مطالعات سیاسی
سال:1392 | دوره:6 | شماره:22 |تعداد مقالات:8

مقاله درصدد توضیح چرخه های گذار در تاریخ اقتصاد سیاسی ایران از سده های میانه تاکنون در قالب سه چرخه ی «ابتدایی، میانی و بزرگ» و شرح تحولات متعاقب آن است. مقاله نشان می دهد که چگونه در فاصله ی حاکمیت سلجوقیان در قرن یازدهم میلادی تا پایان کار قاجار در قرن نوزدهم، حقوق مالکانه ی خصوصی، روند انباشت سرمایه و نقش نیروهای بازار در ساخت کلی اقتصاد سیاسی ایران تغییراتی محدود داشت و چرا و چگونه از نیمه ی دوم قرن نوزدهم به تدریج زمینه برای سه چرخه ی اصلی «گذار ابتدایی، میانی و بزرگ» در تاریخ اقتصاد سیاسی و فرماسیون اجتماعی ایران هموار شد.

سه دهه بعد از تحولات سیاسی ناشی از انقلاب اسلامی، طبقه متوسط جدید با توجه به توسعه کمی اش تلاش بیشتری برای ایفای نقش در حوزه های مختلف سیاسی و اجتماعی و. . . داشته است. در این میان به دلیل شکل گیری طبقه متوسط جدید طی نوسازی آمرانه در عصرپهلوی و هویت دولتی آن، این طبقه تا به امروز نتوانسته است هویت نسبتاً مستقلی-به عنوان طبقه ای که موتور محرکه جامعه به سمت توسعه سیاسی بشمار می آید-از خود ارائه دهد. چنانکه به رغم توسعه کمی، در طی سه دهه بعد از انقلاب به طور نسبی ایستار ذهنی آن به سمت ازخودبیگانگی حرکت کرده و شاهد انفعال سیاسی و مشارکت سیاسی به شکل سلبی آن و نه ایجابی این طبقه بوده ایم. نتایج تحقیق نشان می دهد که هویت یابی طبقه متوسط جدید در گام اول منوط به کوچک کردن دولت و در گام دوم منوط به توسعه جامعه مدنی، احزاب و سازمان هایی که این طبقه را نمایندگی می کنند، می باشد.

در متون اسلامی از جنگ در راه خدا با عنوان «جهاد» نام برده می شود. علیرغم آنکه جهاد در اسلام مطلقاً ماهیت دفاعی دارد، جهادگرایان نوین با استفاده گزینشی از آیات قرآن کریم جبهه ای جنگی علیه غرب گشوده اند. دغدغه اصلی تحقیق حاضر شناساندن آنچه آن را «جهادگرایی نوین» نامیده ایم-به عنوان پدیده ای جهانی شده-می باشد؛ که به این منظور از روش توصیفی-تحلیلی استفاده شده است. نتایج بدست آمده این است که «جهادگرایی نوین»، به نمایندگی القاعده، واکنشِ افراط گرایانِ خشونت طلب اسلامی، علیه هژمونی غربی است. از آنجا که «جهادگرایی نوین» در بستر جهانی شدن رشد و نمو یافته است، از ابزارهای جهانی شدن مثل تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات استفاده می کند؛ و القاعده گرایی فراملیتی، به یک تهدید غیرمتمرکز فرا سرزمینی بدل گشته است.

رویدادهای جدید شمال آفریقا و خاورمیانه عربی از اواخر سال 2010 تا کنون حکایت گر تحولاتی معنادار می باشد که اساساً در صدد تغییر در مناسبات و روابط دولت و جامعه بوده اند. «هویت نوعی» بسته و غیر دموکراتیک با کارگزاری نظام های سیاسی اقتدارگرا در جهان عرب در اوایل دهة دوم قرن بیست و یک و در نظام بین الملل جهانی شده امروز، مردمان این منطقه از جهان را هر چند با تأخیر به فکر تغییر در هویت نوعی و تبدیل آن به هویت نوعی باز، شفاف و مردم سالار انداخته است. پژوهش حاضر به چرایی این تحول و شناسایی متغیرهای اصلی و تأثیرگذار در این فرایند پرداخته است. در این راستا مبحث «هویت نوعی» مورد اشاره الکساندرونت، نظریه پرداز معروف «سازه انگاری» به عنوان چارچوب نظری مورد استفاده قرار گرفته و بر اساس آن به معرفی عوامل و متغیرهای تعیین کننده و بازیگران اصلی در سیر تحولات منتهی به تغییر هویت نوعی در جهان عرب پرداخته شده است.

نوشتارحاضر در پی آن می باشد تا با نقد و گذر از نظریه ها و الگوهای دو گانه انگار جامعه شناسی سیاسی از جمله کارکردگرایی، زبان شناسی، ساختارگرایی و الگوهای تک خطی، الگویی تئوریک و جدید برای بررسی فرهنگ سیاسی مشارکتی در ایران ارائه نماید. مدل تحلیل بر اساس جهان رویکردهای انتقادی، ارتباطی و زیست های سه گانه اسلامی، ایرانی و غربی انتخاب شده و با فرمول های سیاست گذاری به صورت تجویزی در پایان نوشتار نشان داده خواهد شد که در چه صورتی این سه جهان زیست امکان مشارکت سیاسی را فراهم می کند و در چه صورتی تبدیل به انفعال و استبداد در عرصه سیاسی می شود.

یکی از مسایل چالش برانگیز درباره جنبش های اسلامی نوین، نقش هویت در شکل گیری این جنبش ها است. با توجه به تاکیدات نظریه پردازانی همچون مانوئل کاستلز، یورگن هابرماس و آلن تورن مبنی بر اهمیت محوری هویت در عصر جهانی شدن و عصر اطلاعات، هویت در شکل گیری، اهداف و الگوهای رفتاری جنبش های اجتماعی نوین از جمله نوبنیادگرایان اسلامی نقش اساسی داشته است. به گفته متفکران و تحلیل گران جنبش های اسلامی همچون کاستلز، دکمیجیان، اسپوزیتو و اولیور روا یکی از دلایل اصلی شکل گیری جنبش های نوین اسلامی اعم از جنبش های اعتدال گرا و جنبش های از قبیل طالبان و القاعده، واکنش ملل مسلمان به سیاست های غربی سازی جهان اسلام، استراتژی اسلام هراسی جهان غرب، تحقیر هویت اسلامی از سوی رسانه های غربی، بازگشت به هویت دینی و. . . . است. در واقع درباره خاستگاه جنبش های نوین اسلامی و تغییر رفتار جنبش های کلاسیک اسلامی باید به عوامل مختلفی همچون جهانی شدن، غربی سازی، سیاست های غرب نسبت به اسلام همچون پروژه اسلام هراسی، رفتار تحقیر آمیز غرب با مسلمانان، تضاد فرهنگی و هویت غرب با مسلمانان (برخورد تمدن ها)، حملات خشونت آمیز غرب از جمله آمریکا نسبت به کشورهای اسلامی، حمایت غرب از رژیم صهیونیستی، چالش های هویتی در کشورهای اسلامی و. . . توجه کرد.

حاکمیت، حکومت و قدرت، واژگانی هستند که در میان ملل و نحل از شهرت بالایی برخوردار هستند. انسان ها به هر انگیزه و ایده ای که حکومت تشکیل دهند، در راستای تداوم و بقای حکومت، به عنصری به نام نظارت، احتیاج دارند که هم مهار قدرت بنماید و هم بقای حکومت را تضمین کند. حال پرسش این است که حکومت اسلامی که با اراده الهی، وضع و تشریع شده است و خداوند حکیم با حکمت ازلی خود، عده ای را به عنوان حاکم معرفی کرده است تا آنان با تمسک به قوانین الهی و با ایجاد حکومت عدل اسلامی، جامعه را به سعادت و تقرب به خدا نزدیک نمایند، آیا سازوکارهای نظارتی هم در اراده الهی و تشریعی اسلامی برای این مطلب تعبیه شده است. محقق اسلامی با بررسی علل موجده و مبقیه حکومت در اسلام، به این نتیجه می رسد که اسلام، ضمن دستور به تأسیس حکومت، شیوه ها و سازوکارهایی برای نظارت دارد. نظارت هایی از قبیل، امر به معروف و نهی از منکر، نصیحت ائمه مسلمین، ارشاد جاهل، حق پرسشگری و استیضاح، تجویز نقض بیعت با حاکم در صورت عدم پایبندی به شریعت و اعتقاد به حیات سیاسی برای مخالفان و منتقدان. تمام موارد فوق، نظارت بر حاکم اسلامی را از ضمانت های اجرایی قوی و محکم برخوردار می کند. نوشتار حاضر به این مهم پرداخته است.

در عصر جهانی شدن با ویژگی هایی که تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات به همراه داشته است، اهمیت عناصر نامحسوس و ذهنی به شدت افزایش یافته است به گونه ای که جهان شاهد دگردیسی در مفهوم و ماهیت امنیت و دگرگونی جغرافیایی این مقوله بوده است. در پرتو مولفه هایی چون وابستگی متقابل، انقلاب ارتباطات، فرا فن آوری ها و ظهور بازیگران غیر دولتی، قدرت نرم به عنوان شکل نوینی از تحول قدرت بروز کرده که در آن ارزش ها و هنجارها می تواند در کنار منابع و ابزارها نقش اصلی را ایفا نماید. هدف این نوشتار، ضمن آگاهی از محدودیت های اشکال سنتی قدرت، بررسی مفهوم قدرت نرم با توجه به دگرگونی های ایجاد شده در سیاست بین المللی و توسعه چارچوب مفهومی است که ابعاد این تحول را نشان دهد.