نگره
سال:1388 | دوره:4 | شماره:12 |تعداد مقالات:10

نخستین کمال خوشنویسی در اسلام در خطی به نام کوفی تجلی یافت که در نیمه دوم سده (دوم ﻫجری قمری) به اوج زیبایی در نگارش رسید و نخستین بار توسط اعراب به کار گرفته شد. خاستگاه این خط از شهر کوفه است ولی استفاده از آن به عنوان یک طرح هنری نه تنها در کتاب ها بلکه در بناها، ظروف و نساجی اساسا توسط هنرمندان ایرانی بوده است. از مهم ترین پژوهش های مورد نیاز حوزه های پژوهشی دانشگاهی در زمینه (خط کوفی) درک و تشخیص اهمیت ساختار حروف نسخه های قرآنی است. این مجموعه نسخه ها در موزه ها و دیگر مراکز هنری سراسر جهان پراکنده است و هنوز به طور کامل توصیف و تحلیل شایسته خود را پیدا نکرده است .روند این پژوهش به صورت توصیفی-تحلیلی بوده و هدف از آن آشنایی با تحول خط کوفی و شناخت ساختار حاکم بر این خط است. در این مقاله دو اصل برای رسیدن به شناخت کامل در زمینه ساختار طراحی حروف مورد توجه بوده: -1سیر تحول خط کوفی در قرآن های سده یک تا پنج هجری-2  بررسی ساختار طراحی حروف کوفی.برای رسیدن به این دو اصل پس از شناسایی و جمع آوری نمونه های خط کوفی در قرآن های موجود در پنج سده مذکور، این حروف بر اساس محور های افقی و عمودی غالب بر هر حرف سنجیده شده است. این خط به دلیل قدرت بیانی در ساختار مستحکم و منسجم خود نوعی تعادل با فضای زمینه خود برقرار کرده و همین ویژگی می تواند الگوی مناسبی برای طراحان گرافیک در زمینه طراحی حروف باشد به طوری که این هنرمندان می توانند با بهره گیری از ویژگی های آن به تجربیات نوینی در زمینه طراحی حروف دست یابند.

سجاده از جمله دستبافت هایی است که از اوایل ظهور اسلام به منظور استفاده در مراسم مذهبی مسلمانان در اندازه های کوچک، طراحی و بافته می شد، اما اینکه از چه دوره ای مزین به، طرح محراب و یا طاق به دستور مشخص نیست و احتمالا به دوران قبل از اسلام باز می گردد.از دوره ایلخانی آثار زیادی با نقش محراب به جا مانده است، از جمله این آثار، محرابهای نفیس و زیبای گچی است که معروف ترین آن ها محراب الجایتو در مسجد جامع اصفهان می باشد، با این حال اما آثار مستندی از فرش های محرابی این دوران باقی نمانده و اطلاعات موجود در مورد سجاده یا قالی نمازی تا این دوره مربوط به سفرنامه ها است در آن ها اشاره هایی هر چند مختصر به این گونه دستبافت ها گردیده که در شهر های مختلف اسلامی تولید می شد. در برخی از نگاره هایی که در دوره تیموریان پدید آمده، می توان طرح محراب را بر روی برخی دستبافت های درون تصویر مشاهده کرد. بیش ترین اطلاعات موجود در مورد سجاده ها از عصر صفویان است، اسنادی از این دوران وجود دارد که در موزه های ایران و جهان نگه داری می شوند، برای مثال می توان به دو نمونه ای اشاره کرد که در موزه فرش آستان قدس رضوی نگهداری می شود. حرم مطهر امام رضا (ع) به دلیل ارزش و تقدسی که در نزد شیعیان دارد، محل مناسبی برای خلق آثار هنری و اهدا آن به این مکان مقدس گردیده است. از جمله این آثار هنری، قالی هایی با طرح ها و نقش های گوناگون است که از دوران صفویه تاکنون، مربوط به نقاط مختلف، بافته و اهدا شده است. طرح محرابی یا طاق، عمده ترین نقشی است که در این دست بافت ها مورد استفاده قرار گرفته است. در این مقاله ضمن نگاهی کوتاه به قالی های محرابی موزه آستان قدس رضوی طرح قالی هفت شهر عشق مختصرا بررسی شده است.

نقوش تزیینی هنر ایران از بعد طراحی و مضمون،حاملان با ارزش رازهای فرهنگ ایرانی محسوب می شوند. یکی از مهم ترین نقوش که همواره در ایران مورد توجه بوده و حتی با تغییر آیین نیز استفاده از آن تداوم یافته، پرندگان و موجودات بالدار اساطیری است که در غالب هنرهای ایران و به ویژه منسوجات دیده می شوند.هدف پژوهش حاضر تبیین تغییرات طراحی این دسته از نقوش در حد فاصل دوران آل بویه و سلجوقی است. برگزیدن دوره های فوق به واسطه تعدد نمونه های قابل بررسی و عدم آغاز تاثیر فراگیر هنرهای بیگانه، به ویژه چین به عنوان عاملی مهم در تغییر سنت هنری ترسیم پرندگان در هنر ایران است.روش پژوهش استفاده از تحلیل بصری نقوش مذکور به منظور بررسی تغییرات ساختار تصویری آن ها و ترسیم خط سیری برای تغییرات تجسمی نقوش مذکور و ترکیب بندی آن ها در قالب طراحی منسوجات بوده است. نتایج نشان گر آن است که طراحی نقوش دوره آل بویه ضمن ادامه نقوش برگرفته از هنر ساسانی و پیوند با مضامین اسلامی، از ظرافت بیشتری در طراحی خود نقش، ترکیب با زمینه و تطبیق با ساختار طراحی نقوش برخوردار بوده اند. ترسیم پرندگان از نمای رو به رو و ترکیب بندی متفاوت با درخت زندگی را باید در زمره نوآوری ها قلمداد نمود. دوران سلجوقی با تداوم و افزایش غنای سنت هنری آل بویه همراه بوده است. از ویژگی های این دوره باید به پیچیده تر شدن نقشمایه و ترکیب بندی های دوره پیشین و ترسیم پرندگان از نمای سه رخ یا ترکیب نمای نیم رخ و روبه رو اشاره نمود.

کتاب خاوران نامه سروده ابن حسام توسط فرهاد نقاش شیرازی در اواخر سده نهم هجری قمری به تصویر در آمده است. نگاره های این کتاب متعلق به مکتب شیراز دوره ترکمانی و این کتاب از نظام جدول کشی و تناسبات دقیق ریاضی برخوردار است. کاتب، جدول کش و نگارگر در تهیه و تنظیم این کتاب با هم هماهنگ بوده اند. اضلاع قاب ها در همه نگاره ها نسبتی ثابت دارند، و در برخی موارد قاب ها شکسته یا پلکانی هستند. در این مقاله علاوه بر بیان اصول کلی جدول کشی ها و قاب نگاره، چرایی شکسته شدن آن ها نیز بررسی شده است. به نظر می رسد به دلیل رعایت هندسه ای دقیق؛ قاب نگاره ها به پیشنهاد نگارگر تغییر می کند. ثابت نگاه داشتن اندازه یک ضلع در تمام نگاره های موجود در خاوران نامه نکته مورد توجه در این مقاله است. این تحقیق بر اساس هدف، بنیادی بوده و در جست جوی واقعیت ها به تبیین ویژگی ها و صفات جدول کشی و اصول ریاضی قاب بندی ها می پردازد و بر اساس ماهیت و روش آن، از نوع تحلیلی و توصیفی است. بر اساس نسخه چاپ شده از خاوران نامه (نسخه موجود در کاخ گلستان) روابط ریاضی و قاب بندی ها بررسی شده و منابع استفاده شده کتابخانه ای و مشاهده مستقیم است.

خصوصیات ظاهری، نوشتاری و آداب استفاده از مهر در اسناد دوره اسلامی از زمان غازان خان تحولی اساسی یافت. این تغییرات هم زمان با اصلاح نظام دیوانی و اداری ایلخانان اعمال می شد و با گرایش غازان خان به دین مبین اسلام کاملا هم سو بود. مغولان در ممهور کردن نامه های خود تابع آدابی خاص بودند و از مهرهایی چون آلتون تمغا، آل تمغا و قرا تمغا استفاده می کردند. همچنین مهر خود را معمولا بر کنار تاریخ و ارقام مالی سند و گاه بالای فرمان می گذاشته اند.آگاهی از آداب مهرگذاری بر اسناد در دوره تیموری اندک است. اما نظام گسترده دیوانی در دوره صفویان انواع مهر و آداب ویژه ای را در این باره موجب شده تا آن جا که برخی از این قواعد را ثبت کرده اند. ده مهر دیوانی در دوره شاه سلیمان و سه مقام ارشد مهرداری با عناوین «مهردار مهر همایون»، «مهردار مهر شرف نفاذ» و «دوات دار مهر انگشتر» از این جمله است. در این مقاله انواع مهرهای دیوانی و آداب استفاده از آن ها در اسناد اسلامی به ویژه در دوران ایلخانان مغول و صفوی بررسی خواهد شد.

اسب پیش از اسلام و در اساطیر، متون کهن دینی، شاهنامه، دوره های تاریخی و آثار به جا مانده از آن دوران، دارای نقشی بسیار حیاتی، ارزشمند بود و همواره مورد ستایش قرار می گرفت و غیر از استفاده رایج آن مانند حمل و نقل و شکار، کارکردهای آیینی، اقتصادی، رزمی، بزمی، تزیینی و تشریفاتی نیز داشته است. پس از اسلام نیز با اشاره به اسب در برخی آیات قرآن کریم، متون ایرانی-اسلامی و اسب نامه ها (فرس نامه ها)، از سرشت نیک و پر اهمیت این موجود سخن به میان آمده است. به طور کلی، نگاره اسب در تاریخ فرهنگ و هنر ایران، به ویژه نگارگری و نقاشی ایرانی، جایگاه ممتاز و شایسته داشته است .در آثار محمود فرشچیان نیز اسب در مضامین مختلفی تجلی یافته اما وجه تفاوت و تمایز نقش آن در کارهای وی علاوه بر کارکردهای دوره های گذشته و بازآفرینی آثار، حضور نمادین، روانشناسانه و بیان هنری ویژه و کم نظیر این حیوان می باشد. اسب در این بخش از آثار، رها از هر کارکرد، منفعت و غایت، نشانه و نماد هوای نفس، سرکشی، تزکیه، آزادی، تعالی و عمیق ترین معانی نهفته در وجود آدمی است،که کم تر در آثار گذشتگان دیده شده است. در این نوشتار ابتدا جایگاه اسب در دوره های مختلف تاریخی مورد مطالعه قرار گرفته و سپس نقش آن در آثار محمود فرشچیان بررسی شده است. تاکید بر نگرش خلاق و به ویژه بیان روانشناسانه و نشانه شناسانه اسب در آثار این هنرمند، فرضیه این تحقیق بوده است. این پژوهش نظری و با روش توصیفی-تحلیلی آثار انجام پذیرفته و هدف این نوشتار نیز بررسی چگونگی حضور اسب و بیان هنری و رمز گشایی مفاهیم روانشناسانه و نشانه شناسانه آن بوده،که در مضامین گوناگون آثار فرشچیان تجلی پیدا کرده است .

در میان شیوه های مختلف تصویرسازی، تصاویر دنباله دار گرافیکی از قابلیت های بیانی، ویژه ای برخوردارند. اما مساله اصلی در این مقاله جستجوی پاسخ این پرسش است که آیا می توان از اینگونه آثار در عرصه هنر گرافیک مطبوعاتی و در جهت تبلیغات تجاری استفاده کرد؟ این تحقیق که به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده، سعی در بیان این موضوع دارد که به دلیل وجود تصویر جذاب در «تصاویر دنباله دار گرافیکی» این امکان وجود دارد که با استفاده از این شیوه در مطبوعات، بتوان «پیام مورد تبلیغ» را با تاثیر گذاری بیش تری به مخاطب معرفی کرد. در این جا مطبوعات خود زمینه ساز ایجاد این گونه آگهی های تبلیغاتی و تصویری اند، چرا که دیدن یک مجموعه از تصاویر به هم پیوسته، برای معرفی یک محصول نیاز به وقت و دقت بیش تری دارد که مطبوعات می توانند این امکان را برای همه مخاطبان به وجود آورند. در این آثار، طراح با استفاده از قابلیت های تصویری و در قالب یک داستان مصور و دنباله دار، سعی در معرفی یک کالا یا محصول تجاری دارد. در این جا اطلاعات مورد نظر درباره کالای مورد تبلیغ، در بطن داستان بیان می شود.

پژوهش پیش رو به منظور بررسی نقاشی های کودکان ریزنقشی انجام شده که دستان کوچکشان طعم سختی کار را چشیده، کودکانی که در کنار ما، با ما و در عین حال جدا از ما زندگی می کنند. نقاشی های آن ها می تواند نمایان گر دنیای آنان باشد. به این منظور از روش بداهه سازی استفاده شد تا کودکان بتوانند با تخلیه روانی، احساسات درونی خود را کاملا آزاد و به دور از قید و بندها بیان کنند. بنابراین ضروری بود تا قبل از هر چیز مطالعاتی در مورد تعریف بداهه سازی انجام پذیرد.مهم ترین نتیجه حاصله این است که، کودکان پیام خود را از رخدادهای ناپسند و خشن محیط کار، با رنگ ها و تصاویر ناخودآگاه و به ظاهر اتفاقی نقش می کنند و انزجار و خشم خویش را عیان می سازند. همچنین روش مورد اشاره به نسبت شیوه های گذشته در روانکاوی ناخودآگاه افراد، می تواند موفق تر عمل کند. روش تحقیق، تحلیلی و روش گرد آوری اطلاعات، به صورت ترکیبی بوده؛ به این معنی که از روش کتابخانه ای و میدانی (از طریق مصاحبه و آزمون) استفاده شده است.جامعه آماری در این پژوهش، 30 نفر از کودکان کار بین 7 تا  10سال بوده که به صورت اتفاقی انتخاب و برای اثبات دقیق تر فرضیه های این پژوهش، این تعداد با 15 کودک معمولی 7 تا 10 سال مقایسه شده اند.