سفینه
سال:1383 | دوره:1 | شماره:2 (ویژه حدیث) |تعداد مقالات:9

احادیث معصومان علیهم السلام در تفسیر قرآن، نقش و جایگاهی مهم دارند. کلیات آن در برخی از آیات و احادیث بیان شده است. اما مولف در این مقاله، سه کاربرد ویژه حدیث در تفسیر قرآن را تبیین می کند:اول - استخراج اصول و قواعد روش شناختی تفسیر (ویژگی های مهم قرآن مانند: هدایت، جامعیت، هماهنگی درونی، ذو وجوه بودن، جاری بودن در طول زمان، عام و خاص، محکم و متشابه، نهی از تفسیر به رای و... )دوم - تعیین و تکوین مبانی تفسیری، یعنی اینکه مفسر، کلیات نظام اندیشه دینی خود را از قرآن و سنت بگیرد، سپس به تفسیر قرآن بپردازد.سوم - حدیث در نقش منبع تفسیر (شان نزول، بیان مصداق، رفع تعارض ظاهری آیات، تقیید مطلق، تبیین مجمل، تخصیص عام، بیان تاویل، تفسیر آیات متشابه، تفسیر موضوعی، تفسیر واژگانی و ...)

نویسنده در این گفتار، مبانی آیت اله میرزا مهدی اصفهانی (1303-1365 ق) در باب فقه الحدیث را بر اساس نوشته های ایشان بررسی می کند و به این نتایج می رسد:- بخشی از تاریخ شیعه، مربوط به زمان حضور امامان معصوم (ع) و بخش دیگر در زمان غیبت امام مهدی (ع) است. بحث اجتهاد و استنباط احکام، در هر دو دوره جریان داشته است.- استنباط احکام از ادله (قرآن و حدیث)، به دو شیوه جریان داشته، که به جریان های اصولی و اخباری مشهور است.- بزرگان این دو شیوه فکری، با هم اختلاف و تعارض مهمی ندارند، بلکه افرادی جاهل و نادان در هر گروه، نسبت به گروه مقابل جسارت کرده اند.- چه در زمان حضور و چه در زمان غیبت امام معصوم (ع) ظرفیت و قدرت علمی و ایمانی راویان احادیث، با هم تفاوت دارد. از این رو، برخی از راویان و محدثان، نسبت به احادیث، فقیه بوده اند و برخی فقیه تر. گروه فقیه تر، قدرت بیشتری در استنباط احکام از ادله داشته اند. قواعد فقهی در فقه امامیه، بدین سان به دست آمده اند. گروه اول (فقیه)، عمدتا اخباری و گروه دوم، عمدتا اصولی هستند. البته در میان مبانی هر دو گروه، مطالبی دیده می شود که قابل نقد و بررسی است.- شیوه مورد قبول مرحوم آیت اله اصفهانی، بحثی است که در بخش بعدی این مقاله، بیان خواهد شد.

این مقاله، به معرفی کلی طرح «فهرستگان نسخه های خطی حدیثی و علوم حدیث شیعه» می پردازد که توسط موسسه دارالحدیث در حال اجرا است و تاکنون یک جلد از 16 جلد آن منتشر شده است. این فهرستگان، فهرستی است مشترک از کتابهای مربوط به حدیث شیعی در 185 کتابخانه، که 93 کتابخانه عمومی و 92 کتابخانه خصوصی را در بر دارد.ابتدا هدف طرح، مراحل تدوین و تنظیم اطلاعات، ساختار کلی معرفی منابع در این فهرست مشترک (از جهت کتابشناسی و نسخه شناسی)، فهرست های نسخه های خطی مورد استفاده در طرح (که 26 عنوان از آنها قبل از چاپ شدن مورد استفاده است) بیان می شود. پس از آن، نگاهی تحلیلی و آماری به کتابهای درایت الحدیث شیعی آمده است. براین اساس، 97 عنوان کتابهای شیعی مربوط به علم درایت الحدیث در 479 نسخه معرفی شده، که به ترتیب زمان ذکر می شود و نخستین کتاب مستقل این موضوع در قرن پنجم بوده است.در این میان، نسخه هایی از 19 کتاب به خط مولف شناسایی شده که نام و محل نسخه های آنها یاد می شود. پس از آن 67 عنوان کتاب یاد می شود که تاکنون به چاپ نرسیده و سزاوار است مورد تحقیق قرار گیرد. آنگاه، نظری آماری به کتابها - بر اساس تعداد نسخه های آنها - می آید، که میزان توجه به کتابها را در بحث و درس دانشمندان نشان می دهد. در پایان، تقسیم آماری کتابها بر اساس زبان (فارسی و عربی) آمده است.

پیامبر خدا (ص) مسلمانان را به تحصیل دانش امر فرمود. اما این امر، واجب کفایی بود برای گروهی از مسلمانان که قدرت و امکان کسب علم داشتند، بدین گونه که جمعی به کسب علم بپردازند وبه دیگران بیاموزند. این دانشمندان علم آموختند و در دفترها نگاشتند. این دفاتر، «اصول» نام گرفت، که چهارصد اصل در این میان، امتیاز خاص یافتند. این اصول نزد شیخ کلینی صاحب کتاب کافی بود، که از ان در نگارش و تدوین کتاب خود بهره گرفت. پس از گذشت چند قرن، منابعی که در اختیار کلینی بود، از میان رفت، و نیاز به بررسی مجدد احادیث کافی پیش آمد. از این رو، دانشمندان قرن هفتم هجری، ضوابطی برای بررسی احادیث پدید آوردند. شیخ آقا بزرگ تهران، کتاب شناس بزرگ شیعه در قرن چهاردهم هجری و صاحب کتاب «الذریعه الی تصانیف الشیعه»، دراین رساله کوتاه - که برای نخستین بار منتشر می شود - به بررسی شیوه کلینی در تالیف کافی و ضوابط دانشمندان قرنهای بعدی در ارزیابی آن کتاب می پردازد.

آیت اله حاج شیخ علی نمازی شاهرودی (1333 - 1405) درکتاب «الاعلام الهادیه الرفیعه فی اعتبار الکتب الاربعه»، مطالبی مبسوط و مستدل در اثبات اعتبار چهار کتاب بزرگ و محوری شیعه (کافی، تهذیب، استبصار، من لایحضره الفقیه) - به ویژه کتاب کافی - آورده است. نویسنده این مقاله، چکیده ای از دیدگاه های ایشان را تحت عنوان هفت فصل آورده است.در این فصول، مطالبی درباره اصول اربعماه (چهار صد کتاب حدیثی)، اعتبار آنها، و وجوب اعتماد به آنها می آید. سپس روشن می گردد که چهار کتاب موجود، برگرفته از آن چهارصد اصل است، و صاحبان این کتابها، آن اصول را در اختیار داشته اند. از این رو، ضعف سندی در مورد برخی راویان، لطمه ای به اعتبار احادیث کتب اربعه نمی زند. پس از آن، هشت پرسش در مورد کافی همراه با پاسخ آنها مطرح می شود و با بررسی برخورد ویژه علامه مجلسی با احادیث کافی در کتاب «مرآه العقول» روشن می گردد که علامه مجلسی نیز احادیث کافی را معتبر می دانسته است. همچنین گفتار و استدلال های سایر دانشمندان و صاحب نظران در این موضوع نقل می شود.

شناخت دین بدون رجوع به احادیث اهل بیت (ع) امکان پذیر نیست و احادیث را باید از منابع آنها یافت. کتاب کافی، از معتبرترین کتب حدیثی شیعه است که از قرن چهارم تاکنون در اختیار دانش پژوهان شیعی است. با وجود ارزش و اهمیت فراوان که این کتاب دارد، بی نیاز از نقد و بررسی اسناد احادیث نیست .این مقاله، بر اساس دروس آیت اله سید موسی شبیری زنجانی - از فقها و مراجع تقلید معاصر شیعه - تدوین شده، و در آن سخنان محدث بزرگ شیعی، میرزا حسین نوری در «خاتمه مستدرک الوسائل» پیرامون کتاب کافی، نقد و بررسی شده است.

اهمیت و اعتبار کتاب کافی نوشته ثقه الاسلام محمد بن یعقوب کلینی، جمعی از دانشوران شیعی را بر آن داشته که پژوهش هایی درباره آن عرضه کنند. در این مقاله، شش تحقیق معرفی و نقد و بررسی می شود. موارد شماره 1 و 2 و 6، معرفی کلی از کتاب کافی و مولف آن را در بر دارند. کتاب شماره 2، به چهار مبحث مهم پیرامون اصول کافی می پردازد (امام مهدی (ع)، تقیه، بدا، قرآن). کتاب شماره 5، شرح ملا خلیل قزوینی (دانشمند شیعی قرن یازدهم هجری) بر کافی را می شناساند. و کتاب شماره 4، شیوه صحیح املای رجال و راویان کتاب کافی را می نمایاند. کتاب 1 تا 4 به زبان عربی، و کتاب 5 و 6، به زبان فارسی است.

«نهایه التحصیل فی شرح مسایل التفصیل»، شرحی است مبسوط بر کتاب «وسایل الشیعه»، اثر مشهور شیخ حر عاملی، که بیش از 35800 حدیث در ابواب فقهی را با نظم و دقتی شگفت تدوین کرده است .این شرح، نوشته شیخ یوسف بحرانی حویزی از شاگردان شیخ حر عاملی است که درباره وی، اطلاعاتی بسیار اندک در دست است. در این مقاله، گزارشی می خوانیم از تنها نسخه خطی این شرح، که شناسایی شده است.