پژوهش های ارتباطی
سال:1388 | دوره:16 | شماره:1 (پیاپی 57) |تعداد مقالات:18

انتخابات و مشارکت سیاسی، از نمادهای مشترک بین نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران و سایر کشورهای برخوردار از نظام دموکراتیک است. در تبیین چگونگی مشارکت شهروندان، ترجیحات رای دهی و کیفیت تصمیم گیری در گزینش و رای دادن به نامزدهای انتخاباتی، سه الگو و رویکرد نظری؛ جامعه شناسی سیاسی، اقتصاد سیاسی و روان شناسی سیاسی وجود دارد.مقاله حاضر، ضمن تحلیل و ارزیابی این سه دسته نظریه، در پاسخ به این پرسش که در جمهوری اسلامی، رفتار انتخاباتی شهروندان، با کدام یک از الگوها و بنیان های نظری جامعه شناسی، اقتصاد سیاسی و روان شناسی سیاسی قابل تبیین است، بر این فرضیه تاکید دارد که رفتار انتخاباتی و رای دهی، پدیده ای زمان پرورده، زمینه پرورده و مکان پرورده است و از این رو نمی توان به فرا نظریه ای جهان شمول دست یافت که چرایی و چگونگی و محتوای رای دهی شهروندان را در همه کشورهای جهان و حتی در همه حوزه های انتخابیه درون یک واحد جغرافیایی، بر اساس آن مورد تحلیل و ارزیابی قرار داد. به عبارت دیگر، مبانی تاثیر گذار بر رفتار شهروندان در جمهوری اسلامی ایران را باید در فرهنگ سیاسی مردم، خلقیات و تجربیات قبلی شهروندان، تعاملات گذشته مردم با نامزدها و گفتمان ها و شبکه های اجتماعی که رای دهندگان به آن تعلق دارند، جستجو کرد.

در رویکرد اقتصاد سیاسی، رسانه های گروهی بویژه در دوران انتخابات، معرف ارزش های حاکم و عامل انتقال آن محسوب می شوند. در بسیاری از موارد بویژه در دوران انتخابات، محتوا و تولیدات رسانه های جمعی در خدمت منافع سیاسی و اقتصادی صاحبان قدرت قرار می گیرد و به این ترتیب، تفاوت و نابرابری در دسترسی به رسانه های جمعی که موقعیت های ممتاز بهره مندان برتر را در چنین شرایطی در پی دارد، خود مثالی از نابرابری در دسترسی به منابع است، یعنی جایی که محرومان از دسترسی به رسانه های جمعی نمی توانند در سطوح برابر و عادلانه به رقابت با کسانی که از این رسانه ها بهره مند هستند بپردازند. در جمهوری اسلامی ایران نیز جایگاه و نقش بزرگ ترین و تاثیرگذارترین ابزار رسانه ای انتخابات طی سال های اخیر (صدا و سیما) سبب شده است بسیاری از مردم، مبنای تصمیم گیری نهایی خود را جلسات گفتگو و مناظره نامزدها یا دیگر فرصت های تبلیغی ای قرار دهند که رسانه ملی برای انتقال مستقیم پیام این افراد به آحاد جامعه فراهم می آورد.

نهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در ایران نقطه عطفی در نقش رسانه تلویزیون در تبلیغات انتخاباتی بود. به نظر می رسد مصاحبه ها و فیلم های تبلیغاتی نامزدهای انتخابات و مناظره های تلویزیونی میان چهره های سیاسی طرفدار آنها نقش بسیار مهمی در چگونگی برداشت بینندگان از هر یک از نامزدها داشت و در نهایت بر چگونگی رای دادن آنها تاثیرگذار بود. در این مقاله با بهره گیری از داده های چند پژوهش، از جمله یافته های به دست آمده از مصاحبه های کیفی که از سوی نویسنده در ماه های پس از پیروزی آقای احمدی نژاد با مردم صورت گرفت، نقش سیمای جمهوری اسلامی در شکل گیری رفتار رای دهی مردم مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته است.نتایج به دست آمده نشان می دهد که تلویزیون، دست کم در انتخابات ریاست جمهوری نهم، اصلی ترین منبع کسب اطلاعات مردم درباره نامزدهای انتخابات بوده است.

تحلیل گفتمان و مطالعه تطبیقی نوشته های انتخاباتی در تبیین رویکردها و دیدگاه های طیف های مختلف سیاسی در هر کشور حایز اهمیت است. انتخابات مجلس هشتم جمهوری اسلامی ایران به دلیل حضور دو جریان اساسی اصول گرا و اصلاح طلب، از حساسیت زیادی برخوردار بوده است. در این مقاله تلاش شده است یادداشت های روز و سرمقاله های روزنامه های کیهان و جمهوری اسلامی، به عنوان دو روزنامه اصلی طیف اصول گرا درباره انتخابات مجلس هشتم، از 25 اسفند 1386 تا ششم اردیبهشت 1387 (مرحله دوم انتخابات) با روش تحلیل گفتمان و مطالعه تطبیقی رویکردهای این دو روزنامه بررسی، تبیین و مقایسه شوند.تحلیل گفتمان مطالب مربوطه در روزنامه های مذکور نشان دهنده نوعی از رویکرد «درون ساختاری» درباره انتخابات مجلس در روزنامه جمهوری اسلامی و دیدگاه «برون ساختاری» فراتر از انتخابات مزبور در روزنامه کیهان است. گر چه این دو رویکرد تفاوت اساسی میان دو روزنامه را نشان می دهند، اما در حمایت از جریان اصول گرا و استقلال مجلس مشترکند.

توسعه سیاسی، به مفهوم گسترش و تعمیق مشارکت آحاد مردم در سرنوشت واحدهای سیاسی، با وجود تنوع و تکثر شیوه های اجرایی آن، از اهداف مشترک تمامی دیدگاه های توسعه ای است. انتخابات به عنوان بارزترین شیوه و تجلی این مشارکت، همواره مورد اهتمام نظریه پردازان علوم اجتماعی و سیاسی و نیز به طریق اولی، سیاست ورزان بوده است. از جمله پرسش هایی که برای هر دو گروه یاد شده، از اهمیت مضاعف برخوردار است، تبیین رفتار انتخاباتی مردم و گروه های اجتماعی است. در جمهوری اسلامی ایران نیز مطالعه رفتار انتخاباتی، بویژه در دهه اخیر، به طور جدی در دستورکار پژوهشگران حوزه های ذی ربط قرار داشته است. در همین خصوص، پرسش اصلی مقاله حاضر این است که مشارکت مردم در انتخابات، به عنوان یکی از شاخص های اصلی توسعه سیاسی، بر اساس چه معیارها و ملاک هایی صورت می گیرد و ایفای نقش رسانه ها در تعیین و یا جهت دهی به این ملاک ها چگونه است؟ مقاله حاضر بر آن است که ضمن مرور نظریه های اصلی مطرح در این حوزه موضوعی، یکی از نظریه ها را با تعدیل هایی برگرفته از فرانظریه «سازه انگاری»، به عنوان نظریه ای شایسته برای تحلیل رفتار انتخاباتی در ایران پیشنهاد دهد. از آنجا که مفهوم «هویت»، جوهره فرانظریه سازه انگاری را شکل می دهد، و با عنایت به نقش برجسته رسانه ها در صورت بندی لایه های چهارگانه هویتی، نگارندگان برآنند که رابطه میان اقدامات هویت ساز رسانه، مالکیت رسانه و رفتار انتخاباتی را مورد تاکید قرار دهند.

مقاله حاضر برگرفته از پژوهشی است که در تابستان 1387 در مرکز تحقیقات سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران با هدف بررسی میزان آگاهی و گرایش سیاسی مردم به احزاب و گروه های سیاسی در ایران، انجام شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد: بیش از 58 درصد مردم از طریق صدا و سیما از عملکرد و برنامه های احزاب و گروه های سیاسی کشور آگاه می شوند.نگرش مردم به احزاب، متاثر از کارکرد آنهاست چنان که از یک سو، 56 درصد مردم وجود احزاب را باعث افزایش آگاهی سیاسی در جامعه می دانند و از سوی دیگر، 56.3 درصد پاسخگویان معتقدند که احزاب تنها در پی منافع گروهی و جناحی هستند.76.8 درصد مردم عملکرد مثبت احزاب را در رشد آنها موثر می دانند.

مقاله حاضر به نقش مهم رسانه ها به عنوان جزیی از ساختار سیاسی، اجتماعی، فرهنگی جامعه، به مثابه مهم ترین پل ارتباطی برای تاثیرگذاری بر افکار عمومی -بویژه انتخابات که موضوع اصلی مقاله است- می پردازد. مقاله حاضر درصدد یافتن پاسخ دو سوال مهم است: «تاثیر رسانه ها بر رفتار انتخاباتی، در چه سطح و به چه میزان است؟» و «رسانه ها با چه شیوه هایی می توانند بر افکار عمومی تاثیرگذار باشند؟» روش مورد استفاده، تحلیل گفتمان است و نظریه های تاثیر محدود رسانه ها، رضامندی و خشنودی از رسانه ها، نظریه تزریقی و دیدگاه برجسته سازی در کارکرد رسانه در فرایند انتخاب، مورد بررسی قرار گرفته و در پایان به تاثیر تبلیغات مستقیم رسانه ای در انتخابات ایران پس از انقلاب، اشاره شده است. همچنین در این مقاله تاثیر انواع رسانه ها (تلویزیون، رادیو، مطبوعات، نشریات و اینترنت) و نحوه کارکرد هر یک در انتخابات و میزان تاثیر و نفوذ آنان بر افکار عمومی بررسی شده است. نتایج حاصل نشان می دهد با توجه به اینکه در دوران کنونی، رسانه ها بخش جدایی ناپذیر زندگی مردم شده اند و به عنوان یکی از دستگاه های فراگیر و گسترده در دسترس همگان قرار دارند، در چگونگی شکل گیری رفتارهای سیاسی و انتخاباتی موثر و تعیین کننده می باشند. از این رو، علاوه بر توجه به کارکردهای مثبت و سازنده آن در توسعه سیاسی جوامع، باید با تدوین راهبردها و سیاستگذاری مناسب، به منظور تقویت مبادلات فرهنگ اسلامی - بومی، در تقویت و رشد رفتار انتخاباتی شهروندان گام برداشت و توسعه سیاسی در رفتار انتخاباتی را به نسل های آینده منتقل کرد.

انتخابات از ارکان مهم شکل گیری ساختار سیاسی در نظام های دموکراتیک به شمار می رود. در نظام جمهوری اسلامی نیز که مبتنی بر نظریه مردم سالاری دینی است، راه های حضور اثرگذار مردم در تشکیل تمامی نهادهای قدرت به صورت مستقیم و غیرمستقیم پیش بینی شده است. توجه به جایگاه رسانه ها در تحقق مشارکت سیاسی به صورت عام و کارکرد رسانه ملی در نظام جمهوری اسلامی به صورت خاص، اهمیت مضاعف و تعیین کننده رسانه ملی را در انتخابات مختلف آشکار می سازد.این مقاله فارغ از نقش سایر نهادهای موثر در بحث انتخابات، به طور ویژه به بررسی جایگاه رسانه ملی در تحقق مشارکت سیاسی شهروندان و ارایه راهکارهایی در این زمینه پرداخته است.

درگیرشدگی مدنی از جمله ملزومات بنیادین مردم سالاری و شهروندی است. از ربع پایانی سده 20 به بعد با پدیده ای به نام «انفجار اطلاعات و آگاهی سیاره ای» رو به رو بوده ایم. اینترنت از یک سو، اطلاعات و نگرش های دموکراتیک را گسترش داده و از سوی دیگر نوعی مشارکت سیاسی جدید برخط (اینترنتی) را موجب شده است. در این نوشتار با بررسی نتایج برخی از مهم ترین مطالعات کمی انجام شده، این نظریه برجسته شده است که اینترنت بر درگیرشدگی سیاسی جوانان و بزرگسالان تحصیلکرده تر در دو نوع یادشده (بر خط و غیر بر خط) تا حد به نسبت خوبی (نه قوی و زیاد) تاثیر گذار بوده است. بر اساس این مطالعات، نویسنده در پایان مدلی زمینه گرا در زمینه تاثیر اینترنت بر مشارکت سیاسی ارایه داده است.