پژوهش های جغرافیای انسانی
سال:1388 | دوره:41 | شماره:67 |تعداد مقالات:10

مرکز شهر، بستر مهم ترین فعالیت های شهری است که تجلی گاه تظاهرات اجتماعی و محل تعاملات اداری و اقتصادی شهر به شمار می رود. مقاله حاضر با تبیین جایگاه مرکز شهر در حیات شهری آمل، به تحلیل کاربری های موجود در آن پرداخته است. به این معنی که ابتدا با تعیین مرز بخش مرکزی، به شناسایی برخی از ویژگی های این فضای شهری پرداخته و سپس از نظر فشردگی، تنوع، توزیع و نقش، جایگاه هر کدام از کاربری های بخش مرکزی را در ارتباط با کل شهر بررسی کرده است. در پایان، به راهکارهایی که در جهت پویایی این نقطه ثقل شهری اشاره شده است.

به دنبال پیدایش مسایل اقتصادی و اجتماعی و زیست محیطی در کلان شهرها و در نتیجه افت کیفیت زندگی در آنها به دلیل تراکم بیش از حد جمعیت و فعالیت، راهبرد احداث شهرهای جدید با هدف تمرکززدایی از مادرشهرها انتخاب شد. به منظور دستیابی به این هدف، پیش بینی هایی برای این شهرها در دوره های زمانی معین، عمدتا در زمینه جذب جمعیت و اشتغال، به عمل آمد. اکنون بعد از سپری شدن این دوره ها فرصت مناسبی برای بررسی و ارزیابی عملکرد آنها فراهم شده است. در این مقاله، شهرهای جدید اطراف تهران (هشتگرد، پردیس، پرند و اندیشه)، که تاکنون مسکونی شده اند، با استفاده از روش «امتیاز استاندارد شده» در مورد جذب جمعیت پیش بینی شده برای آنها در افق زمانی مشخص، ارزیابی و رتبه بندی می شوند. نتایج نشان می دهند که چهار شهر جدید اطراف شهر تهران که احداث شده و شروع به جذب جمعیت کرده اند، به یک میزان در این امر موفق نبوده اند.

با پیدایش نگرش سیستمی به برنامه ریزی و تکامل فرآیند برنامه ریزی، ارزیابی نیز به عنوان یکی از ارکان مهم این فرایند مورد توجه و تاکید قرار گرفت. انتظار بر این است که طرح های هادی روستایی بر اساس نظم دهی کالبدی و عملکردی منظم روستاها تهیه شوند. مقاله حاضر بر آن است تا الگوپذیری استخوان بندی در بافت های روستایی در طرح های هادی روستایی را در 30 روستای منتخب از 30 استان کشور مورد ارزیابی قرار دهد؛ که بدین منظور از مدل فرایند تحلیلی سلسله مراتبی بهره گرفته شده است. در قالب چهارچوب نظری تحقیق، چهارمعیار ایجاد، تقویت و تداوم محور اصلی؛ ایجاد شبکه ای از مراکز؛ ترکیب عملکردها برای ایجاد وحدت فضایی؛ و تنظیم سلسله مراتب فضایی، به عنوان معیارهایی برای ارزیابی استخوان بندی در طرح های هادی انتخاب گردیدند. زیرمعیارهای ارزیابی نیز عبارت بوده اند: عرض و طول معبر، تجهیز بدنه معبر، تعداد مراکز فرعی، تقویت مرکز اصلی، کاربری های عمومی در استخوان بندی، میان کنش فضایی عملکردها، تغییر مقیاس از عرصه عمومی به خصوصی و سلسله مراتب معابر در کل بافت. نتایج به دست آمده نشان داد که در این طرح ها معیار تقویت محور اصلی در وضعیت مناسبی است؛ اما معیار ایجاد مراکز با زیرمعیارهای تعداد مراکز فرعی و تقویت مرکز اصلی، وضعیت نامطلوبی دارد. معیار ترکیب عملکردها با زیرمعیارهای کاربری عمومی در استخوان بندی و میان کنش فضایی عملکردها نیز به لحاظ قرارگیری در مقیاس فاصله ای دارای وضعیت متوسطی است و زمینه های تقویت این معیار نیز اجتناب ناپذیر می نماید؛ و معیار سلسله مراتب فضایی هم در وضعیت بینابین قرار دارد. با توجه به وجود نقاط قوت و ضعف مختلف در فرایند تهیه طرح های هادی، و برای تقویت زمینه های فرآیندی و محتوایی در این زمینه، می توان مواردی را در جهت بهبود وضعیت حاضر و در مسیر حرکت به سمت وضع مطلوب در نظر گرفت، که این خود در قالب جدول، در نتیجه گیری مقاله ارایه شده است.

از زمان شکل گیری نخستین حکومت ها که به صورت قبیله ای اداره می شدند، تا حکومت های مدرن امروزی به نوعی می توان سازمان دهی سیاسی فضا و قدرت را در آنها مشاهده  کرد. سازمان سیاسی فضا به مطالعه تقسیم بندی های کالبدی و فضایی می پردازد، در حالی که سازمان سیاسی قدرت، علاقه مند به مطالعه پراکندگی قدرت از مرکز به پیرامون است. در یونان باستان، سازمان دهی سیاسی فضا مبتنی بر نوعی نظام حکومت شهری بود که ابتدا در سرزمین های فینیقیه و سومر وجود داشت و به تدریج در یونان متکامل گردید. با مطالعه منابع تاریخی، دیگر نمی توان وجود عوارض جغرافیایی مانند رودخانه ها، کوه ها و خلیج ها را علت شکل گیری نظام حکومت شهری دانست، بلکه نظام حکومت شهری را باید در تعصبات قومی و قبیله ای جست و جو کرد. در نظام حکومت شهری یونان به علت وسعت کم قلمرو، پراکنش قدرت به صورت افقی صورت گرفته بود. در ایران باستان با وجود اقوام متعدد، جمعیت زیاد و قلمرو وسیع، سازمان دهی سیاسی فضا مبتنی بر فدرالی از ساتراپ های گوناگونی بوده، که این واحدها بر تفاوت های منطقه ای ویژه ای استوار بوده اند. بنابراین خاستگاه فدرالیسم که امروزه جغرافیایی ترین رژیم در میان نظام های سیاسی به شمار می آید، در ایران باستان است. پراکندگی قدرت در ایران باستان به صورت عمودی و از پادشاه شروع و تا حاکم شهرها ادامه داشته است. این دو مقوله، یعنی سازمان دهی سیاسی فضا و قدرت امروزه دو موضوع مهم در جغرافیای سیاسی و ژئوپلتیک به شمار می آیند، و از آنجا که این دو رشته سابقه چندانی- دست کم به صورت رشته ای مستقل و تفکیک شده از سایر رشته ها- ندارند لازم است برای پیگیری بسیاری از مفاهیم مهم این دو رشته، مطالعه و رهیافتی تاریخی انتخاب گردد. حال چگونه می توان با مطالعه منابع تاریخی، سازمان دهی سیاسی فضا و قدرت را در دو جامعه متفاوت یونان باستان که از حد حکومت- شهر فراتر نمی رفته و ایران باستان که شامل اقوام و ملت های گوناگون بوده است، با یکدیگر مقایسه کرد و مورد کنکاش قرار داد؟

پروژه نواب از جمله طرح های نوسازی شهر تهران است که پس از گذشت چندین سال از اجرای آن نیاز به بررسی نتایج حاصل از این تجربه احساس می گردد. این مقاله با هدف سنجش میزان رضایتمندی ساکنان سه فاز اجرا شده پروژه نواب از واحدهای سکونتی شان و شناسایی متغیرهای موثر بر آن انجام گرفته است. روش جمع آوری داده ها از طریق پرکردن پرسش نامه و یا مصاحبه رودررو با ساکنان با حجم نمونه 270 عدد و تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار Spss Ver 15 انجام شد. بر اساس نتایج به دست آمده، میزان رضایتمندی ساکنان نواب از واحدهای سکونتی تقریبا در حد متوسط (5>2.95>1 با میانه نظری 3) ارزیابی شد. ساکنان از 6 معیار سازنده رضایتمندی از واحدهای مسکونی، تنها از امنیت مجتمع اظهار رضایتمندی کردند. ساکنان مورد بررسی، از روابط همسایگی در حد متوسط (5>2.95>1) و از سایر معیارها (تسهیلات مجتمع، بهداشت مجتمع، دید و منظر، ویژگی های کالبدی) اظهار نارضایتی کردند. معیار تسهیلات مجتمع بالاترین، و امنیت مجتمع و دید و منظر کمترین میزان اهمیت را از دیدگاه ساکنان داشتند. نتایج حاصل از دسته بندی تحلیل عاملی اکتشافی (EFA) با درصد بالایی (89 درصد) در جهت تایید مدل تجربی به کار رفته بود. هیچ کدام از متغیرهای شخصی و خانوار بر روی میزان رضایتمندی درک شده از سوی کارکنان تاثیرگذار نبودند.

مکان یابی و تعیین مکان های مناسب برای انواع کاربری ها، از جمله موضوعات مکانی و تصمیم گیری درباره مکان محسوب می شود. مدل ها و روش های متفاوتی در این حوزه وجود دارد، که می توان آنها را به دو دسته گسسته و پیوسته تقسیم کرد. در این تحقیق به مقایسه روش ها و مدل های مختلف و مزایا و معایب آنها پرداخته شده، و از روش های TOPSIS در گروه مدل های گسسته و روش های شاخص وزنی و بولین برای مدل های پیوسته استفاده شده است. بر اساس نتایج تحقیق مدل TOPSIS برای شرایط اولویت بندی گزینه ها و روش های شاخص وزنی و بولین، می توان برای تعیین مناطق مناسب در سطح سرزمین استفاده کرد.

پژوهش حاضر با تاکید بر ملاحظات محلی، به بررسی و کنکاش مهم ترین ویژگی های بنیادین «منظر فرهنگی» در مناطق روستایی غرب ایران می پردازد و روابط بین عناصر کالبدی منظر و عوامل فرهنگی موثر بر فضاهای روستایی را در قالب مبحث «منظر فرهنگی روستایی» بررسی می کند. یافته های این مقاله نشان می دهند که فرهنگ ساکنان روستایی در طول زمان سبب شکل گیری نوع خاصی از منظر در هر منطقه از کوهستان زاگرس می گردد، که در این مقاله از آن با عنوان منظر فرهنگ یاد می شود. در حقیقت می توان چنین بیان داشت که «بستر طبیعی زمین» تحت تاثیر «ملاحظات فرهنگی»، دستخوش تغییراتی می شود و این تغییرات به نوبه خود سبب بروز و ظهور «ویژگی های بنیادین منظر فرهنگی» در روستاهای منطقه زاگرش می گردند. در پژوهش حاضر، نویسنده روش تحلیلی- توصیفی را به عنوان روش علمی این پژوهش برگزیده است. در بخش اول این مقاله، نگارنده با انجام مطالعات کتابخانه ای چارچوب نظری پژوهش را تدوین کرده است؛ و در بخش دوم با استفاده از نقشه های هوایی و تصاویر ماهواره ای و همچنین با حضور در دو روستای مورد بررسی، با استفاده از روش مشاهده مستقیم به ارزیابی میزان تاثیرپذیری منظر روستایی از فرهنگ ساکنان و روند شکل گیری منظر فرهنگی در روستای ورکانه و شهرستانه در استان همدان در امتداد رشته کوه زاگرس پرداخته است.

به منظور توسعه پایدار روستایی و برخورداری روستاییان از معیشت پایدار، می توان از فعالیت های مکمل کشاورزی در روستاها بهره گرفت که در این میان توریسم روستایی، امکان افزایش درآمد خانوارهای روستایی، اشتغال زایی و جلوگیری از مهاجرت های روستایی را در بستر بهبود کیفیت زندگی و توزیع متعادل خدمات و تسهیلات رفاهی در روستا، فراهم می کند. از سویی دیگر، برخورداری روستاهای ایران از جاذبه های طبیعی، منابع و پتانسیل های اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی، التزامی در توسعه توریسم روستایی به شمار می رود. تلاش شده است تا علاوه بر ارزیابی و بازنگری رویکرد راهبردی در توریسم روستایی، در چارچوب مدل S.W.O.T. به تبیین جایگاه توریسم در توسعه روستایی پرداخته شود تا میزان و نوع مداخله احتمالی برای ارزیابی و مکان گزینی توریسم در فرآیند توسعه توریسم روستایی در روستای لواسان، مورد بررسی و بازبینی قرار گیرد. داده های استفاده شده در این تحقیق بر اساس اطلاعات و آمار و همچنین نظریات کارشناسان امر جمع آوری شده است. نتایج پژوهش حاضر می تواند در روند ارزیابی توسعه توریسم روستایی منطقه مورد مطالعه (روستای لواسان)- برنامه ریزی، طرح ریزی و اجرا- مورد استفاده قرار گیرد تا بیشینه کارآمدی در دستیابی به اهداف توریسم روستایی در فرایند توسعه روستایی فراهم آید.