مقالات و بررسیها
سال:1382 | دوره:36 | شماره:دفتر 74 |تعداد مقالات:15

استاد مطهری در فلسفه اسلامی آرای خاصی دارد. استقصای آنها در فهم رشد تاریخی فلسفه در فرهنگ اسلامی، اهمیت دارد. تامل در نسبت بین امکان ذاتی و امکان استعدادی و نیز تحلیل اعتبارات ماهیت به عنوان دو نمونه برای نشان دادن دیدگاه خاص استاد مورد مطالعه قرار می  گیرند.

آثار استاد مطهری در میان آثار سایر نویسندگان معاصر دارای ویژگیهایی است که توجه به آنها، ارزش آثار استاد را نمایان تر می سازد. عمده ترین این ویژگی ها عبارتند از: آسان نویسی مطالب دشوار، حل مشکلات و پاسخگویی به سوالات، بررسی مسایل ضروری، مفید بودن و سودمندی، پاسخ به انتقادها، بی طرفی در تحقیق و عدم تعصب، معرفی بدعت ها و تحریف ها و لحن مشفقانه.

یکی از آثار استاد مطهری در خصوص نیازهای جامعه اسلامی، اسلام و مقتضیات زمان است. مساله عمده در این مقام توان اداره جامعه مدرن امروز با تعالیم اسلام است. تحول نیازها و شرایط بشر را چگونه می توان با آموزه ها روحی سازگار دانست. آموزه های وحی سه قسم عقاید، اخلاق و احکام و قوانین عملی است و تحول بشر درخصوص دو قسم اول مشکلی را به میان نمی آورد و لذا محور اصلی بحث در قسم سوم است. امامت و نیز اجتهاد دو امری است که سازگاری احکام اسلام با مقتضیات زمان را تامین می کند.

این نوشتار، طی بحث در دو مورد، اثبات می کند نخستین جرقه های حرکت جوهری در آثار شیخ الرییس وجود دارد و استاد مطهری به کشف بیشتر آنها نایل آمده است. مورد اول، استحاله و استکمال است. استحاله، تغیر دفعی و استکمال تغیر تدریجی است. شیخ الرییس استکمال را به «کون الرجل من الصبی» مثال زده و این مستلزم حرکت جوهری است. مورد دوم، نیاز حرکت به موضوع است. شیخ الرئیس از راه نیاز حرکت به موضوع، حرکت جوهری را زیر سوال برده، ولی در حرکت کمی، بلکه در تغیر دفعی، از یافتن موضوع، درمانده است. از لوازم سخن او قبول حرکت جوهری است.

تامل در دیدگاههای فقهی استاد مطهری در مسایل ربا مطالعه مورد پژوهانه در فهم مبانی و روش فقهی استاد است. تنوع در اقسام ربا (مانند ربای قرضی و ربای معاملی یا تمایز مکیل و موزون و معدود) مسایل فقهی متعددی را به میان می آورد. در این میان به بیان دیدگاه استاد در خصوص سه مساله عمده بسنده می کنیم: 1- قرض ربوی با توجه به طبیعت حقوقی آن برخلاف اجاره و مضاربه و ... نامشروع و غیرمنطقی است. 2- حرمت ربای معاملی حریمی است برای ربای قرضی و آن اختصاص به مکیل و موزون ندارد و نمی توان گفت که در مطلق معدود ربا نیست. 3- حیل ربا صحیح نیست زیرا ملاک حرمت ربا ظلم است و با حیل ظلم مرتفع نمی گردد، علاوه بر آن روایات دال بر جواز حیل معارض با قرآن است لذا قابل عمل نیست. دو مطلب اول برخلاف نظر مشهور است و استدلال بر مطلب اول، بدیع و ابتکاری است. مطالعه حاضر و نیز تأمل در غالب آثار ایشان در مسایل فقهی نشان می دهد: استاد مطهری در امر اجتهاد و استنباط احکام از منابع اصلی تبحری خاص و منزلتی ارجمند داشته است و توانسته است در عین پای بندی به چهارچوبهای شریعت، کلیات امور را بر قضایا و حوادث تطبیق دهد، آری او به حق آنچه را که لازمه یک فقیه جامع الشرایط است، دارا بوده است.

جامعیت توام با ژرف نگری، استاد مطهری را از بسیاری از معاصران خود متمایز کرده است. جستجو از عوامل آن، مساله پژوهش حاضر است. توجه به قداست علم و محبوبیت اصیل دانش و نیز توجه به نیازهای معرفتی از مهمترین عوامل آن است. نیاز ستیزی استاد بر مسوولیت پذیری ایشان استوار است. مسوولیت پذیری فراتر از مفهوم روان شناختی بر بنیانهای وجودی چون آگاهی و اختیار ریشه دارد.

جستار حاضر با ایضاح مفهومی عقل و آزادی به پژوهشی تطبیقی در اندیشه مطهری و برلین دو متفکر در حوزه اسلامی و غربی می پردازد و وجوه همانندی و ناهمانندی این دو اندیشمند را با توجه به پارادایم مسلط حاضر یعنی «پارادایم تمدنی» تبیین می سازد. دو مساله بنیادی در این تحقیق مورد توجه است: نخست، مناسبات عقل و آزادی با توجه به ساخت های مفهومی چیست؟ دوم، آنکه «آزادی عقلانی مطهری» با «آزادی کثرت گرای برلین» چه همانندی ها و ناهمانندهایی دارد و این دو نظریه مؤدی به کدام آموزه فلسفی - سیاسی دوره جدید در دو تمدن اسلامی و غرب خواهد شد.

توجه به دین و علت پیدایی و ذات آن همواره مورد توجه فیلسوفان‏ متکلمان و دیگر دانشمندان بوده و نظریه های گوناگونی را به میان آورده است. از جمله کسانی که نظراتی مهم در این مورد دارد مطهری است. تلقی و تعریف او از دین و منشا آن و اهمیت دین در زندگی آدمی جایگاه خاصی در آثار وی دارد. او نظارت ارایه شده درباره منشاء دین در گزارش و نقد و بررسی می کند و علت پیدایش آن را نه جامعه و ضعف روان‏ بلکه وحی و خدا می داند. او برای دنی نقشو کارکرد مثبت قایل شده و علت دینداری را فطرت و عقل می داند.

در این مقاله‏ تکثرگرایی دینی با استناد به برخی آیات قرآنی‏ و با استفاده از دیدگاه های علامه طباطبایی و شهید مرتضی مطهری مورد بررسی و مداقه قرار می گیرد. طباطبایی و مطهری هر دو با الهام از تعالیم قرآنی‏ به تعدد و تکثر ادیان الهی اعتقاد دارند و وحی همه انبیا را الهی و متصل به ذات ربوبی می دانند. و هر گونه تلقی از وحلی به عنوان امری شخصی‏ مکاشفه ای و یا تجربی را نفی می کنند. و هر گونه تلقی از وحلی به عنوان امری شخصی‏ مکاشفه ای و یا تجربی را نفی می کنند. در عین حال اگر چه هر دو به وحدت حقه دینی اعتقاد کامل دارند‏ اما در تفسیر این وحدت‏ تفاوت هایی نیز به چشم می خورد. در نگرش طباطبایی‏ وحدت حقه دینی که همان اسلام است‏ شئون و تجلیات گوناگونی دارد‏ اما از دیدگاه مطهری اگرچه مفهوم دین انحصار وحیانی ندارد‏ اما پس از ظهور اسلام هیچ مصداق دیگری ندارد. هم چنین تفاوت معنایی تحول و تکامل دینی که در آراء مطهری دیده می شود با آنچه طباطبایی از تجلیات و مراتب دینی گفته است‏ یکی از وجوه اختلاف دیدگاه این دو متفکر به شمار می اید. بر این اساس‏ از نگاه طباطبایی‏ اعقتاد به خاتمین نه تنها تعارضی با حقانیت اصول دینی ندارد‏ بلکه مکمل آن نیز می باشد. اما شهید مطهری نسخ ادیان و شرایع توسط دین اسلام را ملازم معنای خاتمیت دانسته است. هم چنین در نگرش طباطبایی‏‏‏، رستگاری و نجات اتباع ادیان الهی مرتبط با حقانیت دینی است، اما شهید مطهری با تفکیک کامل دو مقوله حقانیت و عدم عقاب، منکر هر گونه تلازم بین این دو مقوله است.

تبیین روش شناختی موفقیت استاد مطهری در مطالعات دینی نقش عمده ای در فهم آرا و مبانی وی دارد. مهمترین خصلت روشی مطهری در دین پژوهی، مساله محور بودن آن است. مواجهه با مشکل‏ تبدیل مشکل به مساله‏ آسیب شناسی مساله با به کار بردن فنون مختلف‏، روش استاد در تشخیص دقیق سمایل کلامی است. تبارشناسی مسایل و توجه به چند تباری بودن مسایل دین پژوهی و نیز فرارتر رفتن از حصرگرایی روش شناختی و توجه به ره آورد علوم مختلف و مرتبط با حوزه مطالعات دینی از مهمترین مهارتهای روشی استاد در تحلیل مسایل دین پژوهی است. مهارت تفکر نقادانه و توجه به اصل مسبوقیت نقد بر فهم نیز نقش موثری در موفقیت ایشان به عنوان متاله معاصر دارد.

هوسرل جهت تحلیل آگاهی ما از امور فلسفی روش پدیدارشناسی را ارائه کرد که امروزه در بسیاری از حوزه های معرفت مورد توجه قرار گرفته است. در این مقاله با تبیین مراحل چهارگانه روش پدیدارشناسی هوسرلی، و مقایسه آن با تحلیل فلسفی استاد مطهری از اخلاق، نشان داده می شود: عناصر نفی مثل افلاطونی و مقولات ارسطویی در مفاهیم اخلاقی نزد شهید مطهری با تعلیق حکم نزد هوسرل، و اعتباری بودن تعابیر اخلاقی نزد شهید مطهری با تاویل آن به پدیدارهای آگاهی نزد هوسرل، تحلیل تعابیر اخلاقی به «من» علوی نزد شهید مطهری با ماهیت بخشی به عناصر آگاهی نزد هوسرل و نهایتاً تحلیل کلیت، دوام و اطلاق تعابیر اخلاقی به اشتراک انسان ها در «من» علوی نزد شهید مطهری با دست یابی به عینیت پدیدارهای آگاهی در چارچوب روابط بین الاذهانی نزد هوسرل قابل مقایسه است.

آثار شهدی مطهری با مباحث قرآنی عجین است. مباحث از گوناگونی و تنوع ویژه ای برخوردار می باشد. قرآن نخستین منبع مطهری در شناساندن فرهنگ اسلامی است و از این جهت مباحث تفسیری و استنباطهای قرآنی در آثار شهید مطهری امری شاخص و نمایان است. شهید مطهری از جهت وسعت مباحث قرآنی آنهم با توجه به نیازهای فکری دوران معاصر از پیشگامان تفسیر عصری و منادیان بازگشت به قرآن به شمار می رود.