تحقیقات علوم قرآن و حدیث
سال:1386 | دوره:4 | شماره:1 (پیاپی 7) |تعداد مقالات:8

از جمله شیوه های بدیعی که در نهج البلاغه برای حیات بخشیدن به معانی و زنده جلوه دادن مفاهیم به کار گرفته شده شیوه تصویر آفرینی است. در پرتو این شیوه، بسیاری از حقایق دینی و معارف توحیدی در قالب هایی محسوس و عینی به نمایش درآمده اند و موضوع های معنوی و روحی و حالات نفسانی جان گرفته و بر پرده نمایش ظاهر شده اند. تعابیر امام(ع) چنان سرشار از تصاویر بیانی و استعاره ها و تشبیهات نغز و جذاب است که سخنان حضرتش در بسیاری مواقع بیشتر به پرده های نقاشی می ماند تا کلماتی مجرد و خاموش. این ویژگی شگفت نهج البلاغه سبب شده است تا خواننده به هنگام مطالعه آن با صحنه هایی متنوع و زنده پرتحرک مواجه شود که در پشت هر تصویرش قدرت ابتکار و نیروی خلاق تصویر گر چنین صحنه هایی نمایان است.در این جستار، ضمن تعریف مفهوم تصویر و نقش آن در حیات بخشیدن به معانی، به این موضوع بدیع از منظر نهج البلاغه می نگریم و به اقسام تصویرآفرینی در نهج البلاغه اشاره می کنیم و نمونه هایی از سخنان نغز آن حضرت را که در آنها از این شیوه جذاب استفاده شده است ارایه می دهیم.

سید محمد حسین طباطبایی یکی از برجسته ترین مفسران معاصر قرآن است. آن چه تفسیر او را از قرآن واجد اهمیت بیش تر می سازد شخصیت چند بعدی اوست. او با وجود تبحر در کلام، فلسفه، فقه، اصول و عرفان اسلامی شیوه ای یکسر متفاوت در تفسیر قرآن را بر می گزیند؛ شیوه تفسیر قرآن به قرآن. نوشته حاضر می کوشد به واکاوی مفاهیم موجود در شبکه مفهومی ایمان نزد علامه بپردازد و از این رهگذر تصویری سازوار از آن مفاهیم به دست دهد و خلل های موجود در ارایه آن تصویر سازوار را باز نمایاند. عرضه تعریفی از ایمان از منظر علامه و جست و جوی مفاهیم این تعریف در تفسیر المیزان موضوعی است که در این جستار آن را محل توجه قرار داده ایم.

موسیقی: قرآن یکی از جنبه های اعجاز بیانی است که می توان از جنبه های مختلفی بررسی کرد. در این جستار به بررسی تاثیر موسیقی و صوت یک کلمه در معنا می پردازیم. با این توضیح که از آن جا که کلمه از حروف تشکیل شده است و حروف صفات اصلی و فرعی متفاوتی دارد و نیز حرکات گوناگونی بر آنها باز می شود، لذا هر کلمه، بسته به نوع حرکات و مد، نوع حروف و صفات و مخارج آن، زیادت و به تبع آن ابدال و ادغام و هم چنین حذف؛ از آوا و آهنگ خاصی برخوردار است که مراد از موسیقی همین نغمه و آوای ایجاد شده است که دلالت های الهام بخشی دارد و مظهر انفعالات نفسانی است و در معنا تاثیرات گوناگونی دارد از جمله: مبالغه در معنا، تکثیر و زیادت، امتداد و پیوستگی، تداعی صداهای خارجی یا حوادث، خارق العاده بودن عملی، ایجاد خوف و اضطراب، بیان غریب بودن، تکرار و پی در پی بودن امری، آشکاری و وضوح، پرسر و صدا بودن امری، حرکت تدریجی، کندی و سستی در حرکت، بیان عدم آمیختگی، رفع ثقلت و سنگینی، سرعت اجابت و عقوبت و ... با اثبات تاثیر موسیقی الفاظ بر معنا، عدم ترادف نیز ثابت می شود.این جستار با هدف بررسی یکی از جنبه های اعجاز قرآن و بیان زیبایی های قرآن، به روش و منهج استقرایی و با شیوه مطالعه کتابخانه ای انجام پذیرفت.

تفسیر فی ظلال القرآن، مهم ترین اثر سید قطب و بیانگر نبوغ و قدرت فکری این نابغه فرزانه است. این تفسیر در میان تفاسیر قرآن کریم رویکردی سیاسی، اجتماعی، حماسی و تربیتی دارد و مولف آن مفسری متجدد و روش تفسیری او نوین است. آشنایی مفسر با علل و اسباب نزول آیات به وی این امکان را می دهد که پیام ژرف و تفسیر واقعی آیه را دریابد و برداشت های تفسیری خویش را با شرایط و زمینه های نزول هماهنگ سازد. تفسیر آیات با عنایت کامل به مختصات ساختاری و محتوایی آنها به منزله معیاری است که مفسر برای ارزیابی اسباب نزول و بررسی صحت و سقم احتمالی آنها از آن بهره برده است.در این جهت سوال این است که آیا سید قطب در تفسیر فی ظلال القرآن برای اسباب نزول ارزشی قایل بوده یا نه؟ اگر قایل بوده دیدگاه وی درباره آیات نازله در شان ائمه(ع) چگونه است؟در این پژوهش به این پاسخ ها دست یافته ایم. سید قطب به اسباب نزول در تفسیرش می پردازد اما با قصور در خصوص ائمه اطهار(ع) در قبال این گونه آیات یا سکوت می کند یا اسباب نزول معارض آن را بیان می دارد.

تفسیر منسوب به قمی از جمله تفاسیر امامیه است که در قرن چهارم تالیف شده است، در طبقه بندی تفاسیر آن را جز تفسیر های روایی و نقلی می آورند، اما بر مبنای متن تفسیر مولف در موارد پرشماری برای رسیدن به فهم آیات اجتهاد کرده است، یعنی وی با تکیه بر دانسته های غیر نقلی کوشیده است مراد آیات را بیابد. در قسمت اول این جستار قمی و جایگاه تفسیر منسوب به وی را بررسی می کنیم و در قسمت دوم به زمینه های اجتهاد در این تفسیر می پردازیم و قسمت سوم را به عوامل موثر در اجتهاد اختصاص داده ایم. بر اساس این تحقیق هیچ تفسیری حتی تفاسیر مشهور به روایی و نقلی از اجتهاد مفسران خالی نیست.

تفسیر فرات کوفی تفسیری روایی از قرن سوم و از جمله تفاسیر کهن شیعی است. بخشی از روایات این کتاب، به تطبیق آیات بر اهل بیت 7 اختصاص یافته است؛ تطبیق و جری آیات با مصادیق عینی از مباحث قرآنی در حوزه تاویل است. در این نوشتار با مروری بر تاویل ابعاد و زوایای مختلف آن در لغت و حدیث، و چیستی آن در نگاه عالمان را بررسی می کنیم و سپس به گزارش و تحلیل برخی از این گونه روایات در این تفسیر می پردازیم. در نهایت در این جستار تاکید بر این نکته است که این گونه روایات برای بیان تاویل و اشاره به برخی از مصادیق آیات اند و نه تفسیر آنها.

با گسترش اسلام و نیاز به ترجمه قرآن به دیگر زبان ها، ترجمه پذیری قرآن و درستی یا نادرستی آن، نزد مفسران و متکلمان مسلمان، مورد مناقشه بوده است؛ اغلب محققان، با عنایت به ضرورت و امکان ترجمه، در ترجمه روان، گویا و نوین از قرآن به دیگر زبان ها کوشیده اند؛ ولی در برابر، برخی از محققان به ویژه برخی از محققان معاصر، قرآن را ترجمه ناپذیر می دانند و معتقدند که «ترجمه حرفی» قرآن، یعنی ترجمه کلمه به کلمه، ممکن نیست ترجمه معنوی نیز، حاصل فهم مترجمان است، و به علت برخی از پیامد های ترجمه های نادرست، معتقد به منع ترجمه شده اند که رشید رضا از مفسران بزرگ اهل سنت در دوره معاصر و غازی عنایه از قرآن پژوهان معاصر از جمله آنها هستند. رشید رضا به استناد برخی از مبانی فکری خود در خصوص قرآن و ترجمه آن، ترجمه قرآن را نادرست می داند؛ در این پژوهش، دیدگاه وی را تبیین و نقد می کنیم و می گوییم که «ترجمه حرفی» قرآن گرچه مشکل یا در مواردی، مقدور نیست، ترجمه معنوی قرآن ممکن و ضرورت آن برای ارایه حداکثری مفاهیم آیات و بیان مراد خداوند، برای کسانی که به زبان عربی آشنا نیستند، انکارپذیر نیست؛ هم چنان که نمی باید تردید کرد که ترجمه قرآن از احکام متن اصلی قرآن برخوردار نیست و انحراف و خطای برخی از مترجمان، نمی تواند مستندی بر عدم جواز ترجمه یا ترجمه ناپذیری قرآن باشد و لازم است تا در کنار ترجمه، متن اصلی قرآن، نیز ارایه شود و مترجمان می باید بسیار بکوشند تا ترجمه ای صحیح و روشمند و به دور از هر گونه کژی، به خصوص در آیات اعتقادی، ارایه کنند و از این رو، چنین ترجمه ای ممکن و جایز است؛ گرچه در مواردی از آیات، نوشتن پانوشت ترجمه ها بسیار ضروری است.