نقد ادبی
سال:1391 | دوره:5 | شماره:19 |تعداد مقالات:9

واکنش شاخه های مختلف علوم انسانی به بحران زیست محیطی، به شکل گیری مباحث میان رشته ای تازه ای ازجمله زبان شناسی زیست محیطی با زیرشاخه هایش، اخلاق زیست محیطی و نقد بوم گرا در حوزه ادبیات منجر شد. نقد بوم گرا که در نیمه دوم قرن بیستم شکل گرفت، به بررسی رابطه ادبیات و محیط فیزیکی می پردازد. ناقد بوم گرا در این نقد، دغدغه های زیست محیطی را لحاظ می کند. در این مقاله ضمن بیان ضرورت نگرش بوم گرایانه در علوم انسانی، به معرفی گرایش های بوم گرا در حوزه زبان شناسی، دین و اخلاق پرداخته ایم، سپس نقد بوم گرا و موضوعات و روش های آن را تبیین کرده و در پایان اصطلاح زمینه که حلقه اتصال این نقد با رویکردهای گذشته نقد ادبی است- و نیز تفاوت حوزه معنایی و اهمیت این اصطلاح را در نقد بوم گرا توضیح داده ایم. این مقاله می تواند راهگشا و زمینه ساز نقد عملی بوم گرا باشد.

منتقدان ادبی دوره ادبی را در روایت تاریخ ادبیات ایده ای سامان بخش یافته اند. دوره ادبی دراصل برشی از زمان است، اما در تاریخ های ادبی و مباحث انتقادی، معانی ضمنی و متداعی دیگری نیز دارد. این معانی ثانوی را می توان مولفه های دوره ادبی خواند. مهم ترین این مولفه ها که به تنهایی یا در ترکیب های گوناگون به مفهوم برش زمانی افزوده می شوند، عبارت اند از: روح زمانه، شرایط تولید ادبی، هنجارهای غالب، تغییر و تحول/ تکامل، تقابل های دوگانی، روایت ایدئالیستی فردی یا جمعی و مفهوم فضا/ مکانمندی.روح زمانه و شرایط تولید ادبی نظریه هایی عرضه می کنند درباره عواملی بیرون از ادبیات که شکل گیری و تغییر دوره های عمومی و ادبی را مدیریت می کنند. تلقی دوره به عنوان برهه ای که مجموعه ای از هنجارهای ادبی بر آن حکم فرماست، نوعی وحدت و انسجام درونی به دوره ها نسبت می دهد. دوره بندی برمبنای ایده تکامل زیستی/ اندام وار، هر دوره ادبی را با مرحله ای از حیات ارگانیسم زنده برابر می نهد. برخی منتقدان نیز دوره های ادبی را در چارچوب تقابل هایی دوگانی مانند کلاسیک و مدرن یا کهنه و نو درک می کنند. برخی نیز با کنار گذاشتن نگاه محدود سنتی به دوره ها، جنبه ای مکانی برای دوره ادبی قائل می شوند.در هر حال، دوره ادبی حاصل روایت ایدئالیستی فردی یا جمعی است و بیش از آنکه یک مفهوم علمی باشد یک ایده است و بیش از آنکه به دانش مربوط باشد با اندیشه مرتبط است.

از آنجایی که استعاره در زبان رخ می دهد، می تواند برای شناخت ایدئولوژی ابزار مناسبی باشد.انتخاب استعاره های متفاوت در متن توسط کاربران زبان، نشان دهنده ایدئولوژی غالب کاربران است، در عین حال ایدئولوژی های متفاوت درجهت نهادینه کردن باورهای بنیادینشان می توانند به تولید استعاره های متفاوت دست بزنند. در این مقاله، از راه بررسی کارکردهای استعاره در دستگاه ایدئولوژی و همچنین نقش استعاره در بافت اجتماعی پیوند میان استعاره و ایدئولوژی مطالعه می شود.

برای «روایت پژوهی درزمانی» عرصه های گوناگونی را می توان متصور شد که گونه شناسی روایت در دوره های تاریخی مختلف یکی از آن هاست و جستن پیشینه فنون داستان پردازی نوین در قصه های عامیانه بومی یکی دیگر از آن ها. بنابراین و با این گمان که حتی درصورت تغییر کارکرد یا چه بسا نقش باختگی کامل روایت نماهای شفاهی، باید آثاری از آن ها در رمان و داستان کوتاه فارسی به جا مانده باشد، نگارنده مقاله حاضر برآن است تا پس از معرفی نمونه ظریفی از این قالب های کلامی خاص روایت در پیکره ای مشتمل بر 270 قصه عامیانه که دست کم 70 سال از گردآوری و ثبت هرکدام می گذرد، روند زوال یا صرفا تحول نقشی این قالب ها را در ادبیات داستانی ایران پی بگیرد.

یکی از شکل های بودن، اندیشیدن و آفریدن، مخالف خوانی است که در چالش با «دیگری» آشکار می شود. مخالف خوانی قرائت و بدخوانی کنش و ساختار اندیشه های آفریده دیگری است. مهم ترین فرضیه های تحقیقی مقاله این است که آشکارترین وجه پدیدارشناختی شعر معاصر ایران، مخالف خوانی است و احمد شاملو بارزترین شاعری است که با روش های مخالف خوانی، نه تنها به ساختارهای نو دست می یابد، بلکه این روش ها را در سایر فعالیت های فرهنگی خود استمرار می دهد. این مقاله از دو بخش تشکیل شده است. در بخش نخست، مفهوم مخالف خوانی به شکل پدیدارشناختی توصیف می شود که چگونه بر اساس تقابل، گفت وگو و تخاصم شکل می گیرد و به فهم و آفرینش ساختارهای زبانی، فرهنگی و زیبایی شناختی منجر می شود.در بخش دوم، بر اساس مبانی نظری به دست آمده، به سنخ شناسی انواع مخالف خوانی های احمد شاملو می پردازد. این مقاله به این نتیجه رسیده است که شاملو مخالف خوانی های خود را به چهار روش آشکار می کند: واژگون سازی، بازی با ساختارها، تابوستیزی و اسطوره سازی.

استعاره یکی از مهم ترین موضوعات زبان شناسی شناختی است. هدف این مقاله بررسی وجود و کیفیت استعاره مفهومی «گذر زمان به مثابه حرکت در مکان» در قصه های کودک در گروه های سنی «الف»، «ب» و «ج»، در چارچوب معناشناسی شناختی بر اساس نظریه معاصر استعاره لیکاف است. روش پژوهش به صورت توصیفی- تحلیلی، و جمع آوری داده ها اغلب به روش کتابخانه ای است. در این مقاله، نتایج مطالعه شصت کتاب کودک بررسی شده است. یافته های مقاله به این شرح است: 1. به نظر می رسد کودک فارسی زبان در گروه های سنی مورد بررسی مفهوم زمان را به واسطه حرکت در مکان درک می کند و این نه تنها از طریق حرکت خطی در راستای افقی و عمودی امکان پذیر است، بلکه از لحاظ کیفی، جهت حرکت می تواند متفاوت باشد. به این معنا که حرکت می تواند به صورت حجمی، فضا یا ظرفی را پر کند، سطحی را بپوشاند یا به شکل تغییر حالت و وضعیت خود را نشان دهد. 2. کودک فارسی زبان در گروه های سنی مورد بررسی نه تنها مفهوم زمان را به واسطه حرکت در مکان درک می کند، بلکه عملکرد الگوی نگاشت «زمان چیز است»، «آن چیز در حرکت است» در استعاره زمان، با فرافکنی هستی شناسانه به ماه و خورشید و اشیا پیرامون کودک وابسته است و بر درک مفهوم زمان تاثیر مستقیم دارد. 3. نظریه معاصر استعاره لیکاف ابزار نظری مناسبی برای بررسی ساختار مفهومی داستان های کودک به زبان فارسی است، البته، این نظریه جهان شمول و فرهنگ بنیاد است.

جمالزاده، پیشرو داستان نویسی در ایران، با پیوند دو روش شرقی و غربی در مجموعه یکی بود و یکی نبود سبکی نوین را بنا نهاد که به داستان کوتاه مشهور شد. «ویلان الدوله» با ساختاری متفاوت با پنج داستان دیگر این مجموعه، موضوع بیکاری را مطرح می کند که به لحاظ موضوعی به داستان «ویلان» اثر گی دو موپاسان، نویسنده فرانسوی، شباهت دارد. در این دو داستان، بیکاری با دو منشا جداگانه مورد بحث قرار گرفته است: بیکاری ارادی با تکیه بر نگرش صوفیانه و بیکاری غیرارادی.مقاله حاضر با طرح این پرسش که آیا جمالزاده در نگارش این داستان تحت تاثیر گی دو موپاسان بوده است یا خیر، به بررسی تطبیقی دو اثر ازلحاظ موضوع و شیو ه بیان می پردازد. برای رسیدن به این هدف، ضمن ارائه دو تابلوی نمودار و انتخاب نمونه هایی از متن دو داستان، با تاکید بر ویژگی های شخصیتی، توقعات، کنش ها و واکنش های شخصیت اصلی دو داستان در کشمکش با درون و برون و نیز ارائه تصویری از نوع رفتار افراد جامعه و فضایی که دو داستان در آن شکل گرفته، به بررسی دیدگاه دو نویسنده درباره موضوع بیکاری می پردازیم.

در این مقاله برآنیم که نشان دهیم اگرچه اندیشه «تفوق نوشتار بر گفتار» پس از رنسانس در اروپا مطرح شد و سرانجام در پایان دهه شصت و آغاز دهه هفتاد سده بیستم میلادی- که دریدا تقابل های دوگانه محوری فرهنگ غرب را شالوده شکنی کرد- وجه غالب آن فرهنگ شد، در فرهنگ اسلامی، قرآن کریم- سرچشمه اصلی آن تمدن- نقطه عطفی در تبدیل فرهنگ شفاهی به فرهنگ مکتوب بود یا به تعبیری، زمینه ساز گذار از گفتاربنیادی به نوشتاربنیادی شد. در برخی حوزه ها، همچنان گفتاربنیادی غالب بوده و کمتر کسی به صراحت از برتری نثر بر شعر سخن گفته است. تاحدودی کتاب صبح الاعشی فی صنا عه الانشاء نوشته قلقشندی در این میان استثناست. ازاین رو، پس از معرفی مختصر قلقشندی و آثارش، به بررسی دیدگاه او درباره برتری و اولویت نثر پرداخته و مهم ترین دقایق آن را برشمرده و تبیین کرده ایم.

میخائیل باختین از آن دست متفکرانی است که هرچند در زمان حیاتش شهرت چندانی نیافت، هرچه از خاموشی اش می گذرد، او و نظریه «منطق گفت وگویی اش» با اقبال فراوان و روزافزونی روبه رو می شود، تا آنجا که برخی او را بزرگ ترین نظریه پرداز ادبیات در سده بیستم می دانند (تودروف، 1377: 7).همین غنای اندیشه و همخوانی نظریه او با دغدغه های انسان معاصر سبب شده است تا مورد توجه بسیار محققان حوزه های گوناگون و به ویژه علوم انسانی قرار گیرد. محققان ایرانی نیز از این قاعده مستثنا نبوده، به باختین و آرای او روی خوش نشان داده اند و کتاب ها (مانند دموکراسی گفت و گویی اثر منصور انصاری) و مقاله های بسیاری را با توجه به اندیشه های این متفکر روسی نوشته اند. اما متاسفانه، این توجه به آرای باختین همیشه دقیق و درست انجام نشده است، چنان که مطالعه و بررسی برخی از آخرین مقالاتی که با الهام از آرای باختین به چاپ رسیده اند، یعنی «گفت و گومندی و چندصدایی در شعر حافظ» و «چندصدایی در رمان زنان ایران» گویای درستی این ادعایند. هدف مقاله حاضر نیز نقد مقالات نام برده است.