی فخرالدین اسعدگرگانی از دیگران معتبرتر است.

با استنباط از اوستا، در جهان دو اصل و دو نیروی خیر و شر به نامهای اشه و دروغ وجود دارد که یکی مظهر نظم و راستی و دیگری نماد آشوب و ناراستی است. بر این اساس، جهان به دو اردوگاه خوبی و بدی تقسیم می شود. در برابر هر آفریده خیری، جلوه ای از شر ظهور می نماید. بنا بر متون دینی، آن دو مینو در هیچ مساله ای وحدت ندارند و هرگز میان آن دو اتفاق و دوستی رخ نمی دهد. این تقسیم بندی و جدایی دو اصل خیر و شر چنان اهمیت دارد که تمام آفرینش را به دو بخش کاملا مجزا تقسیم می کند. این ثنویت نه تنها موجودات زنده و اندامهای آنها، بلکه تمام افعال آنها را نیز در بر می گیرد و وارد حوزه ادبیات و واژگان هم می شود.

اسطوره ها هم از لحاظ ساختار و هم از لحاظ درون مایه، دارای وجوه و معانی کثیری هستند. در مقاله حاضر، سازه ها و عناصر ساختاری داستان ضحاک بر مبنای رویکرد اسطوره شناسی بررسی گردیده و سعی شده نشان داده شود که بررسی تطبیقی این عناصر در الگوهای مختلف و مرتبط و نگاه چندوجهی و از دیدگاههای مختلف و مکمل هم، چگونه می تواند در روشن کردن جنبه های تاریک این اسطوره کمک کند.