تحقیقات مرتع و بیابان ایران
سال:1389 | دوره:17 | شماره:3 (پیاپی 40) |تعداد مقالات:15

از آنجا که فرسایش پدیده ایست که موجب هدر رفت خاک می شود و به موجب آن ذرات خاک توسط عامل آب یا باد از بستر خود جدا شده و به مکان دیگر منتقل می گردند. بنابراین ضرورت دارد که برای مبارزه با فرسایش به حفاظت خاک مبادرت نمود. در حال حاضر مدل هایی برای تخمین میزان فرسایش ابداع شده اند که باید با سایر مدل های موجود در مناطق مختلف مورد بررسی قرار گیرند. بنابراین در این تحقیق به ارزیابی مدل های PSIAC و EPM با تاثیر عوامل ژئومورفولوژی در یکی از زیرحوضه های حبله رود به نام ده نمک پرداخته شد. بدین صورت که در ابتدا با استفاده از اطلاعات موجود و تهیه نقشه-های مورد نیاز در حد واحد های هیدرولوژی و زیرحوضه ها، عوامل موجود در مدل ها در منطقه مورد مطالعه مورد بررسی قرار گرفت. سپس با توجه به کمبود آمار و اطلاعات موجود از روش MPSIAC استفاده نشد، اما در مقابل با تهیه نقشه ژئومورفولوژی و تعیین رخساره های ژئومورفولوژی برای تکمیل مدل PSIAC بهره گرفته شد. نتایج حاصل از تخمین میزان رسوب با استفاده از مدل های یادشده حکایت از این دارد که دو مدل PSIAC با تاثیر عوامل ژئومورفولوژی و EPM دارای نتایجی تا حدودی نزدیک به هم می باشند. بنابراین با توجه به جامع و کامل بودن مدل PSIAC، مدل PSIAC با تاثیر عوامل ژئومورفولوژی برای تخمین میزان رسوبدهی توصیه می شود.

این تحقیق با هدف بررسی رابطه بین فاکتورهای محیطی آب و پوشش گیاهی می باشد؛ به عبارت دیگر، یافتن فاکتورهایی می باشد که بیشترین تاثیر را در پراکنش تیپهای پوشش گیاهی در حاشیه پلایای اراک دارند. پس از تهیه نقشه اولیه پوشش گیاهی اقدام به نمونه گیری از آب و پوشش گیاهی گردید. سپس متغیرهای آب شاملK+ ، Na+،CI- ، Mg+2، %Na (درصد سدیم تبادلی)، Th، SAR+2، Co3، Hco3، So4،TDS  (سختی کل)، EC، pH و Anion (سولفاتها، بی کربناتها و کلرات) اندازه گیری گردید. سپس با استفاده از تکنیکهای چند متغیره شامل آنالیز مولفه اصلی (PCA) و آنالیز تطبیق متعارفی (CCA) داده های جمع  آوری شده مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. نتایج نشان داد که الگوی پراکنش گونه های گیاهی با منیزیم، سختی آب، کلر، مجموع یونها، هدایت الکتریکی و آنیون آب ارتباط دارند. همچنین با توجه به نتایج می توان گفت که مطابق وضعیت زیستگاه، احتیاجات اکولوژیکی و دامنه تحمل هر گونه رابطه مهمی با خصوصیات آب دارد.

فنولوژی چهار گونه مرتعی Stipa bromoides, Elymus transhyrcanus, Elytrigia libanotica, وStipa capillata  در ایستگاه تحقیقات مراتع همند آبسرد و در 70 کیلومتری شرق تهران به  مدت پنج سال از سال 82 تا 86 مورد بررسی قرار گرفت. از هر گونه تعداد 20 پایه انتخاب و در فصل رویش هر هفته یکبار و در فصل غیرفعال هر 15 روز یکبار، از چهار مرحله فنولوژی مهم شامل: شروع رویش و رشد رویشی، گلدهی، شیری شدن و بلوغ بذر و رشد مجدد پاییزه یادداشت برداری انجام گرفت. داده های مربوط به فنولوژی در پنج سال جمع آوری و با استفاده از آمار اقلیمی (دما و بارندگی) تفسیر و برای هر مرحله، حرارت تجمعی لازم یا مجموع درجه روزهای رشد (Growth Degree Days) محاسبه شد. هدف از بررسی، شناخت و معرفی پدیده های مهم فنولوژی جهت استفاده در مدیریت چرای دام و مدیریت مزرعه بر اساس تاریخ وقوع مراحل فنولوژی و مجموع درجه حرارت روزهای رشد می باشد. نتایج نشان داد که زمان شروع و خاتمه رویش در سالهای مختلف متفاوت بوده و این تغییرات تابع درجه حرارت می باشد. به طوری که کلیه گونه های مورد مطالعه در سالهای خنک دارای دوره فنولوژی طولانی تر از سالهای گرم و خشک بودند. اما حرارتهای تجمعی مورد نیاز کلیه مراحل فنولوژی گونه ها در سالهای مختلف تقریبا «یکسان محاسبه شده و دارای اندکی تفاوت هستند. مثلا» گونه Elytrigia libanotica در سالهای 82، 83، 84، 85 و 86 به ترتیب برابر 833.3، 830.8، 834.0، 932.0 و 846.3 درجه روز رشد  (GDD) برای مرحله رشد علفی و 1342.1، 1342.8، 1355.0، 1344.8 و 1346.3 درجه روز رشد (GDD) برای مرحله گلدهی، نیاز داشت. به عبارت دیگر، گیاه فوق مجموع درجه روزهای رشد فوق را نیاز دارد تا بتواند وارد مرحله شیری شدن بذر شود. شروع رویش با توجه به نوع گونه و شرایط جوی در سالهای مختلف بررسی متفاوت بوده و معمولا از نیمه دوم اسفند تا اوایل فروردین متغیر بود. رشد فعال آنها تا اوایل مرداد ادامه داشت، از آن پس رشد آنها متوقف شد و در پاییز در ترسالی، گونه ها رشد مجدد پاییزه داشتند.

هدف اصلی تحقیق حاضر مقایسه دیدگاه کارشناسان و بهره برداران در زمینه مشارکت مردم در فرایند حفظ، احیا، توسعه و بهره برداری از جنگلها و مراتع استان ایلام می باشد. تحقیق حاضر از نوع کاربردی و روش تحقیق از نوع علی-ارتباطی می باشد. جامعه آماری شامل کارشناسان اداره کل منابع طبیعی استان ایلام و بهره برداران منابع طبیعی استان ایلام بوده اند. حجم نمونه جامعه بهره برداران به کمک فرمول کوکران 317 نفر و برای جامعه کارشناسان 56 نفر محاسبه شده است. روش نمونه گیری در تحقیق حاضر از نوع روشهای نمونه گیری طبقه ای خوشه ای چند مرحله ای برای جامعه بهره برداران و نمونه گیری تصادفی ساده برای جامعه کارشناسان می باشد. ابزار اصلی این تحقیق پرسشنامه می باشد که از لحاظ روایی بر اساس نظرات متخصصان و از نظر پایایی نیز با اجرای آزمایش انجام شده و مقدار آلفای آن %88 محاسبه شده است و کار تحلیل داده ها با استفاده از آزمون های ناپارامتری کای اسکویر، من ویت نی و کروسکال والیس انجام شده است. از این رو، نتایج تحقیق نشان داد که دو گروه کارشناسان و بهره برداران عرصه های منابع طبیعی در حفظ و احیا منابع طبیعی با هم اختلاف نظر معنی داری داشته، اما در بعد توسعه و بهره برداری از منابع طبیعی اختلاف نظرشان معنی دار نیست.

ارزیابی پوشش گیاهی یکی از موارد مهم برای مدیریت صحیح مراتع می باشد. به همین منظور درصد پوشش تاجی، تولید و تراکم گیاهان در 4 منطقه مرجع (گورستان)، مرتع خصوصی، منطقه کلید و منطقه بحرانی (مجاور روستا) مورد بررسی قرار گرفت. در هر کدام از منطقه یاد شده، 5 ترانسکت 100 متری به فاصله 20 متر از هم (به دلیل وضع پراکنش و تراکم گیاهان) و در امتداد هر ترانسکت 10 پلات 1 متر مربعی با توجه به نوع گونه ها و نحوه پراکنش آنها مستقر گردید. به طوری که درصد پوشش تاجی، تولید و تراکم گونه ها در داخل کوادرات ها اندازه گیری شد. بنابراین برای اندازه گیری تولید از روش قطع و توزین استفاده گردید. جهت تجزیه آماری از تجزیه واریانس یک طرفه و آزمون چند دامنه دانکن استفاده گردید. نتایج مبین تفاوت معنی دار بین تولید 4 منطقه در سطح 5 درصد، تراکم در سطح 1 درصد و پوشش در سطح 10 درصد می باشد. نتایج نشان داد که با حرکت از سمت منطقه مرجع به سمت منطقه بحرانی درصد پوشش تاجی، تولید و تراکم گونه های گیاهی به طور چشمگیری کاهش می یابد. به طوری که گیاهان خوشخوراک (کلاسI ) در منطقه مرجع، گیاهان با خوشخوراکی کمتر در مرتع خصوصی و گونه های با خوشخوراکی کم یا غیرخوشخوراک و مهاجم در منطقه مشترک روستا و بحرانی بیشترین میزان درصد پوشش تاجی، تولید و تراکم را بخود اختصاص دادند. گراسهای دایمی و خوشخورک مانند Bromus tomentellus و Hordeum bulbosum دارای بیشترین درصد پوشش، تولید و تراکم در منطقه مرجع بودند و به تدریج با افزایش شدت چرا از درصد گونه های خوشخوراک کاسته شد و به درصد گونه های با خوشخوراکی کم و غیرخوشخوراک از جمله Boisseria squarrosa و Centaurea virgata افزوده شده است. این تحقیق نشان داد که چرای بیش از حد با ایجاد تغییرات منفی در خصوصیات پوشش گیاهی، پایداری اکوسیستم های مرتعی را به خطر می اندازد.

یکی از بحران های اکولوژیکی که جهان امروزه با آن درگیر شده است پدیده بیابان زایی می باشد. اما برای مهار این بحران نیاز به شناخت و درک صحیح از عوامل و فرایندهای آن می باشد. به منظور ارزیابی وضعیت فعلی بیابان زایی با استفاده از مدل ICD محدوده ای به وسعت حدود 242 کیلومتر مربع در منطقه خضرآباد-همت آباد یزد در نظر گرفته شد. روش طبقه بندی شدت بیابان زایی در ایران  (ICD)توسط محمدرضا اختصاصی و سعید مهاجری در سال 1374 ارایه شد. در این تحقیق ابتدا اقدام به جمع آوری داده های موجود و انجام مطالعات پایه گردید. داده های جمع آوری شده وارد محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی شدند و به روش تفسیر عکسهای هوایی و ماهواره ای و با استفاده از نرم افزارهای آرک ویو و ایلویس نقشه های پایه برای منطقه مورد مطالعه تهیه گردید. بر اساس مطالعات انجام شده با تلفیق نقشه های ژئومورفولوژی، کاربری اراضی و پوشش گیاهی 8 واحد همگن بیابانی در منطقه مورد مطالعه تفکیک شد. در مرحله بعد در هر واحد بیابانی عوامل موثر در بیابان زایی شامل سه عامل محیطی، سه عامل انسانی و دو عامل شاخص فرسایش خاک و توان برگشت پذیری و بازسازی اکوسیستم، به روش امتیازدهی در دامنه (0-10) مورد بررسی قرار گرفت. سپس بر اساس جمع امتیازات بدست آمده و مقایسه آن با جدول شاخص شدت بیابان زایی، نقشه نهایی بیابان زایی تهیه گردید. نتایج بدست آمده نشانگر آنست که 81.53 درصد منطقه دارای شدت بیابان زایی متوسط و 18.47 درصد بقیه از وضعیت بیابان زایی شدید برخوردار می باشد. بنابراین عامل اصلی بیابان زایی در سطح 81.53 درصد سطح منطقه مورد مطالعه عامل محیطی 18.47 درصد سطح منطقه تحت تاثیر عامل انسانی می باشد. اصلی ترین معیار موجود در این منطقه که در روند بیابان زایی موثر است فرایند تخریب منابع آب  (W.d)می باشد.

گیاه مرتعی . Medica persica Kuntuگونه ای پایا از خانواده گرامینه (Poaceae) با دامنه سازگاری نسبتا وسیع است که آنرا به عنوان یکی ازگیاهان مهم مرتعی به ویژه در امر حفاظت خاک مطرح می سازد. این گیاه بومی ایران است و عمدتا در دو منطقه رویشی ایران-تورانی و خزری رویش دارد. برای مطالعه آت اکولوژی این گونه ابتدا رویشگاههای آن در منطقه خراسان (شامل سه استان خراسان فعلی) شناسایی گردید و خصوصیات رویشگاهی (اقلیم، توپوگرافی و خاک) در چند سایت بررسی شد. سپس نحوه زادآوری، فنولوژی، تراکم، پوشش تاجی، سیستم ریشه و ترکیبات شیمیایی علوفه این گونه مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج بدست آمده حکایت از پراکنش نسبتا وسیع این گونه از شمال تا جنوب خراسان در بیشتر دامنه های سنگلاخی در دامنه ارتفاعی900-2900  متر داشت به طوری که این گیاه در تمام جهات جغرافیایی و شیب 12 تا 89 درصد دیده می شود. رویشگاه های ملیکا عمدتا در سه اقلیم نیمه خشک فراسرد، مدیترانه ای فراسرد و نیمه خشک سرد حضور دارند. متوسط درجه حرارت سالانه در این رویشگاه ها از حداقل 5 تا 15 درجه سانتی گراد و میانگین بارندگی آنها از 125 تا 600 میلی متر متغیر است. این گیاه خاک های دارای بافت لوم سنگریزه ای، لوم سیلت سنگریزه ای و لوم شنی سنگریزه ای، با اسیدیته 7-8 و هدایت الکتریکی 0.5-1.5 دسی زیمنس بر متر که از زهکشی خوبی برخوردار هستند، ترجیح می دهد. زمینهای سنگلاخی و به ویژه شیلهای واریزه ای و سنگهای آهکی و آذرین حد واسط بستر اصلی استقرار ملیکا هستند. رشد رویشی این گیاه از اواخر اسفند ماه آغاز می گردد و تا اواخر اردیبهشت ماه ادامه می یابد. به توجه به ارتفاع منطقه، از اواسط اردیبهشت ماه تا اوایل خرداد ماه وارد مرحله خوشه دهی می شود، از اوایل تا اواسط خرداد ماه بذرها شیری شده و حدود 20 روز بعد ریزش بذرها شروع می شود. نتایج همچنین نشان داد مدت زمان نگهداری (5 سال نگهداری در شرایط محیط) تاثیر معنی داری بر قوه نامیه بذر نداشت. به طوری که زادآوری این گونه در طبیعت عمدتا توسط بذر صورت می گیرد. بنابراین نتایج حاصل از تجزیه ترکیبات شیمیایی علوفه نشان داد که این گونه دارای 21.6 درصد و 8.1 درصد پروتئین به ترتیب در مرحله رویشی و گلدهی می باشد.

حوزه آبخیز آق تقه در بخش مرکزی مراوه تپه و از توابع شهرستان کلاله واقع در شرق گلستان می باشد. در این تحقیق منطقه مورد مطالعه ابتدا بر اساس مکتب براون-بلانکه مطالعه شد تا جوامع گیاهی شناسایی شوند. سپس رابطه پوشش گیاهی با عوامل محیطی به ویژه از جمله شیب، ارتفاع از سطح دریا و خصوصیات خاک از جمله، درصد شن، درصد سیلت، درصد رس، اسیدیته، هدایت الکتریکی، درصد ماده آلی و شدت نفوذ به روش تجزیه و تحلیل مولفه های اصلی (PCA) بررسی شد. برای این منظور 103 پلات در جوامع مختلف گیاهی بر اساس روش منحنی سطح-گونه تعیین و داده های مورد نظر برداشت گردید. نتایج این تحقیق نشان داد که از بین عوامل محیطی مورد بررسی مهمترین فاکتورهای موثر در جداسازی تیپ های گیاهی منطقه مورد مطالعه به ترتیب ارتفاع از سطح دریا، درصد شیب، درصد کربن، درصد شن، درصد سیلت، درصد رس و اسیدیته می باشد.

هدف این مطالعه، ردیابی و تحلیل اثرهای محیطی خشکسالی ها بوسیله شاخص های سنجش از دور در منطقه بیابانی و خشک کاشان است. تغییرات زمانی خشکسالی ها با استفاده از شاخص Z نرمال در دو مقیاس سالانه و فصلی (بهار)، بررسی شد. داده های طیفی و حرارتی از سری داده های ماهواره NOAA-AVHRR بین سال های 1998 و 2004 جهت استخراج شاخص های مرتبط با خشکسالی استفاده گردید. شاخص های خشکسالی بر مبنای وضع پوشش گیاهی و دمای درخشایی سطحی بدست آمده از باندهای طیفی (1 و 2) و حرارتی (4 و 5) شامل: شاخص اختلاف نرمال شده پوشش گیاهی (NDVI)، شاخص وضعیت پوشش گیاهی (VCI)، شاخص وضعیت دما (TCI) و شاخص سلامتی گیاه (VHI) می باشد که مورد استفاده قرار گرفت. نتایج حاصل از بکارگیری شاخص های مزبور نشان می دهد که محدوده مطالعاتی از پوشش گیاهی فقیری برخوردار است. به طوری که مقادیر شاخص NDVI منطقه بطور غالب کمتر از 0.2 بدست آمد. همچنین با بکارگیری شاخص های گیاهی NDVI، VCI و رطوبت سطح خاک (LSM)، سال های 2000 و 2001 همراه با خشکسالی و سال های 2002 و 2004 دارای شرایط ترسالی بودند. ولی دمای سطح زمین (LST) و شاخص های TCI و VHI شرایط متفاوت دمایی را در ماه های آوریل و می بطور مشخص نشان دادند. بدین ترتیب با اعتبارسنجی نتایج حاصل از شاخص های دورسنجی، آزمون معناداری آنها با شاخص های اقلیمی محاسبه شد. بنابراین برمبنای محاسبه های انجام شده شرایط اقلیمی محدوده با نتایج حاصل از شاخص های گیاهی تطابق بیشتری دارند. همچنین شرایط حرارتی محیط را شاخص های حرارتی با دقت بیشتری نمایان می سازند. در نهایت، با توجه به ردیابی با دقت مناسب پوشش سطحی بوسیله شاخص های پوشش گیاهی و حساسیت مناسب شاخص های حرارتی نسبت به تغییرات دمایی محیط، بهره گیری از داده های سنجش از دور در مطالعات محیطی مناطق خشک و بیابانی همانند کاشان توصیه می شود.

امروزه با توجه به رویکرد جهانی به مقوله بیابان و لزوم استفاده از گیاهان سازگار با این شرایط جهت مهار بیابان زایی، لازم است که نسبت به شناخت و رفع موانع تولید و استقرار این گیاهان اقدام شود. گیاه Ammodendron persicum یکی از گونه های با اهمیت و سازگار با شرایط بیابان می باشد. تحقیق حاضر به منظور بررسی تاثیر تیمارهای مختلف شکست خواب و تحریک جوانه زنی بذر گیاه A. persicum و پیشنهاد موثرترین تیمار در افزایش جوانه زنی و رشد اولیه گیاهچه ها انجام گردید. آزمایش در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با چهار تکرار انجام شد. تیمارها شامل خراش دهی با اسید سولفوریک غلیظ با دو زمان 10 و 15 دقیقه، خراش دهی با کاغذ سمباده، خراش دهی با آب گرم با دو زمان 10 و 15 دقیقه، نیترات پتاسیم 0.1 و 0.2 درصد و تیمار ترکیبی خراش دهی به همراه نیترات پتاسیم 0.1 و 0.2 درصد بود. بر اساس نتایج بدست آمده تیمار خراش دهی با کاغذ سمباده بهترین تیمار در شکست خواب و تحریک جوانه زنی بذرA. persicum  تشخیص داده شد، به طوری که این تیمار باعث افزایش جوانه زنی از حدود 3 درصد به 68 درصد گردید.

بشر هم اکنون و در آینده، برای ادامه حیات خویش بر روی کره زمین نیازمند بی چون و چرای منابع طبیعی، به ویژه مراتع به عنوان حیاتی ترین بستر توسعه پایدار محیط زیست و پدیده های اکولوژیک، منبع اصلی تامین خوراک دام نظام دامداری سنتی و ... می باشد. این عرصه ها با 90 میلیون هکتار مساحت و حدود %60 کل کشور، دارای نقشی غیرقابل انکار در محاسبات اقتصادی و اجتماعی کشورمان می باشند. این منابع ثروت به رغم برنامه های متعددی که برای اصلاح و مدیریتشان طراحی شده در معرض تهدید جدی قرار دارند. به نظر می رسد برای احیا این عرصه ها اضافه بر هر چیز نیاز به شناسایی دانش محلی بهره برداران، و از آن جمله عشایر به عنوان اصلی ترین بهره برداران مرتع وجود دارد. این مطالعه کیفی نیز به همین منظور و با هدف شناسایی و مستند سازی دانش بومی دامداران کوچ رو ایل کلهر در زمینه سازوکارهای بومی مدیریت مرتع انجام گردید. حوزه جغرافیایی پژوهش شهرستان گیلان غرب از استان کرمانشاه بود. به منظور گردآوری داده ها از تکنیک هایی همچونPRA ، RRA و گروه های متمرکز استفاده شد. روش نمونه گیری با توجه به طبیعت تحقیق کیفی، نمونه گیری هدفمند انتخاب شد و داده های جمع آوری شده با استفاده از تحلیل محتوا مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافته ها به مسایلی همچون تقسیم بندی مراتع بر حسب شیب زمین، واحد دامی، قطعه بندی مراتع و برخی راهکارهای بومی مدیریت مرتع نظیر کوچ، ارزیابی مرتع و ... اشاره دارد.

اعمال شیوه های تقویت کننده جوانه زنی بذر به منظور حذف یا کاهش اثرهای تنش های محیطی و افزایش سرعت و توان استقرار گیاهان مرتعی از درجه اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. این تحقیق به منظور شناخت اثر شیوه های مختلف پوشش دار کردن بذر بر درصد جوانه زنی گونه مرتعی توت روباهی در شرایط تنش خشکی و عمق مختلف کاشت انجام شد. این طرح به صورت آزمایش فاکتوریل در قالب طرح کاملا تصادفی با سه تکرار به اجرا درآمد. تیمار درصد رطوبت خاک (تنش خشکی) در سه سطح %9، %14 و %21 وزن خاک خشک، تیمار عمق کاشت در دو سطح سه برابر قطر بذر و کشت در سطح و تیمار ماده پوشش دهنده در چهار سطح شاهد بدون پوشش (NC)، ماده با پایه آلی (OC)، ماده با پایه هیدروژل (HC) و ماده با پایه معدنی (CC) استفاده گردید. در طول مدت آزمون صفت درصد جوانه زنی مورد ارزیابی و اندازه گیری قرار گرفت. نتایج اثرهای تیمارهای اصلی نشان داد که اثر هر سه نوع ماده پوشش دهنده، صرف نظر از نوع پوشش بر روی صفت مورد اندازه گیری نسبت به تیمار شاهد، در سطح %1 معنی دار (p<0.01) است. اثرهای متقابل سه گانه درصد رطوبت خاک، عمق کاشت و نوع ماده پوشش دهنده مبین آن است که در سطوح رطوبتی %9، %14 و %21 و عمق کاشت سطحی، همواره درصد جوانه زنی در همه تیمارهای پوشش دهنده نسبت به تیمار شاهد (NC) بطور معنی داری(p<0.01)  بیشتر بوده است. به نحوی که در تیمار شاهد با %9 رطوبت خاک و کشت سطحی اساسا جوانه زنی انجام نشده است. به طوری که در تیمار شاهد و رطوبت خاک %14، فقط حدود20  درصد جوانه زنی مشاهده گردید، که نسبت به تیمار قبلی در رتبه دوم به لحاظ پایین ترین سطح درصد جوانه زنی قرار داشت. در تیمار عمق کاشت سه برابر قطر بذر و رطوبت خاک %21، تفاوت معنی داری به لحاظ درصد جوانه زنی بین تیمار شاهد (NC) و تیمارهای پوشش دهنده بذر ملاحظه نگردید.