بهارستان سخن (ادبیات فارسی)
سال:1395 | دوره:13 | شماره:32 |تعداد مقالات:14

آموزش چندفرهنگی، به عنوان یکی از ضرورت های مهم تعلیمی و تربیتی در عصر حاضر، سازکاری است که در صدد ایجاد تعامل، تفاهم و تبادل بین فرهنگی است؛ به طوری که افراد دارای فرهنگ های متفاوت، با کمترین تنش، امکان همزیستی مسالمت آمیز پیدا کنند. در این راستا، هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل محتوای ادبیات فارسی دوره اول متوسطه و دوره ابتدایی بر اساس مولفه های آموزش چند فرهنگی است. جامعه آماری تحقیق شامل کلیه کتاب های فارسی دوره اول متوسطه و فارسی (بخوانیم) دوره ابتدایی چاپ شده در سال تحصیلی 93-92 بودند که با توجه به ماهیت موضوع پژوهش و به دلیل محدودیت جامعه آماری از نمونه گیری صرف نظر شده، کل جامعه آماری به عنوان نمونه در نظر گرفته شد. روش تحلیل محتوای تحقیق حاضر، آنتروپی شانون بوده و واحد تحلیل نیز متن (پاراگراف)، تصویرها و فعالیت ها (جمله) بوده است. نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن است که از مجموع 4112 واحد ضبط شمارش شده در کتاب های درسی مزبور در دوره اول متوسطه و ابتدایی، تنها 375 مورد فراوانی (کمتر از 9 درصد) در رابطه با مفاهیم و مولفه  های آموزش چند فرهنگی وجود دارد که از این میزان بیشترین میزان بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت در همه واحد ضبط شمارش شده، به مولفه های انعکاس تنوع قومی، مذهبی و محیطی و تحکیم وحدت و همبستگی ملی و تقریب مذاهب و کمترین میزان بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت به بعد توزیع برابر منابع و فرصت های تعلیمی و تربیتی داشت.

ابوطالب کلیم کاشانی (ولادت حدود 990 وفات 1061) از شاعران برجسته سبک اصفهانی یا هندی است. بعضی محل تولد او را همدان دانسته و گفته اند به سبب اقامت طولانی در کاشان به کاشانی معروف شده است اما شواهد سبکی در آثار وی نشان دهنده کاشانی بودن اوست. در عهد جهانگیر، پادشاه گورکانی هند به هندوستان رفت و باز به ایران بازگشت؛ برای بار دوم به هندوستان رفت و به سمت ملک الشعرایی دربار شهاب الدین شاه جهان (1037-1068 ه‍.ق) نایل آمد. کلیم به دستور شاه جهان، فتوحات وی را به رشته نظم کشید و آن را «ظفرنامه شاه جهانی» یا «پادشاه نامه» نامید. «پادشاه نامه» کلیم علاوه بر ارزش های ادبی فراوانی که دارد، در بردارنده اندیشه های اخلاقی و آداب و رسوم آن دوره است که در این مقاله کوشش شده تا به شمه ای از آنها اشاره شود.

در مقاله حاضر بن مایه های اساطیری ایران و اسکاندیناوی با ریزنگری و وسواس خاص تحقیق شده است که حاکی از تبادلات فرهنگی دو ملت در زمینه اساطیر و معتقدات باستان است. در جستار پیش رو بر آن بوده ایم تا مشترکات محوری و بنیادین در باب باورهای اسطوره ای ملت های مورد اشاره که از دید محققان پنهان مانده و یا کمتر بدان پرداخته شده، مجال حضور در عرصه علوم روز را یابد. مطالبی نو پدید و با اصالتی هم ارز و هم ریشه، مانند ارتباط خدایان اساطیری دو سرزمین با جانورانی همچون گراز و اسب، وجود الهگان دوشیزه و باکره همانند آناهیتا و گفیون در دو فرهنگ، همانندی اساطیری ایران و اسکاندیناوی در موضوع دیوان و غولان بنا، بن مایه حبس در چاه، زمستان پایان جهان، همسانی ویژگی جام جم و تخت هلیرز کیالف اودین، خواب کردن و گیج کردن با جادو، مشترکات برجسته ای است که در این مقاله به آن پرداخته شده است.

محمود مشرف آزاد تهرانی، یکی از شاعران مطرح دهه چهل می باشد؛ بررسی صور خیال در اشعار او به عنوان شاعری تاثیرگذار بر شعر نو فارسی، علاوه بر این که منجر به کشف نوآوری های او در زمینه تخیل می گردد، زوایایی از عواطف، احساسات و شرایط اجتماعی و سیاسی او را نیز آشکار می سازد. در این تحقیق سه فرضیه مبنای کار قرار گرفته است. این که مشرف نیز مانند بسیاری از شاعران معاصر از میان صور خیال، به عنصر تشخیص و از میان عناصر سازنده خیال، به طبیعت و اشیای محسوس طبیعی توجه بیشتری نشان داده است و دیگر این که عواطفی که با تخیل او در هم آمیخته و تجربه های شعری اش را پدید آورده است، نه از نوع عواطف فردی که از نوع عواطف اجتماعی و برخاسته از دردها، رنج ها و امیدهای مشترک او با مردم جامعه اش است. مشرف شاعری است که توانسته علاوه بر خلق تصویرهای زیبا از عهده تعهد و مسئولیتی نیز که به عنوان یک هنرمند در قبال اجتماع خود داشته، به خوبی برآید.

در این پژوهش به روش مقایسه ای شباهت ها و تفاوت های اقسام اضافه و شیوه های ساخت آن ها و تعداد اجزای تشکیل دهنده شان در دو زبان ترکی آذربایجانـی و فارسـی بررسی شده است که تفاوت ها بـه مراتب بیشتر از شباهت هاست. طرز ساخت اقسام اضافه واجزا و نوع پیوندهای آن ها در دو زبان مورد بحث، کاملا متفاوت است. ساختار و تعداد اجزای هر ترکیب اضافی در زبان ترکی آذربایجانی گسترده تر از زبان فارسی است و از نظر تعداد اضافه ها، کاربرد اضافه بنوت را در زبان ترکی آذربایجانی مشاهده نمی کنیم. هم چنین شباهت هایی در زمینه متعدد بودن و جمع بستن مضاف و مضاف الیه و ساختن کلمه مرکب از ترکیب اضافی و پذیرفتن حرف میانجی در اجزای ترکیب های اضافی مشاهده گردید.

شعر شهریار مجموعه ای هماهنگ و دلکش از رنگ و صوت و زندگی است که هر دم و بازدم ضرباهنگ دلها را تکرار می کند؛ وی با زبان و نگاهی ویژه در انواع و قالب های مختلف شعر سنتی سخن پردازی کرده است؛ آثار او در هر نوع و قالبی، هم از نظر قوت و کیفیت و هم از نظر کمیت در خور توجه است؛ یکی از بزرگترین خدمات شهریارودیگر همراهان او ایجاد تحول در عرصه غزل فارسی است، جریان پویایی که امروز با عنوان «غزل نو» به موازات شعر نو به حیات خود ادامه می دهد؛ درهمین راستا مکتب شهریار با منظومه ها و قطعات نوشکل گرفت. شعرهای این مکتب بیشتر از آنکه به اعتبار قالب و فرم ظاهری شناخته شوند، با رمانتیسم قالب تمایز و تشخیص می یابند. منظومه «حیدر بابایه سلام»، که از نخستین اشعار شهریار به زبان مادری است، به زبانی روان ورسا سروده شده است. برداشتگاه زبانی این منظومه، زبان زنده و رایج روستاهای آذربایجان می باشد. بر خلاف حیدر بابا، در سهندیه شاعر به زبان ادبی می گراید. شاید بتوان سهندیه را اوج هنر شهریار در زبان مادری اش دانست.

بزرگان قلمرو معرفت، به واسطه طنین وجودی، که در تاریخ زمانه خویش و بعد از آن دارند، همواره در معرض قضاوت قرار می گیرند؛ آنان را هرکسی به اندازه وسع روزن خویش می نگرد. شمس تبریزی، عارف شهیر آذربایجانی در کتاب مقالات، که گفتارهای شفاهی او به مناسبت های گوناگون است، گاه در مسند داوری می نشیند و در رهگذر قضاوت های نقادانه خود که آمیخته به طعنه و طنز است، در مورد مسایل عدیده اجتماعی، مذهبی و سیاسی بزرگان و عارفان مندرج در مقالات اظهار نظر می کند. این قضاوت های بی پرده یا در پاسخ به سوالاتی است که مطرح شده اند، یا غالبا نتیجه تعاملات، دیدارها، شنیده ها، و تجربه های فردی شمس با این بزرگان است. شمس دراین اثنا، عقاید و افکار بعضی را می ستاید و برعقاید و افکار بعضی می تازد؛ همچنین از دیدگاه و اهداف خود نیز سخن می گوید. هدف نگارندگان در مقاله حاضر، تبیین دیدگاه عرفانی شمس، در مورد حضرت محمد (ص)، چند شخصیت عرفانی معاصر شمس و برخی عارفان شطح گو است که به زبانی ساده و گویا بیان شده است.

زبان فارسی جزء زبان های ترکیبی است، پیوستن واژه های زبان به یکدیگر یا افزودن انواع وندها به واژه، یکی از شیوه های معمول برای ترکیب سازی است. واژه سازی عمده ترین نشانه زایایی یک زبان و از مهم ترین شیوه های حفظ و تداوم آن شمرده می شود. خاقانی به عنوان شاعری آگاه به اسرار کیمیاگری زبان، برای بیان مفاهیم هنری و ذهنی خویش، از واژگان بسیط زبان سود جسته است تا ترکیباتی تازه بسازد، چنانکه ساخت ترکیب، به عنصر غالب در ویژگی های زبانی او در آمده است. بسامد بالای ترکیبات بدیع، نوا و آهنگ خاص ترکیبات، زبان استوار و نیز تخیل قوی و آگاهی از علوم و باورهای رایج و گنجاندن همه این موارد در سیاق ترکیبات، در باروری شعر وی تاثیر فراوان داشته است. در این مقاله، ترکیب سازی های خلاقانه خاقانی در ذیل عناوینی چون: ترکیبات ونددار، شبه ونددار، صفات فاعلی مرکب مرخم، صفات مفعولی و صفات مرکب بررسی شده است. دستاورد پژوهش ناظر بر این است که خاقانی با استفاده از ویژگی زایایی زبان و خاصیت ترکیب پذیری آن، واژگان مرکب بی نظیری ساخته است. از میان انواع ترکیبات برساخته خاقانی، صفات مرکب هم از لحاظ بلاغت روایی و هم از لحاظ بدعت و تازگی، حائز اهمیت است.

زمان رواج سبک آذربایجانی، دوره اوج تصویرسازی از طبیعت، جهت ارائه امیال و افکار شاعران بود؛ شاعرانی چون انوری، خاقانی و نظامی از بزرگان و سرآمدان این سبک و شیوه به حساب می آیند. ماه از عناصر طبیعی و از بارزترین ابزار تصویرسازی شعراست. زیبایی و عظمت آن همواره موجب نازک خیالی هایی شده است که در ترکیب با فنون هنری و ادبی، به غنی سازی تصاویر و ترکیبات ادب فارسی انجامیده است. در بررسی و مقایسه زیبایی شناسی تصاویراز ماه در شعر انوری، خاقانی و نظامی مشخص شد که این شعرا با استفاده از محسوسات در تصویر ماه و بهره برداری از مفاهیم و باورهای موجود نزد مردم با ترکیب ذهنیات خودشان، مانند یافتن تشابه بین اشیا و ماه، معنای نمادین مثل زیبایی، استفاده از محسوسات و توصیف، اشتراک مضمون دارند. اما در ارائه تصویر از ماه با استفاده از ابزار خاص، مانند ارائه با تتابع اضافات، ایجاز و اطناب در بیان، سادگی یا پیچیدگی و نیز استفاده از آرایه های متعدد و روش های مختلف جهت ارائه تصاویر، دیدگاه های تفاوت دارند.

مقاله حاضر در پی آن است که نشان دهد چگونه رمان سنگ صبور به واسطه نگاه تیز اجتماعی و توصیفات زنده و ظریف نویسنده، به ترسیم و بازنمایی دقیق محیط و شخصیت های داستان خویش پرداخته است. زنان در این اثر، در کشاکش زندگی برای بقای خود، گرفتار جبری طبیعی و اجتماعی هستند و قادر نیستند عوامل اجتماعی، طبیعی و اقتصادی حاکم بر سرنوشت خویش را تغییر دهند. هدف این مقاله آن است که چگونگی حضور زن را در این رمان گزارش کرده و تحلیل کند؛ از این رو، بر روی مسایلی چون روسپی گری، خشونت، ازدواج موقت، لعان، چند همسری و ... که از مسایل مطرح در رمان است، تامل شده است. در پایان این مقاله به این نتیجه می رسد که صادق چوبک با خلق سنگ صبور برآن بوده است که مخاطب خویش را در برابر هولناکی تحقیر، خشونت، اقتدار، کنترل اجتماعی، سلطه مذکر، زن ستیزی و سرکوبی که با تار و پود زندگی زنان تنیده شده است، به تامل وادارد. این مقاله به روش تحلیلی – توصیفی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای به انجام رسیده است .

ساختارگرایی به عنوان مهم ترین مکتب نقد ادبی در دهه های 1960 و 1950 م شکوفا شد و حوزه فولکلورشناسی را به شدت تحت تاثیر قرار داد. ساختارگرایان برخلاف پژوهشگران پیشین، قصه ها را براساس عناصر و واحدهای سازنده آنها دسته بندی می کردند و نسبت به موضوع بی توجه بودند. هدف از این تحقیق این است که خسرو و شیرین نظامی و گل و نوروز خواجوی کرمانی که تقلیدی از این شاهکار نظامی است، طبق شیوه ساختارگرایان مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند. برای این منظور ابتدا مقدمه ای درباره ساختارگرایی، روش تحلیل ساختاری در داستان های عامیانه و معرفی منظومه های مورد نظر مطرح می شود، سپس کارکردها، صحنه آغازین، چگونگی بسط داستان، شخصیت ها و صفات اشخاص قصه مورد بررسی قرار می گیرند و تفاوت ها و شباهت های ساختاری این دو اثر براساس جداول، تحلیل و بررسی می شوند. یافته های پژوهش حاضر بیانگر میزان تطابق خسرو و شیرین و گل و نوروز با الگوی تحلیل ساختاری در داستان های عامیانه است و گل و نوروز خواجوی کرمانی با اینکه یک داستان هندی است، از نظر خویشکاری، شخصیت ها، صفات اشخاص قصه، نوع بسط و صحنه آغازین با داستان نظامی ساختار مشابهی دارد.

تعزیه نمایشی ایرانی، اسلامی است که سه هنر شعر، موسیقی و نمایش را یکجا روی صحنه می برد و گزارشی هنرمندانه، شاعرانه و موسیقایی از جدال های تاریخی به ویژه هیجای عاشورا ارائه می نماید. این هنر دست کم چند صد ساله، علاوه بر روایت های تاریخی، وام گیری های فراوانی از فرهنگ و تمدن ایرانی داشته است؛ از جمله از شاهنامه حکیم طوس به طور مستقیم و غیرمستقیم تاثیر پذیرفته است. مقاله حاضر واکاوی این تاثیرپذیری ها در مجلس تعزیه جناب حر از نسخ به جا مانده از میرزا محمد روحانی معروف و متخلص به میرانجم «زمینه اراک» است و کوشش رفته است تا این اقتباس در لفظ و معنی نشان داده شود. نتیجه بررسی ها در این مقاله نشان می دهد، نسخه نویسان تعزیه، به ویژه «میرانجم»، در ترسیم جدال های حماسی تعزیه و برای تداعی ذهنی نزدیک تر مخاطب فارسی زبان از نمادها و داستان های اسطوره ای شاهنامه یاری جسته اند.

با تامل در متون کهن، به برخی اطلاعات و اصطلاحات تازه ای دست می یابیم که ما را با ابعاد مختلف زندگی گذشتگان آشنا می سازد. هر چند قابلیت مذکور در اغلب آثار بازمانده از متون وجود دارد، ولی این امر در سبک موسوم به آذربایجانی اهمیتی مضاعف دارد. خاقانی و نظامی به عنوان بزرگان این سبک، به لحاظ برخورداری از پشتوانه غنی فرهنگی – ادبی، از مضامین گوناگونی برای بیان مطالب خود بهره می برند. یکی از این مضامین، برگرفته از بازی شطرنج است. در نوشته حاضر سعی شده است تارسمی کهن از بازی شطرنج را از یک بیت اقبال نامه نظامی:پیاده که او راست آیین شود                                   نگونسار گردد چو فرزین شودو دو بیت دیوان خاقانی:تیمار جهان غصه خوری ارزد؟ نی                             دیدار بتان نوحه گری ارزد؟ نیبیچاره پیاده را که فرزین گردد                                  فرزین شدنش نگونسری ارزد؟ نیاستنباط و استنتاج کنیم. حاصل پژوهش نشان می دهد، شطرنجبازان هنگام ترفیع مهره پیاده به فرزین آن را وارونه می کردند تا به عنوان فرزین دوم، از دیگر مهره ها متمایز باشد.