جاویدان خرد
سال:1388 | دوره:6 | شماره:4 |تعداد مقالات:11

المختار من مناقب الأخیار، کتابی است در شرح حال بیش از 585 نفر از صحابه و تابعان و بزرگان محدث و به ویژه صوفی پس از ایشان، نوشته مفسر و محدث و فقیه و اصولی و نسب شناس و لغوی بزرگ، مجدالدّین ابوالسّعادات مبارک بن محمّد بن محمّد بن عبدالکریم شیبانی جزری موصلی شافعی (544-606 ق، 1149-1209 م.) که به همت سه تن از محققان معاصر، مامون الصاغرجی و عدنان عبدربّه و محمد ادیب جادر، با استفاده از سه نسخه خطی (نسخه احمدیه 1 و 2، و نیز نسخه لیدن) از سوی مرکز الزاید للتّراث و التّاریخ در العینِ امارات متحده عربی تصحیح و چاپ شده است. البته این ابن اثیر را نباید با دو برادر کوچک ترش، یکی تاریخ نگار معروف، عزّالدین ابوالحسن علی بن محمّد (555-630 ق.) صاحب الکامل فی التّاریخ و اللُّباب فی تهذیب الأنساب و أُسد الغابة فی معرفة الصَّحابة، و دیگری ضیاءالدین ابوالفتح نصراله (558-637 ق.) صاحب المَثَلُ السّائر فی أدبِ الکاتب و الشّاعر و الوَشیُ المرقومُ فی حَلِّ المنظومِ اشتباه گرفت.

ویلیام چیتیک که در حال حاضر استاد مطالعات ادیان در دانشگاه دولتی نیویورک (استونی بروک) است، شهرتی بین المللی در زمینه تخصصی خود یعنی تفکر اسلامی دارد. کارهای او در حوزه تصوف و فلسفه اسلامی به ارایه تصویری روشن تر از نمای فکری و معنوی تمدن اسلامی از قرن هفتم ق، سیزدهم م. به بعد کمک کرده است. اما مشغله ذهنی چیتیک صرفا مباحث فلسفه اسلامی به مثابه دستاورد تاریخ اندیشه دوران پیش از تجدد نیست. دانش عظیم او نسبت به سنت تفکر اسلامی سکویی است که از آن به جانب طیف وسیعی از مسایل امروزی نظر می کند. من در این مقاله کوتاه، در چارچوب دیدگاه چیتیک به جهان شناسی، به ترسیم خطوط کلی نوشته های او درباره نفس می پردازم. چیتیک معتقد است که تعالیم جهان شناسانه در سنت اسلامی نه تنها کهنه و منسوخ نگشته است بلکه امروز نیز به همان اندازه با مساله نفس مرتبط است، که در گذشته بوده است.

آیا حکمت و فرهنگ با تالس و فلسفه یونان آغاز شد یا منشا کهن تری در شرق داشته است؟ نظر غالب بر این است که تمدن و فلسفه از یونان و با تالس آغاز شده است، اما ما با نظر شیخ اشراق موافقیم که خاستگاه حکمت را نبوت و هرمس می داند. هرمس در یونان، تات در مصر، اخنوخ در کتاب مقدس، هوشنگ در متون ایرانی و ادریس نبی در متون اسلامی بر هم منطبق و حکایت از شخصی با هویت مشابه دارند.هرمس از نوادگان شیث فرزند حضرت آدم است و پس از آن دو، اولین فردی است که به نبوت رسیده است. او بنیان گذار بسیاری از علوم مانند خط، طبابت، کیمیا، نجوم، حکومت و حکمت است. از این لحاظ در یونان وی راTrismegitos  و در منابع اسلامی المثلث بالحکمة نامیده اند.

ملاصدرا (2-1571ق، 1640 م.) صاحب نظریه معرفت منحصر به فردی است، چرا که برخلاف معرفت شناسی مدرن که از هستی شناسی جدا شده، نظریه ملاصدرا بخشی از نظام هستی شناسی او است و نمی توان آن را به تنهایی مورد بحث قرار داد. به جای معرفت شناسی یا هستی شناسی محض، صدرا به نظریه ای در باب «هستی - معرفت شناسی» پرداخته است که در آن «حقیقت، صدق» و «وجود» دو روی یک سکه اند. به همین دلیل، این مقاله با توضیح دو آموزه هستی شناختی وی آغاز می شود: «اصالت وجود» و «تشکیک وجود»، دو آموزه ای که هر دو به «وجود»، که سنگ بنای نظام فکری صدرا است، می پردازند. پس از آن، تعریف هستی شناسانه صدرا از معرفت مورد بررسی قرار می گیرد. بنابراین تعریف، دانش حالتی از وجود (غیر مادی) است و با «حضور» دارای این همانی است. سپس گزارش صدرا از متعلَق واقعی معرفت توضیح داده خواهد شد. به گفته وی «وجود ذهنی»، که توسط نفس در مواجهه با اشیا خارجی ایجاد می شود، متعلَق حقیقی معرفت است. در گام بعد، رابطه میان متعلَق شناخت و فاعل شناسنده مورد بحث قرار می گیرد، رابطه ای که از نظر صدرا «این همانی» است. نقش معرفت به عنوان عامل تغییر و تکامل جوهر نفس، نکته ای است که در ادامه به آن می پردازیم. این نقش با استفاده از «حرکت جوهری»، از دیگر آموزه های هستی شناختی در نظام صدرا، توضیح داده خواهد شد. در نهایت دو نکته انتقادی در باب معرفت شناسی صدرا مورد بررسی قرار خواهند گرفت: مساله تناظر و نظریه صدق. استدلال خواهد شد که نظر صدرا درباره مساله تناظر خالی از ابهام نیست و در نتیجه، نظریه معرفت او نمی تواند معرفت تجربی را به عنوان نمونه ای از معرفت واقعی به حساب آورد.

احیاء علوم الدین مهم ترین کتاب غزالی است که در قرن پنجم هجری نوشته شده است. در این کتاب، غزالی به عنوان یک مجدد دینی، به دنبال احیای علم دین است و به سبک اصحاب هرمنوتیک، یادآور معنای اولیه الفاظ مهم دینی می شود که در زمانه او تحریف شده یا به معانی خاصی تخصیص یافته اند. در تاریخ تفکر اسلامی، عنوان این کتاب، مبدل به یک سرمشق و یک طرح (project) دینی شده و هر بار که متفکران بزرگ اسلامی، از مولوی تا ملاصدرا، به دنبال احیای علوم دین برآمده اند، به این کتاب نظر داشته اند. در روزگار ما که تجدید و احیای علم حقیقی دین، بیش از هر زمان دیگر ضروری شده است، با توجه به برخی ادعاهای کاذب موجود برای احیای دین، توجه به احیای علم دین غزالی بیش از هر زمان دیگر ضروری است.

در این مقاله به بررسی نظر غزالی در مورد علیت می پردازم. ابتدا نگاهی به کتاب التهافت می اندازم و خلاصه ای از انتقادات غزالی را بر علیت ارسطویی ذکر می کنم. پس از آن با مراجعه به دیگر آثار غرالی ریشه های تمایز علیت عاملی و علیت وقایع را جستجو می کنم و علاوه بر آن، آرای دیگر غزالی را مورد بررسی قرار می دهم که چندان با موضع اشعری ای که به او نسبت می دهند سازگار نیست. برای رفع ناسازگاری موضع غزالی، راه حل او را مبنی بر این که جهان ما به عنوان بهترین جهان ممکنی است که می توانسته است خلق شود، تا اندازه ای بسط و شرح می دهم.

تاریخ و منشا اعتقادات و باورهای علویان - بکتاشیان آناتولی، موضوعی است که همواره مورد توجه محققان ملل و نحل قرار گرفته است. برغم پژوهشهای انجام شده در این زمینه، هنوز نقاط مبهم بسیاری باقی است. یکی از دلایل عمده این ابهامات، عدم بررسی و پژوهش کافی بر روی متون اعتقادی علویان - بکتاشیان است که بدون شک میتواند به عنوان مرجع اصلی و خاستگاه اولیه تاریخ و پیشینه اعتقادی این گروه قرار گیرد. مراجعه به این متون میتواند راهگشای بنیادینی باشد برای فهم بهتر باورهای علوی - بکتاشی. هدف این مقاله معرفی کلی متون مذهبی علویان - بکتاشیان است که برغم ارتباط تنگاتنگی که با تشیع و تصوف دارند، کماکان برای بیشتر محققان ایرانی ناشناس باقی مانده اند.

کتاب الرّحمة جابر بن حیّان (که جابر مطابق سنت در قرن دوم هجری می زیسته است) در زمره رسایل اساسی و بی همتا در حوزه کیمیا در اسلام به شمار می رود. این رساله که مشتمل بر عبارات موجز و مغلق است، توجه کیمیاگران را به خود جلب کرده است و شروح بی شماری بر آن به رشته تحریر درآمده است. ابو اسماعیل حسین بن علی طغرایی اصفهانی (م. 515)، به نوبه خود، تفاسیری پر اهمیت بر این اثر نگاشته است. ما بر پایه مفاتیح الحکمة، شرح کتاب الرّحمة که یکی از موثق ترین شرح های وی است، تفسیر برخی موضوعات اساسی طرح شده در کتاب الرّحمة، نظیر انتقال مکتوب اسرار کیمیا، قیاس، اصل ماده، مطابقت عالم صنعت و عالم صغیر بشری، استعاره تخم مرغ، زر حکما و زر عوام، تناسخ در نزد جابر و تدبیر نفوس را استخراج و معرفی کرده ایم. از آنجا که اکثر آثار طغرایی تاکنون به چاپ نرسیده است، این تحقیق بر پایه نسخ خطی وی انجام شده است.

این مقاله تحقیقی است در باب نقش خضر و مهدی (علیهم السلام) در سنت اسلامی، با عنایت به جایگاه ایشان به عنوان رهبران معنوی و راویان معرفت الهی در تمهید شرایط آخر الزّمان. نگارنده در این مقاله از مفهوم "ماموریت الیاسی" که لئوشایا آن را مطرح کرده است، به عنوان یک اصل، استفاده می کند و مقاله خود را با توضیح این مفهوم آغاز می کند. سپس فهم سنتی از خضر و مهدی را مورد بررسی قرار می دهد. ضمن این تحلیل، نگارنده آیات و روایاتی را همراه با تفسیرهای شارحان سنتی و معاصر، با تاکید بر تشیع و تصوف ارایه می دهد.