سفینه
سال:1386 | دوره:5 | شماره:17 (ویژه قرآن) |تعداد مقالات:10

از سال 1976 که محمدحسین ذهبی، استاد دانشگاه الازهر مصر (1977 -1915 میلادی/  1397 -1333قمری) کتاب مشهور خود Aالتفسیر و المفسرون@ را نگاشت و منتشر کرد، کتابش در بسیاری از دانشگاهها ایران و دیگر کشورهای اسلامی، منبع درسی شد. وی در این کتاب، سیر تطور تفاسیر قرآن را از زمان پیامبر (ص) صحابه و تابعین تاکنون بررسی کرد. نیز روشها، مکاتب تفسیری، آثار تفسیری فرقه های مختلف اهل قبله به ویژه روشها و گرایشهای تفسیری عصر جدید را برشمرد و تحلیل نمود.

خلقت روح قبل از بدن، از مباحث مهمی است که بسیاری از دانشمندان بزرگ شیعی درباره آن به بحث و بررسی پرداخته اند. آرا و نظریه های 12 نفر از اندیشمندان شیعه از قرن 11 (میرداماد  1041ق) تا قرن 13 (ملا هادی سبزواری) با استناد به احادیث خلقت ارواح قبل از ابدان، بیان و در مواردی نیز به اجمال، بررسی شده است. حقیقت نفسی که انسان با «أنا» به آن اشاره می کند، جسمانیه الحدوث بودن نفس و جهت نورانی و روحانی داشتن آن، میثاق بر ولایت، ازلی بودن ارواح، تقدم ذاتی نفس بر بدن و حدوث نفس با حدوث بدن، از جمله مباحثی است که با توجه به نظریات دانشمندان، مطرح و بررسی شده است. 

در موضوع قرآن و علوم قرآنی، مباحث مختلفی مطرح شده است. در این مقاله، با نگاهی متفاوت، مباحث و موضوعات مرتبط با قرآن به تفصیل، بیان شده است:1. نزول قرآن به دو صورت: جمعی جملی و تدریجی. 2. تناسب معجزات پیامبران با شان همان پیامبر و بی نظیر و بی شبیه بودن قرآن به دلیل شان پیامبر (ص) که بی نظیر و بی شبیه است. 3. کلام متکلم تجلی متکلم است و قرآن تجلی خداوند است و تجلی قرآن بر پیامبر (ص) به خاطر عبودیت اوست. 4. وحی بر دو گونه است: وحی لفظ، وحی مضمون. 5. قرآن کلام خداست و مدعای آورنده قرآن صحیح است و نبوت پیامبر بر اساس الاهی بودن قرآن ثابت می شود. 6. خاتمیت و ارتباط آن با ظاهر و باطن قرآن؛ از ادله خاتمیت افضلیت پیامبر (ص) و کامل بودن دین اوست. 7. حجیت جمعیه قرآن نیاز به تفسیر دارد و به استناد حدیث ثقلین، کتاب در کنار حامل آن حجت خداست. 8. تحدی قرآن فقط به ظاهر نیست؛ بلکه باطن، تاویل، مطلع، رمز، سر، اشاره، ضرب مثل، محکم و متشابه از مولفه های تحدی قرآن است. 9. قرآن به ترتیب نزول، جمع و تدوین نشده؛ ولی در کل، مجموعه ای از گوهرهای پراکنده است که هر آیه درخشش خود را دارد. 10. قطب الخطاب قرآن، پیامبر (ص) است. 11. علوم قرآن شامل جمعی جملی یا جوامع المعانی، مفصلات علوم و مجملات علوم، مثل سوره توحید است. 12. اخلاق از علوم قرآن است. تهذیب نفس برای رفع نقص و رسیدن به کمال است. عبودیت بنده مولویت خدا را نشان می دهد. ریاضت گاهی استغنای باطنی ایجاد میکند. 13. علوم نحو، طب، اخلاق، اقتصاد و طبیعیات، در قرآن، مطرح شده و قرآن محکم است و مفصلاتی در باطن خود دارد.

تناسب و ارتباط میان سوره های قرآن، از جمله مباحثی است که دانشمندان علوم قرآنی مطرح و پیرامون آن بحث و بررسی کرده اند. سیوطی در کتاب تناسق الدرر، وجوه مختلف تناسب میان انتهای یک سوره با ابتدای سوره بعد را بیان کرده است. در بحث تناسب بین سوره ها، توجه به معنای دقیق واژه های «آیه»، «سوره» و «تناسب» ضروری است. بر اساس نظریه دانشمندان علوم قرآنی اهل سنت، تناسب بین سوره ها محقق و امری عقلانی است و از موارد اعجاز قرآن شمرده می شود. در این مقاله، با اشاره به ضوابط و شرایط عقل پسند مناسبت بین سوره ها و بیان ابزار کشف این تناسب، به نقد و بررسی چهار وجه از وجوه تناسب سوره هاـ که سیوطی در کتاب خود، آنها را به عنوان وجوه اصلی و قاعده کلی برای تناسب بین بسیاری از سوره های قرآن آورده ـ پرداخته شده است.   

نویسنده در این مقاله، می کوشد تا بر مبنای تعالیم قرآن و عترت، از انسان سالم، تصویر روشنی ارایه کند. محور استنادات نویسنده، سخن ارزشمند امام صادق (ع) درباره لشکریان عقل و جهل، منقول در کتاب کافی است. هدف از نگارش این نوشتار، جلب توجه هر چه بیشتر هدایت جویان به ویژگیهای انسان سالم، معرفی جایگاه ارزشمند عقل در رابطه با انسان سالم از منظر اسلام، رهنمودی برای به کارگیری و بهره وری افزون تر از گوهر الاهی عقل و سرانجام، بیان آثاری است که به کار بستن عقل در آدمی، پدید می آورد. از این رهگذر، نشانه های حقانیت و درستی تعالیم کتاب و سنت به خوانندگان یادآوری می شود. 

امامت مقامی الاهی است که به برخی از پیامبران و بندگان برگزیده، عطا می شود. تفسیرها و برداشتهای متعددی از امامت ارایه شده و بر همین اساس، مبانی متفاوتی در فهم مقام امامت به وجود آمده است. امام به معنی کسی است که از او تبعیت می شود. بر اساس آیه 124 سوره بقره و با استناد به آیات و روایات، مقام امامت، عهدی الاهی است که به جعل خدا صورت می گیرد و از مقام نبوت و رسالت افضل است. مقام امامت پس از ابتلائات الاهی، به حضرت ابراهیم (ع) عطا شده است. برخی از مفسران اهل سنت، امامت مطرح شده در آیه را به نبوت و رسالت تفسیر کرده اند. دیدگاههای مفسران اهل سنت از جمله فخررازی، ذیل آیه مطرح و نقد و بررسی و سپس آرا مفسران شیعه بیان شده است. بعضی از مفسران نیز در تبیین آیه، مقام امامت تکوینی را مطرح کرده اند که تا حدودی متاثر از مبانی عرفانی و فلسفی است. 

دعا اظهار خشوع و فروتنی، تضرع و توسل و تمنی به درگاه الاهی است و در برخی روایات، از آن به سلاح انبیا تعبیر شده است. به هنگام قرائت قرآن، دعایی از امام صادق (ع) روایت شده که بر اساس متن این دعا: برخی ویژگیها و اوصاف قرآن (مثل: نور و هدایت) و برخی امتیازات، مسوولیتها و اوصاف حاملان قرآن، اهمیت قرائت قرآن و تاکید بر تهجد و شب زنده داری، قلب و جایگاه آن در فهم قرآن، شفیع بودن قرآن در روز قیامت، حمایت قرآن از حاملان قرآن در روز جزا با استناد به آیات و روایات بررسی شده است. 

امیرالمومنین (ع) در خطبه 189 نهج البلاغه، در توصیف قرآن، 42 صفت را بیان میکند که بر اساس این توصیفها، قرآن کلام خداست و حد فاصل کلام خدا تا کلام بشر، به اندازه فاصله خدا تا بشر است. قرآن نوری است که شعاع آن خاموش نمی شود؛ دریایی است که عمق آن درک نمی شود؛ راهی است روشن که هرگز گم نمی شود؛ شفابخشی است که پس از درمان آن، ترسی از بیماری نیست؛ یاری کننده حاملان خود است؛ معدن و گنج ایمان است و چشمه های علم از قرآن سرچشمه می گیرد؛ اساس و پایه اسلام است و خداوند آن را سیرابی عطش عالمان قرار داده است؛ ریسمان محکم و دژ استوار الاهی است که برای رهروان خود، عزت آفرین است.   

سید عبداله شبر از دانشمندان شیعه نجف و صاحب تالیفات و آثار گرانبهایی بالغ بر 74 عنوان در بیش از یکصد مجلد است. تفسیر مفصل و مختصر او بر قرآن کریم و دو شرح وی بر نهج البلاغه مشهور است. از آثار چاپ نشده مرحوم شبر، فرهنگ واژگانی قرآن و حدیث با عنوان «ضیا الثقلین و مطلع النیرین» است که بر اساس آخرین حرف اصلی کلمه، تنظیم و الفبایی شده است. در این مقاله، ویژگیهای این کتاب به ویژه در مقایسه با کتاب مجمع البحرین طریحی، بررسی شده است.