سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1392 | دوره:6 | شماره:3 (پی در پی 21) |تعداد مقالات:29

در مقاله حاضر، نگارندگان پس از یک جستجوی میدانی در سروده های بازمانده از رودکی، کمیت و کیفیت کاربرد شاعر از کلمات و ترکیبات عربی را مشخص کرده اند. نیز در مقام پاسخی برای این سوال برآمده اند که آیا میتوان از بسامد کاربرد کلمات و ترکیبات عربی و چگونگی به کارگیری آنها در سروده های مسلم رودکی، معیاری برای بازشناسی اشعار منسوب به او ارائه کرد. با توجه به این بررسی، میتوان در انتساب بیتهایی که بیش از چهار واژه عربی در آنها به کار رفته، تردید کرد.

از نخستین و معدود آثاری که اصول انشا و نامه نگاری را به صورتی مدون و منسجم فراهم آورده، شیوه نگارش مکتوبات و مراسلات سلطانی، دیوانی و اخوانی را به روش علمی آموزش داده، یک نسخه خطی یگانه است که مصباح الرسایل و مفتاح الفضایل نام دارد. این اثر منثور به همت موفق بن محمد المجدی در دوره خوارزمشاهیان تالیف و در نیمه قرن هشتم ه.ق نسخه برداری شده است. نثر آن آمیخته به نظم بوده، از منشآت محسوب میشود، با این تمایز که منشآت سرمشقی برای دبیری و ترسل است؛ اما این اثر آداب دبیری و ترسل در مراتب مختلف اجتماعی را می آموزد. مضامین این نسخه خطی مورد بررسی قرار گرفته، محاسن و مزایای آن در قیاس با منشآت معاصر و مشابه آن ارزیابی شده، در این گفتار ارائه میگردد تا خوانندگان مشتاق به میزان ارزش علمی و مقام ادبی آن آگاه شوند.

خیزد از کشور ما طوطی شیرین گفتارگر به خاک سیه هند شکر بسیار استموضوع محوری در این نوشتار، بررسی تاثیر و تظاهرات محیط و فرهنگ هندی در ساختار صور خیال دیوان صائب است. صائب با دستمایه قرار دادن پدیده های فرهنگی رایج در هند، همچون: رسم مرده سوزی، رسم ساتی، شیوه های ریاضت و تعالیم مذاهب هندی، همچنین الهام گرفتن از عناصر موجود درمحیط طبیعی هند چون: طاووس، مار و فیل، علاوه بر خلق تصاویر ابداعی، مضامین کهن شعر فارسی، مانند توصیف عشق و حالات عاشق و معشوق را با شیوه ای رها از کلیشه پردازی مصور کرده است. وی متعمدانه عناصر مزبور را بعنوان مصالحی جهت آفرینش صور خیال، از جمله تشبیه، استعاره و کنایه استعمال کرده، به هیچ روی در صدد انعکاس روایی و خام آنها برنیامده است. از شگردهای عمده صائب در این خصوص، بهره گیری از تشبیه در قالب اسلوب معادله، برای توصیف معقولات بوسیله محسوسات است. حضور پرداخته و متمایز این پدیده ها بعنوان یکی از مواد ساختار عناصر خیال میتواند جزء برجستگیها و مختصات سبکی شعر صائب قلمداد شود.

منوچهری یکی از شاعران ستایشگر زبان فارسی و آفریننده اشعار ستایشی قابل توجهی است؛ جز یکی دو قطعه و قصیده در شکایت از حسودان و دشمنان و برخی سروده های توصیفی کوتاه، بقیه سروده های او را قصاید ستایشی تشکیل میدهد. بدنه اصلی این سروده ها موضوعات خمری و پایانشان را ابیات ستایشی شامل میشود. منوچهری در شعر خود، کسانی چون مسعود و محمود غزنوی، حکیم عنصری، علی بن محمد و برخی از بزرگان و درباریان زمان را ستوده است. با وجود این حجم از اشعار ستایشی در دیوان منوچهری، نمیتوان او را شاعری کاملا ستایشگر خواند. منوچهری به ضرورت شرایط اجتماعی زمان خود، ستایشگری کرده و بنظر میرسد چندان دلبسته ستایش نبوده است، در کنار این اشعار ستایشی به آفرینشهایی ادبی نیز دست زده و پاره ای اشعار غیر ستایشی آفریده که نام او را در ادبیات فارسی جاودان کرده است. هنر برجسته منوچهری آفریدن توصیفات زیبا و تشبیهات حسی است که حاصل تجربه شخصی او هستند؛ این توصیفات و تشبیهات به اشعار تغزلی شاعر محدود نمیشوند و در اشعار ستایشی نیز این شیوه را پی میگیرد و به ندرت وارد فضای روحی و روانی ممدوح میشود. اگرچه بهانه اصلی منوچهری بظاهر ستایش بوده است؛ اما بر خلاف دیگر شاعران ستایشگر، حجم ابیات ستایشی او کمتر از مقدمه های تغزلی قصاید اوست. با آنکه ابیات ستایشی منوچهری محدود هستند، اما در همین ابیات محدود، فواید تاریخی، اخلاقی و اجتماعی قابل توجهی یافته میشود که بهره های شعر منوچهری را افزونتر میکند. بررسی شگردهای توصیفی و ستایشی منوچهری از جمله مهمترین نکاتی است که در این مقاله به آن پرداخته میشود.

در شعر فارسی علاوه بر بیکرانگی افق احساس و عاطفه، اقیانوسی از علوم و معارف گوناگون و تجربیات و اطلاعاتی موج میزند که نشان از پرباری ذهن و روح شاعران فرزانه ایران زمین دارد. دانش جغرافیا، همچون بسیاری از دانشهای دیگر، عرصه وسیع ادبیات را میدانی فراخ برای ظهور خود یافته است. از این رهگذر بسیاری از اطلاعات مربوط به سرزمینهای گوناگون آنچنان در بستر ادبیات جای گرفته که حتی با گذشت زمان و تغییر و تحول در گستره جغرافیایی و یا از بین رفتن بسیاری از آن جایها، هنوز نام و نشان و ردپایی از آنها را میتوان در مضامین شعری و آفرینشهای ادبی شاعران یافت. البته کاربرد اعلام جغرافیایی و مضمونسازی با آنها، در شعر شاعران هر دوره ای بگونه خاصی، متفاوت و متمایز با دوره های دیگر است و اگر از دیدگاه سبک شناسی به این موضوع نگاه کنیم، میبینیم که شاعران در هر یک از سبکهای خراسانی، عراقی و هندی تحت تاثیر محیط اجتماعی و فرهنگی خود، به شکلهای متفاوتی، با اعلام جغرافیایی تصویرآفرینی کرده اند در این پژوهش، شگردهای بلاغی و مضمونسازیهای بدیعی که شاعران در دو سبک عراقی و هندی با استفاده از اعلام جغرافیایی پدید آورده اند، مورد بررسی قرار گرفته است و با توجه به ویژگیهای سبکی هر یک از دوره ها به لحاظ بکارگیری اعلام جغرافیایی و مقایسه آنها، به بیان شباهتها و تفاوتهای موجود در میان این دو سبک پرداخته شده و صنایع ادبی بکار رفته در هر سبک بسامدیابی شده است.

با وجود آنکه بخش عظیمی از گنجینه های ادبی و فرهنگی ایرانی در سالهای اخیر شناسایی و معرفی گردیده، ولیکن کم نیستند آثار ادبی که در قالب نظم و نثر پدید آمده و تا کنون ناشناخته باقی مانده اند. بر همین اساس رویکرد اصلی مقاله حاضر براین است یکی ازآثار نفیس و ارجمند فرهنگ و اندیشه ایرانی را که منظومه ای عرفانی- اخلاقی تحت عنوان «روح الله» از زین العباد حسینی بیرمی (متوفی به قرن نهم) میباشد، به دوستداران فرهنگ و ادب معرفی کند و گرد و غبار گذشت زمان و بی توجهی اهل ادب را از چهره آن بزداید و راهگشای پژوهشهای دیگر درباره این شاعر گردد.

مثنوی «واله سلطان»، داستان واقعی از عشق «علی قلی خان واله داغستانی» به دختر عمویش «خدیجه سلطان» است که در سده دوازدهم هجری توسط میر شمس الدین فقیر دهلوی سروده شده. از امتیازات خاص این اثر نسبت به سایر مثنویها حقیقی بودن آن میباشد، این داستان به سبب سروده شدن در زمان حیات عاشق و معشوق دارای پیرنگ باز است و ناتمام میماند.در این پژوهش ضمن آشنایی مختصر با سراینده مثنوی واله سلطان، ویژگیهای این اثر نشان داده و سپس سبک آن در سطح فکری و زبانی و ادبی بررسی شده است.

متون منظوم و منثور کهن و بویژه ترجمه ها و تفاسیر قرآن، آثاری گرانمایه در پدیداری حیات و اصالت اصلیترین هویت ملی ما یعنی زبان فارسی هستند و از رهگذر تحقیق و تفحص در این گنجینه های ارزشمند است که باور دیرینگی و پیشینگی و غنای فرهنگی زبان فارسی عینیت مییابد. از این رهگذر، تفسیر قرآن مجید معروف به کمبریج، جایگاه ویژه ای در پژوهشهای واژه شناسی متون کهن دارد. گرایش پر شور و اشتیاق مفسر به کاربرد لغات نایاب و کهن و ذکر برابر نهاده های زیبای فارسی در برگردان آیات قرآنی، همسانی با اشعار سبک خراسانی در کاربرد گونه زیبا و بایسته لغات اصیل فارسی در کنار بهره مندی از لغات خاص متون قرآنی، کاربرد برخی برابر نهاده های قرآنی در معانی تازه و متفاوت از فرهنگها، به کارگیری اندک واژه های دشواریاب و دشوارخوان، به دست دادن لغات و ترکیبات زیبا و خوش ترکیب بر ساخته مولف و پیشینگی استفاده از پاره ای واژه ها و... از جمله ویژگیهای قابل اعتنای این کتاب است. این مقاله کوشیده تا با بیان موضوعات مورد اشاره، ارزشهای زبانی و لغوی این اثر سترگ را جهت تبیین سبک نگارش آن بازنماید. به این منظور، جنبه های گوناگون ویژگیهای لغوی این کتاب در نه بخش بیان و با تعدادی از متون قرون چهارم تا ششم، شامل کتب قرآنی و پاره ای از کتب نثر و نظم و فرهنگ لغات مقایسه گردیده اند. نمایه ای از واژه های بررسی شده و داده های آماری حاصل از پژوهش و مقایسه ها، در قالب جداول و نمودار ارائه شده است.

هدف پژوهش حاضر بیان چگونگی و تقسیم بندی مبحث «تشبیه» در کتب قدیم و جدید بدیع و بیان از ابتدای پیدایش آن در ادبیات فارسی تا دوره معاصر است. بعبارت دیگر تشبیه، ابتدا دارای چه انواعی بوده و از چه لحاظ تقسیم بندی میشده و این تقسیم بندی در دوره معاصر چگونه انجام شده است. بدین ترتیب این مقاله بر آنست تا با بررسی و استناد به چند کتاب مهم بیان و بدیع، با استفاده از روش ترسیم نمودار به تحقیق در این امر بپردازد. نتیجه این تحقیق نشان میدهد مبحث تشبیه در ابتدا انواع کمتری داشته و به مرور زمان به سبب مطالعه و تحقیق محققان ادبی و مشاهده ویژگیهای قابل توجه، زیر شاخه های آن گسترده تر شده، ضمنا با ذوق و ابتکار پژوهشگران این فن، اعتبار و وجه تقسیم بندی آن نیز دقیقتر، و در نتیجه انواع آن بیشتر مورد بحث قرار گرفته است.

دوره بازگشت ادبی در زمان قاجار گویندگانی را معرفی کرد که سبکهای شعری خراسانی یا عراقی را الگوی خود قرار داده بودند. برخی از این شاعران علیرغم گمنامی، سبکی ممتاز داشته اند؛ چنانکه در این میان شیوه حافظ برای شاعر آذربایجانی نجفقلی خان سرشار (متوفای 1234) مطلوب افتاده بود. از دیوان او دو نسخه خطی باقی مانده که شامل یک مقدمه منثور مفصل و مصنوع به قلم شاعر و 4748 بیت شعر است. مضمون و محتوای غالب اشعار سرشار را شکایت از هجران، درد و رنج روزگار و مدح و رثای ائمه تشکیل میدهد. شگردهای ادبی شعر او برجسته و هنرمندانه و زبان او صمیمی و دلنشین است. در این مقاله سعی شده پس از معرفی مختصر سرشار، سبک شعری او در سطوح زبانی، ادبی و فکری بررسی شود.

کیمیای خامشی چون غنچه ام دلتنگ داشتبلبل آسا کرد اکسیر سخن گویا مرامیرزا عظیما اکسیر اصفهانی (متوفی 1169 هـ. ق) از شاعران توانای سبک هندی در سده دوازدهمست که متاسفانه اطلاعات چندانی از زندگی او در دست نیست و در چند تذکره ای که از او یاد شده، جز ستایش شعر او و اینکه در نقاشی مهارت داشته، مطلب چندانی نیامده است، اما شعر او نشان میدهد که شاعری بسیار توانا و در عین حال پرکارست. ویژگیهای شعر او کم و بیش همانهاست که در شعر سبک هندی دیده میشود و از همه برجسته تر، مضمون یابی، نازک گویی و تصویرسازیست. ردپای زبان کوچه نیز در شعر او فراوان دیده میشود. موتیفهای سبک هندی مانند حباب، آینه، سیماب، جاده، نقش پا، دیوانه، طفل، شانه و زلف، مژگان و. .. در شعر او به فراوانی یافت میشود که دستمایه تصویرها و مضمونهای گوناگون قرار گرفته است. با توجه به نقاش بودن شاعر، تصویرسازی با اصطلاحات و مضامین مربوط به نقاشی نیز در شعر او پربسامدست. مضامین رندانه، زیبا، نو و مضمون سازی با اصطلاحات ادبی از دیگر ویژگیهای برجسته سبکی دیوان ویست که در دست تصحیح داریم. این نکته ها همراه با نکته های سبک شناسی دیگر، موضوع این مقاله است.

شعر دهه شصت در ایران هرچند از نظر فرم و زبان، به دوره های پیش از خود شباهت دارد، در حوزه محتوا و مضمون و اندیشه، مستقل و متمایز است. بطوریکه میتوان گفت، تصاویر حاصل از برخورد شاعر با مسائل و موضوعات پیش آمده در ایران آن زمان که عمده ترین آنها انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی است، دوره جدیدی از شعر را در تاریخ ادبیات معاصر ایران بوجود آورده است.«سید حسن حسینی» از شاعران متعهد و مطرح ادبیات انقلاب اسلامی است که علیرغم زندگی و حضور کوتاه خویش در عرصه شعر معاصر، در زمره شاعران قابل تامل و مطرح این دوره قرار میگیرد و آثار او با وجود ضعفها و مزایای ادبی که دارند بعنوان آثار یکی از شاعران پیشرو، مطرح و نوآور در این عرصه قابل توجه فراوانند.هرچند در بسیاری موارد، سادگی زبان و طراوت بیانش به خلق تصاویری ملموس انجامیده است، با این همه میتوان مهمترین ضعفهای شعر او را نیز در همین سطح زبانی جستجو کرد. در حقیقت؛ شعر «سید حسن حسینی» در مجموعه «همصدا با حلق اسماعیل» شعر اندیشه است و عنایت بیش از حد شاعر به عنصر اندیشه و توجه به سطح فکری و اندیشگانی در این مجموعه، موجب شده است تا او از دیگر عناصر شعر بویژه زبان و امکانات بالقوه آن و گاه نیز از نقش خیال انگیزی صور خیال در شعر غافل بماند. آشنایی زدایی و هنجارگریزیهای ادبی در شعر او برجسته نیست و زبان شعر او در این مجموعه چه در سطح واژه ها و چه در سطح نحو به زبان علمی و طبیعی نزدیک است.مقاله حاضر برآنست تا با تکیه بر مجموعه «همصدا با حلق اسماعیل» به بررسی نقاط قوت و ضعف شعر «سید حسن حسینی» در زمینه های محتوا، تصویر و زبان بپردازد.

یکی از چهره های برجسته و شاخص عرفانی در سده هفتم هجری، سعدالدین حمویه (586 -649 ه.ق) است اما وی علیرغم جایگاه والایش در عرفان اسلامی متاسفانه چندان شناخته شده نیست. از حمویه آثار متعددی در دسترس است که برخی هنوز بصورت نسخه خطی باقی مانده و مورد تصحیح و پژوهش قرار نگرفته اند. ازجمله مهمترین آثار وی رساله سکینه الصالحین است که حاوی مطالبیست که ما را در شناخت بیشتر آرا، عقاید و نحوه سلوک وی یاری میدهد. این رساله دشواریهای سایر آثار حمویه را ندارد و بهمین دلیل منبع بسیار ارزشمندی در شناخت اندیشه های عرفانی وی بشمار میرود. مخاطبان این رساله عموم سالکان راه حق هستند. حمویه ضمن معرفی علم معامله و مکاشفه و معنی بغی، موانع و آفات راه سالک را برمیشمارد و سالک راه حق را از آن برحذر میدارد. این اثر در چهار باب تالیف شده است. باب اول: «باب فی الاوایل و البدایات، در بیان عدل انسان و معرفت عدل حق تعالی». باب دوم: «باب فی الاواخر و النهایات، در بیان احسان و ایتاء ذی القربی» باب سوم: «باب فی الموانع و الآفات، و آن در بیان نهی و منکر و فحشا». باب چهارم: «باب فی تبدیل الاخلاق و تحصیل الحسنات و آن در نهی بغی است».در پژوهش حاضر ضمن شرح زندگانی و معرفی آثار سعدالدین حمویه برپایه منابع کهن و همروزگار وی، به معرفی رساله سکینه الصالحین، بیان اهمیت آن و ویژگیهای سبکی آن پرداخته شده است. مطالب نقل شده از سکینه الصالحین در پژوهش حاضر برگرفته از تصحیحی است که از این رساله بر اساس نسخه های کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه بروسه ترکیه و کتابخانه ایاصوفیا انجام گرفته است.

نقد آثار برجسته در تمام اعصار آفرینشهای ادبی حضور داشته است، اما توجه به آن به دلیل شفاهی بودنش اندک بود. در سیر تکامل آثار ادبی، نقد آن نیز به عنوان یکی از شاخه های فنون و علوم ادبی، رشد قابل ملاحظه ای داشته است. در تاریخ ادبی ایران، این گسترش نقد بیشتر در عصر صفویه و سبک موسوم به سبک هندی نمود دارد. از این رو توجه به آثار این دوره ادبی، کشف نحوه نقدهای آن روزگار و نگاه ایشان به نقد دارای اهمیت است. از آثاری که در این دوره نقد ادبی در آنها به چشم میخورد، تذکره ها است. روش خاص تذکره های این دوره از جمله آوردن اصطلاحات خاص برای توصیف و تحلیل اشخاص یا متون ادبی آنها، تقلید از تذکره های پیش از خود، انتخاب اشعار شاعران بخصوص اشعار نگاشته شده در عصر معاصرشان خاص همان دوره بوده است، که بررسی خواهد شد. هدف این مقاله شناخت نقد ادبی در تذکره های موجود سبک هندی و آشنایی با این آثار ارزشمند و ابعاد انتقادی آنها میباشد.

«تشبیه» هسته مرکزی اغلب خیالهای شاعرانه است که در خیال انگیزی اصلیترین نقش را بازی میکند. بررسی و تحلیل تشبیه، علاوه بر اینکه میتواند گرایشهای گوناگون اندیشه شاعر را در حوزه های مختلف باز نماید، از جنبه سبک شناسی نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است و میتواند مبین و نمودار سبک و زبان خاص یک شاعر باشد.یکی از شاعرانی که بطور برجسته از تشبیه بهره گرفته، مولوی است؛ تشبیه در غزلیات وی حضوری پررنگ دارد و مولوی از این ابزار در جهت بیان مضامین عاشقانه یا آموزه های عرفانی بهره گرفته است. این جستار بر آنست تا از طریق استفاده از جامعه آماری، ساختارهای تشبیهی موجود در غزلیات شمس را مشخص و انواع تشبیهات و عناصر تشکیل دهنده آنها را بازنماید. از این رو پرسش اساسی این پژوهش این است که انواع تشبیه در غزلیات مولانا کدامند و از چه نوع عناصری تشکیل شده اند؟قطعا آمارهایی که در این مقاله از تشبیهات موجود در غزلیات شمس ارائه شده، نشان خواهد داد که مولوی از چه ساختارها و عناصری برای بیان حقایق عارفانه و مضامین عاشقانه استفاده کرده است.

دیوان ناصرخسرو قبادیانی یکی از آثار ارزشمند ادب فارسی است که خوشبختانه از دستبرد حوادث و فجایع و فتن بسیاری که برای سرزمین کهن ایران رخ داده، بر کنار و مصون مانده و خود را به دست ما رسانیده است.در عین حال، دلایل گوناگونی همچون فقدان دستنویسهای با تاریخ نزدیک به زندگی شاعر و نیز ویژگیهای کهن زبانی و لغوی و نحوی و... مشکلاتی در فهم و تصحیح شمار قابل توجهی از ابیات دیوان وی پدید آورده است. از خوش اقبالیهای ناصرخسرو و ادبدوستان این است که مصححان و متن شناسان بزرگی همانند علامه دهخدا، سیدحسن تقی زاده، سید نصرالله تقوی، مجتبی مینوی و مهدی محقق به تحلیل و تصحیح دیوان وی پرداخته اند و مشکلات بسیاری را از آن مرتفع کرده اند.در تصحیح استادان مینوی و محقق، یکی از نکات بارز و ارزشمند، مشخص نمودن ابیاتی است که بنوعی در آنها اشکالات گوناگون وجود داشته است. در این جستار به تصحیح پنج بیت از همین ابیات، پرداخته شده و تلاش شده بر اساس سبک شخصی ناصرخسرو و برخی معیارهای سبک شناسانه، ضبط صواب بیت و صورت اصلی متن بازیابی شود.

محمد قهرمان (1308-1392) از غزلسرایان بزرگ معاصر بشیوه کلاسیک نو بشمار میرود که غزلیاتش بدلیل خصوصیات ذاتی و تحقیق بسیار وی در سبک هندی، بویژه در اشعار صائب تبریزی، بلحاظ کار برد مختصات سبک هندی بصورت معتدل و ابتکاری قابل بررسی است. در این جستار بشیوه توصیفی و تحلیلی ببررسی و ارزیابی کاربرد مهمترین مختصات سبک هندی در غزلیات کتاب «حاصل عمر» او پرداخته میشود.ابتدا بمعرفی کوتاه زندگی، آثار و جایگاه تحقیقی و شاعری قهرمان توجه و سپس در باره ساختار صوری و محتوایی غزلیات وی بحث شده است. پس از این، اصلیترین ویژگیهای سبک هندی، همچون: افزونی بسامد تصویرهای پارادوکسی، مضمونیابی، استفاده از تجربیات ساده و روزمره زندگی، کاربرد الفاظ کوچه و بازاری، موتیفهای تازه، زنجه موره، باریک اندیشی، اسلوب معادله، تشخیص، رواج نوعی حکمت و استدلال عامیانه، حسامیزی، ارسال المثل، ایجاز، نظیره گویی و تکرار قافیه بهمراه نمونه های کافی تحلیل شده است.در این میان، ابداع مضامین تازه، نازک خیالی، ویژگی سهل ممتنع، سادگی و صراحت، کاربرد اسلوب معادله، تصاویر پارادوکسی، تشخیص، حسامیزی، آوردن الفاظ عامیانه و ضرب المثلهای زیبا از بارزترین مشخصه های غزلیات قهرمان بشمار میرود.

سید طاهر آتشی شیرازی، شاعر توانای سده نهم و دهم است که در پهنه تاریخ ادبیات فارسی تاکنون شرح حالی برایش ثبت نشده است. دانسته های ما از وی در این حد است که این نانوای شیرازی در سال 810 ه.ق. زنده بوده و با شاعری هم پیشه و در عین حال گمنامتر از خود به نام صبوحی شیرازی معاصر بوده و همدیگر را هجو کرده اند. دیوان اشعاری در قالب قصیده حاوی 4292 بیت دارد که خود آن را «ولایت نامه» مینا مد. غیر از دو قصیده اش که درباره مصنوعات الهی و واجبات است، قصاید دیگرش در مدح و منقبت معصومین (ع) و بویژه امیر مومنان (ع) و بیان معجزات و جنگاوریهای ایشان است. آتشی مانند دیگر معاصرانش شاعری پیرو است ؛اما از نظر سبک شعری در سه سطح زبانی، ادبی و فکری توانمندیهایی از خود نشان داده که میتواند در زمره شاعران شایسته فارسی پرداز قرار گیرد. کهن گرائیهای لغوی و دستوری و استفاده از شگردهای ادبی بویژه تصاویر تشبیهی و استعاری از ویژگیهای چشمگیر سبک اوست که او را سرآمد همعصران خود نموده و نگارنده را بر آن داشته تا در این مقاله ضمن معرفی شاعر با پژوهش در شعر وی که هنوز به چاپ هم نرسیده است به کشف مختصات سبکی وی در سه سطح زبانی، فکری و ادبی بپردازد تا شایستگیهای وی را آشکار سازد.

از جمله شاعرانی که علی رغم خلاقیتها و ذوق شعریش، از پیشینیان خود متاثر بوده و نیم نگاهی نیز به معاصران خود داشته است، میرزا قاسم، فرزند میرزا محسن تبریزی، معروف به زاهد از سخنوران و شاعران نیمه دوم سده یازدهم هجری میباشد (تولد تقریبی 1046ﻫ.. ق) که در عهد شاه سلیمان صفوی در اصفهان میزیست. نسخه خطی کلیات دیوان او شامل غرلیات، قصاید، رباعیات، مثنوی سفینه النجات و منشآت میباشد. وی شیعه اثنی عشری است که ارادت خود را به چهارده معصوم،خصوصا مولا علی (ع) در جای جای اشعارش بیان کرده است. غزلهای سراسر احساس، قصاید قوی، ماده تاریخها، مثنوی زیبا و نثر شیوای وی، بیانگر ذوق ادبی اوست.نگارنده در این کوتاه سخن بر آنست تا با استفاده از چهار نسخه خطی دیوان زاهد تبریزی، ضمن معرفی آثار وی سبک شعر این شاعر را بررسی کند.

عشق در عرفان شرقی سرچشمه همه کائنات است و معشوق هسته ادبیات غنایی و عاشقانه هر ملتی است. با کاوش در ادبیات غنایی ایران و به ویژه قالب غزل، این نقیصه به چشم میخورد که گویا معشوقه تمامی شاعران، یک نفر بوده و جالبتر اینکه سیمای معشوق شعر زنان نیز به طبع و تقلید از مردان، میراثدار تمامی آن ویژگیها میباشد. تشبیهات کلیشه ای و تکراری در وصف سیمای معشوق، از شاعران، نقاشانی ساخته که با تقلید و کپی برداری از دست هم در ترسیم سیمای معشوقگان خود بر بوم نقاشی، نهایتا همگی یک زن را به تصویر کشیده بودند.در دوره معاصر اولین جهشهای حرکتی در خلق سیمای معشوق معاصر در شعر فارسی شکل گرفت. این پژوهش بر آنست تا نشان دهد زنان شاعر معاصر در مقایسه با شاعران زن پیشین، تا چه میزان در خلق تصاویر بدیع از سیمای معشوقه، موفق بوده اند.

تمثیل، تحلیل و ساختارهای مختلف آن، میتواند مبین میزان اهمیت این شگرد هنری در سبک و زبان خاص یک نویسنده یا شاعر باشد.مقاله حاضر به بررسی تمثیل و ساختارهای گوناگون آن در مثنوی مولانا میپردازد. در سبک تعلیمی (didactic) مثنوی، مولانا از تمثیل به عنوان ابزار بلاغی غالب در انتقال آموزه ها و پیامهای گوناگون اخلاقی، اجتماعی، عرفانی، فلسفی و... به مخاطبان خویش بسیار سود برده است. نکته مهم دیگر اینست که مقایسه بسامد ساختارهای مختلف تمثیل با یکدیگر درجه اهمیت آنها را از نظر مولانا در رساندن مقاصد او نشان میدهد.

مولانا شاعر عشق، در ساحت عرفان و حکمت دارای ژرفای بیحد است. مخاطب بنا به ظرفیت و توان ادراکش از رموز اشعارش بهره مند میشود. هرچند در جای جای مثنوی خاطرنشان میکند که بدنبال معناست و لفظ تنها ابزاری در جهت ایراد آن، لیکن در بکارگیری برخی فنون ادبی توان شگرفی دارد و حیرت مخاطب را برمیانگیزد. در این مقاله سعی میشود به هنر جناس پردازی مولوی پرداخته شود. مولوی در پی آنست که با کلام آهنگین در قالب جناس سخن خود را برجسته کند. چقدر هنری و زیبا موسیقی کلام او نقش آفرینی میکند و آرایه های بدیعی را در غایت چشمگیری میآفریند. شاعر در جایگاه قافیه بصورت وافر از این جناسها بهره برده است. توجه مولانا به فنون ادبی در ذیل عنوانهایی چون: جناس مرکب و جناس خط بررسی شده است. تجلی جناس در جایگاه قوافی مثنوی منجر شده است تا مولوی ناگریز به التزام وحدت حروف باشد؛ بدین ترتیب موسیقی درونی شعرش در خدمت موسیقی کناری قرار میگیرد. این امر بجهات گوناگون صورت گرفته است که مهمترین آنها بر انگیختن توجه مخاطب و زیباسازی صوری کلام و بلاغت زبان است.

«ملامت» بعنوان رویکردی خاص در طریق سلوک، همواره در بررسی جریانهای فکری عرفان اسلامی اهمیت داشته است و تامل در سیر تاریخی این مفهوم با تکیه بر بعد اجتماعی آن بیانگر یک دگرگونی بنیادین در گذر از «حال» به «قال» است. بویژه آنکه چنین نگرشی در ادب عرفانی موجد غزلهای قلندری شده و جلوه هایی از آن در سروده هایی از سنایی تا حافظ نمایان است.در تحلیل محتوایی غزلهای عطار بسامد مفاهیم ملامتی چشمگیر است؛ بگونه ای که مضامین بدیع قلندرانه و خوشه های واژه های مرتبط را میتوان از ارکان سبک غزل عطار بشمار آورد. این سروده های متاثر از قلندریات سنایی را میتوان حلقه تکامل غزلهای عرفانی شمس و حافظ دانست. پژوهش حاضر با نظری انتقادی، مبانی شکلگیری اندیشه ملامتی را بررسی نموده و میکوشد تا با پی جویی خاستگاه معنایی غزلهای قلندری عطار در اقوال و سنن پیران ملامتی، منقول در منابع متقدم صوفیه و بویژه آثار سلمی، نشان دهد که چگونه عطار اصول ملامتیه را در سروده هایش ملحوظ داشته است و نیز تاثیرپذیری عطار از حکیم سنایی را در این نوع از سروده هایش بنمایاند.

شکستن هنجارهای عادی و متعارف زبان، از جمله شگردهایی است که شاعر برای آفرینش شعر خود، از آن بهره میگیرد، این شگرد هنری، فراهنجاری نامیده میشود. در واقع، انحراف از هنجار، تنها زمانی منجر به فاصله گرفتن زبان شاعر، از فرایند خودکاری زبان او میگردد، که زنجیره کلامش را از هم نگسلد و انسجام و وحدت میان واژه ها را حفظ نماید. سیمین بهبهانی از غزلسرایان معاصری است که برای حیات بخشیدن به زنجیره کلام خود، در ساخت واژه ها و ترکیبات جدید، بگونه های متنوع، هنرنمایی کرده است که در این پژوهش، شیوه ابداع این واژه ها و ترکیبات، نشان داده شده است. بهبهانی با بهره جستن از فراهنجاری واژه ها، که یکی از انواع هنجارگریزیهاست، موجب غنای هر چه بیشتر زبانش گشته، که بی تردید توسل به چنین امکانات زبانی، تنها در سایه قدرت انکارنشدنی زبان فارسی از رهگذر ترکیب پذیری، میسر است.

خاقانی یکی از بزرگترین شاعران قصیده سرای صاحب سبک شمرده میشود. توجه ویژه او به صورت و فرم به اندازه ای است که او را در ردیف دو سه شاعر بزرگ فرمالیست شعر فارسی جای میدهد. ویژگیهای سبک شخصی او هر یک به نوعی در ارتباط با صورت و فرم است. تصویرگری با شکل حروف و واژه ها یکی از ویژگیهای سبک فردی اوست که میتوان آنرا نوعی شعر تصویری هم دانست و پیشینه شعر تصویری دوران معاصر را در اشعار خاقانی جست و یافت. بنابراین دیدگاه، شعر تصویری گونه ایست که در آن شاعر با تغییر در شکل نوشتاری شعر (گونه معاصر آن) و توجه به صورت و شکل واج و واژه و تصویرگری با آن (گونه موجود در شعر خاقانی)، ضمن ابداع و نوآوری در ساختار نگارشی، به تجسیم تصویر و دریافت بهتر منظور و موضوع نظر دارد. شعر تصویری، بدون درنظر داشتن شکل ساختاری و نوشتاری آن قابل فهم میباشد، اما دریافت مقصود شاعر با توجه به این ساختار و فرم کاملتر و تمامتر است.درین مقاله ضمن اشاره ای گذرا به شعر تصویری و انواع آن و مقایسه با شعر دیداری، نمونه هایی از گونه دوم شعر تصویری (توجه به صورت و شکل واج ،واژه و تصویرگری با آن) از قصاید خاقانی، بعنوان یکی از ویژگیهای سبک فردی وی، ارائه میشود.

شاهنامه فردوسی مهمترین اثری است که سبب حفظ فرهنگ و زبان این مرز و بوم شده است. از دیدگاه فرهنگ میتوان ادعا نمود که فردوسی فرهنگ ایران پیش از اسلام را به فرهنگ پس از اسلام پیوند داده. استفاده از واژه ها، تعبیرات و ترکیبات فارسی، واژه سازی و چگونگی کاربرد نشانه برای جهت بخشی به معنای مورد نظر، هدف دیگری است که فردوسی در حوزه زبانی سعی خود را برآن متوجه کرده. فردوسی نه تنها در حفظ زبان فارسی کوشیده بلکه در کاربرد واژه ها نوعی کارکرد روان شناسانه قائل است. از این رو در انتخاب واژه بار معنایی کلمات را در نظر دارد و بگونه ای واژه ها را در محور همنشینی قرار میدهد که جانشین سازی واژه های دیگر بنظر نامناسب می آید. از سوی دیگر در کاربرد نشانه ها و واژه ها نه تنها به ساختار ظاهری و جنبه های معنایی بلکه به ساخت آوایی آنها نیز توجه دارد. در این مقاله به پیوند واژه با معنا که در پیرفتها و پیامدهای داستانهای شاهنامه دیده میشود، پرداخته میشود. همچنین به تاثیرگذاری واژه ها بر یکدیگر و چگونگی بهره گیری از آنها برای رسیدن به یک نظام معنایی که هدف اصلی زبان است، اشاره میشود.

بسیاری از آثاری که نویسندگان زن ایرانی در چند سال اخیر نگاشته اند، از جهات درونمایه و نوع اسطوره های بکار رفته با هم شباهتهایی دارند. پارسی پور، گلی ترقی و غزاله علیزاده سه نویسنده معاصر ایرانی هستند که در داستانهایشان به دلایلی چون زن بودن، نویسنده و روشنفکر بودن، زیستن در دنیای قرن بیستم، آشنایی با دردها و رنجهای زنان و...شباهتها و همسرائیهایی وجود دارد. این مقاله به بررسی آثار این نویسندگان از دیدگاه نامیرایی اسطوره ها بر پایه نظریات اسطوره شناسانی چون یونگ، لوی استراوس و میرچا الیاده و باز آفرینی اسطوره های زنانه بر پایه نظریات فمینیستها و روانکاوانی چون ژولیا کریستوا میپردازد تا به این پرسشها پاسخ داده شود که آیا با پردازش شخصیتهای داستانی آنها در بنیادی اساطیری میتوان نمود نامیرایی اساطیر را مشاهده کرد؟ آیا اسطوره پردازی جزو ویژگی سبکی آنها به شمار میرود؟ در این صورت، اسطوره پردازی در آثارشان چه کارکردی دارد؟ با مطالعه رمانها و مجموعه داستانهای نویسندگان مذکور، این نتیجه حاصل شد که اسطوره های زن محور از مشترکات مهم این نویسنده هاست که به ظاهر برآمده از گفتمانی مشترک است.این افراد برای بیان خواسته ها و اهداف خویش و دفاع از هویت زنان از اسطوره ها به ویژه اسطوره های زن محور بعنوان ابزاری کارآمد استفاده کرده اند.

در کنار متون تاریخی و اجتماعی، طیف گسترده ای از متون ادبی از ادبیات داستانی تا شعر، بخوبی مسائل اجتماعی ایران عصر قاجار را در خود نمایانده اند. در این میان، فرهنگ عامه بخشی از این متون است که مسائل اجتماعی مردم عادی را بازتاب میدهد. مباحث فرهنگ عامه و متون ادبی، به سطوح غیررسمی جامعه میپردازند و بهمین خاطر، نباید آنها را مرجع دقیقی برای بررسی مسائل اجتماعی دانست؛ اما از آنجا که واقعیتها را بازتاب میدهند، مولفه های مهمی برای مطالعات تاریخی و اجتماعی بشمار میروند، که میتوانند نتایج این مطالعات را تایید و تقویت کنند. فرهنگ عامه، عقاید و نتایج رفتار مهم مردم عادی را در زمینه های مختلف اجتماعی مانند آداب، رسوم، جشنها، سرگرمیها و تفریحات، و... دربرمیگیرد. اینکه چگونه فرهنگ عامه به مرجع فهم عمومی جامعه بدل میشود و ما آنرا بازتاب دهنده وضعیت اجتماعی ایران در این دوره میدانیم، مسئله مهمیست که این مقاله به آن میپردازد.

بررسی سبک شناسانه هر اثر ادبی، در شناخت ویژگیهای زبانی، ادبی و فکری آن اثر نقش اساسی دارد. این مقاله بر آنست تا شاخصه های سبکی غزلیات نظامی گنجوی را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد تا با تکیه بر آن، ساختار و محتوای غزلیات او نشان داده شود. این قالب ادبی در دیوان نظامی از لحاظ سادگی و روانی کلمات، موسیقی، تصویرسازی، صنایع ادبی و درون مایه متمایزاست زیرا منعکس کننده عواطف و احساسات درونی شاعر و قدرت او در غزلسرایی میباشد. لازم به ذکرست با وجود اهمیت و جایگاه ویژه این قالب ادبی در دیوان نظامی هیچ پژوهش در خور توجهی در باب آن انجام نشده است. به این منظور این پژوهش در سه سطح فکری، ادبی، زبانی غزلیات نظامی رابر اساس آمارهای دقیق تحلیل میکند. بررسی این غزلیات نشان میدهد که وی در این قالب ادبی نیز از توان بالایی برخوردار است و این اشعار هم از نظر مضمون و هم از نظر بلاغت قابل توجه است.