زبان و ادبیات فارسی (مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه خوارزمی)
سال:1398 | دوره:27 | شماره:86 |تعداد مقالات:15

شاعرانِ عارف برای تجسم بخشیدن به مفاهیم عرفانی خود از صورت های زبانی به ویژه الفاظ مربوط به حیوانات استفاده می کنند. در تحقیق حاضر، برای کشف و روشن کردن مفاهیم مطلوب مولانا به مثابة حوزة مقصد، لفظ «شیر» به منزلة حوزة مبدأ در غزل های دیوان کبیر با استفاده از نظریة استعارة شناختی لیکاف و جانسون بررسی می شود. بررسی ها نشان می دهد که مولانا با ترفند اقتصاد زبانی و ارائة چندین تصویر ذهنی با یک لفظ (شیر)، توانسته است نشاط، تازگی و تنوع شگفت آوری از اندیشه و تفکر عرفانی خود را نمایان سازد. طبق بسامدهایی که در این پژوهش به دست آمد، لفظ شیر در نظام مفهوم عرفانی مولانا تصویر مثبتی دارد؛ دل و عشق در برابر عقل اهمیت و جایگاه والاتری دارد؛ مفاهیم مهمِ «انسان کامل» در برابر نفس و «معشوق» برای نشان دادن عظمت مطلق حق تعالی از راه نمود عینی «شیر» بیان می شود. خلاصه اینکه، انتخاب لفظ شیر برای بیان معانی و مفاهیم والا و ضرورِ عرفانی، از روح کمال طلبی، خوش بینی و علوّ طبع مولانا حکایت دارد. در این تحقیق، که به روش توصیفی تحلیلی انجام شده است، پس از مباحث مقدماتی دربارة استعارة مفهومی و مبدأ حیوانات، و زبان استعاری مولانا، برای هر نوع از انواع حوزة مقصد، چند نمونه از ابیات نقل شده است. مشخص کردن الگوی استنباطی، قلمرو منبع یا حسی، تعمیم چندمعنا، نگاشت عمومی و نگاشت جزئی در هر تقسیم بندی گام بعدی است؛ سپس، در جدولی، به بسامد حوزه های مقصد و تعمیم های معنایی آنها و در نهایت به تحلیل داده ها پرداخته شده است.

شیوة نگرش و رویکرد شاعران و نویسندگان به جهان را در قالب آثار ادبی و از خلال دستگاه بلاغی آنها می توان مشاهده کرد. یکی از عوامل تأثیرگذار در شکل گیری و دگرگونی این دیدگاه ها و رویکردها تحولاتی است که جهان آنها را، در سطوح مختلف، دربرمی گیرد. یکی از ساختارهای مهم دستگاه بلاغی تشبیه است. در این پژوهش تلاش شده است تا نشان داده شود که چگونه ساختارهای تشبیهی بیدل، در پیوند با دیگر ساختارهای بلاغی، تحولات بافت های موقعیتی را در سطوح مختلف آشکار می کنند. از سوی دیگر، به این مسئله پرداخته شده است که دگرگونی های آشکار و پنهان در این دوره، چگونه افق های انتظار دوره های پیشین را تحت تأثیر قرار داده و گاه به پایه ریزی و شکل گیری افق های جدید منجر شده است. آثار بیدل در این میان به مثابة زمینه ای در نظر گرفته شده است که تا حد زیادی می توان تحولات درونی آنها را به دیگر زمینه ها، از جمله سبک هندی، بسط داد. با بررسی صورت گرفته مشاهده شد که بیدل نه تنها گاه از تشبیهات قدیمی ساختارهایی تازه خلق کرده است، بلکه با ایجادِ شبکه های زنجیروارِ تشبیهی، وفور تصاویر ترکیبی، ساخت تصاویرِ متعدد با استفاده از چندوجهی بودنِ واژه ها، تعاملِ تصاویرِ مرکزی و حاشیه ای و. . . ساختارهایی نو بنا نهاده است. همچنین، پس از بررسی بافت موقعیتی عهد صفوی، بافت زبانی سبک هندی، و ساختارهای رایجِ تشبیهی در آن سبک، در نهایت، به بررسی ساختارهای تشبیهی تازه و ویژگی های آن در اشعار بیدل پرداخته شده است.

مؤلف پنهان و خوانندة پنهان از مؤلفه های الگوی ارتباط روایی است که نقش برجسته ای در واکاوی و دریافت عناصر پنهان در متن ایفا می کند؛ ازاین رو، بررسی آن در آثار هنری از لایه-های زیرساختی روایت پرده برمی دارد و دریچه های تازه ای را به روی فهم مخاطب می گشاید. افزون بر آن، نشان می دهد که کدام یک از رسانه های رمان یا فیلم، بهتر توانسته است گره های رسانة هم عرض خود را در جهت فهم بهتر مخاطب باز کند. رمان گاوخونی و فیلم اقتباسی آن نیز از جمله آثاری اند که پیرنگ ارائه شده در آنها، نه علّی و معلولی، بلکه درونی و سیال است. مخاطب در چنین فضایی باید با رمزگشایی از نشانه های متنی به بررسی چگونگی شکل گیری نگاه و ذهنیت شخصیت ها بپردازد. اقتباس افخمی از رمان گاوخونی اقتباسی کاملاً وفادار است و همة عناصر داستان در فیلم هم عیناً تکرار شده اند، اما افخمی از این عناصر در جهت ارائة مفاهیم ایدئولوژیک مورد نظر خود سود جسته است. تکرار یکی از این شیوه هاست که هم نویسنده و هم کارگردان از آن برای انتقال مفاهیم به مخاطب استفاده کرده اند. این پژوهش قصد دارد با روش توصیفی تحلیلی و رویکرد روایت شناختی و میان رشته ای، به بررسی و تحلیل شیوه های بازنمایی مؤلف پنهان و خوانندة پنهان در دو رسانة رمان و فیلم بپردازد و ازآنجاکه نویسنده و خوانندة هر عصری به درون اثر پرتاب می شوند و مطابق انتظاراتشان معانی تازه ای کشف می کنند، در اینجا نیز معانی تازه ای از متن روایی گاوخونی و فیلم اقتباسی آن برای مخاطب آشکار می شود.

این تحقیق، به شرح و توضیحِ مبانی رمز های اساسی «هدهد» و «سیمرغ» در محتوای رمزی تمثیلی منطق الطیر عطار و «ملک مرغان» و «مرغ راوی روایت» در رسالةالطیر ابن سینا می پردازد. اهمیت این کار در رفع ابهاماتی است که در اثر تأویل سلیقه ای این رمز ها در محتوای این رسالات رمزی تمثیلی نهادینه شده است. حوزة تحقیق این گزارش، رمزی ‍ تمثیلی نگاری ناگزیر مفاهیم شناخت شناسانه، در دوران معارضه های فکری قرون پنجم تا هفتم و تعمیق ابهامات رموز در اثر تأویلات هم سو با پندار ها و باور های حاکم در قرن های گذشته است. این تحقیق کتابخانه ای مبتنی بر بررسی دقیق محتوای متون مرتبط با موضوع، هریک در بستر و چارچوب فکری مربوط به محتوای همان موضوع، و برهم سنجش مفاهیم مشابه و متباین و استنتاج مبتنی بر تحلیل و تفسیر مستدل است. یافته های این تحقیق، تناقض تفسیرهای حاکم بر مفاهیم رموز ذکرشده را نشان می دهد. علاوه براین، یافته های مطالعه نشان دهندة اهمیت تحقیقات بیشتر دربارة مفاهیم رمزها و نکات کلیدی این تحقیق است. یافته های تحقیق تباین تأویلات رایج با مفاهیم رموز موصوف این تحقیق را نشان می دهد؛ و نیز مبین ضرورت بازنگری در مفاهیم محتوای رموز وفق پیشنهادهای این گزارش است.

شاهنامة فردوسی، حماسة منظوم اساطیری ایران، بر مدار ستیز نیروهای عینیت یافتة ناساز عالم، یعنی ایران و انیران و نبرد شخصیت ها و قهرمانان آن، می گردد؛ زیرا از دیدگاهی فلسفی، طرح هستیِ تاریخ اساطیری ایران هم اساساً بر مبنای هماویزی دوگانه های ناساز افکنده شده است. یکی از مهم ترین دیدگاه های فلسفی به تاریخ، نگرش فریدریش هگل، فیلسوف تاریخ گرای آلمانی، است. در این نگرش، ماهیت و هدف تاریخ، همان ماهیت انسان است و ماهیت انسان، رسیدن به خودآگاهی و آزادی است و این آزادی تنها به نحو تدریجی و دیالکتیکی تحقق پذیر است؛ از این رو، در فلسفة هگل، جنگ وسیله ای برای پیش بُرد دیالکتیک تاریخ به شمار می آید و ایجاد پیکار میان شخصیت های انسانی، به مثابة خدایگان و بنده، اساس رسیدن به خودآگاهی معرفی شده است. نبرد بین انسان ها در شاهنامة فردوسی هم گفتار «خدایگان و بنده» در فلسفة هگل را به ذهن متبادر می کند. در بخش اساطیری شاهنامه، دست یابی به خودآگاهی و تحقق آن در تاریخ اساطیری ایران، تنها از راه نبرد دو سوی مخالف، به مثابة خدایگان و بنده، در نبردهای بین جمشید و ضحاک، ضحاک و کاوه (و آن گاه فریدون)، فرزندان فریدون، شهادت ایرج و کین خواهیِ (دادباوری) او به وسیلة منوچهر روی می دهد. این جستار، با رویکردی تحلیلی توصیفی به تحلیل فلسفة تاریخ شاهنامة فردوسی، با تأکید بر گفتار «خدایگان و بنده» پرداخته و به این نتیجه رسیده است که در این حماسة اساطیری، همة ستیزگی ها هر بار به گونه ای آمیختگیِ وحدت بخش نائل می آیند که هم تراز لحظه های سنتز یا هم نهاد دیالکتیکی هگلی و در حقیقت، اسباب فراگرد تاریخی و راه رسیدن به خودآگاهی و آزادی از رهگذری دیالکتیکی است و این همان امکان خوانش فلسفة تاریخ اساطیری ایران در شاهنامة فردوسی برپایة فلسفة تاریخ هگلی است.

نقش و کارکرد ایدئولوژیک زبان در شاهنامه یکی از مباحثی است که تاکنون کمتر با رویکردی نظریه محور به آن توجه شده است. این پژوهش در پی بررسی این مسئله است که فردوسی در شاهنامه چگونه از زبان در جهت القای ایدئولوژی برتری ایرانیان بهره برده است و با استفاده از چه سازوکارهای کلامی ای، توانسته این مسئله را گفتمان سازی کند. برای نیل به این هدف، در پژوهش حاضر از چارچوب نظری تحلیل گفتمان انتقادی مبتنی بر رهیافت تئون ون دایک (2005 و 2000) استفاده شده است. نبرد "رستم و چنگش" در داستان "رستم و خاقان چین" پیکرة تحقیق حاضر است. نتیجة پژوهش نشان می دهد که فردوسی با استفاده از راهبردهای ایدئولوژیکی کلامی نظیر قطب بندی، بازنمایی مثبت گروه خودی، بازنمایی منفی گروه دیگری، واژگان گرایی، توصیف کنشگران و تعمیم بخشی، توانسته ایدئولوژی برتری ایرانیان را گفتمان سازی کند.

یکی از کارکردهای مهم هر نظام نشانه معنایی کارکرد مکانی آن است. مکان ها به شکل های مختلف عینی، کنشی، شَوِشی، روایی و اسطوره ای در گفتمان نقش دارند و از کارکردهای ارجاعی، تنشی، استعاری و استعلایی برخوردارند و در شکل دهی به معنا نقش آفرین هستند. با تقویت جنبة عینی مکان، بعد شناختی آن اوج می گیرد و با تضعیف این جنبه، وجه استعاری آن تقویت می شود و مکان به سوی فضاشدگی سوق می یابد. در داستان «شب سهراب کشان»، مکان با حضور کنشگران گفتمان و تقابل، تعامل و هم کنشی آنها، هربار به گونه ای استحاله می یابد. در نتیجه، سیال می شود و همین عامل به آن ویژگی فرامکانی می-دهد. کارکردهای نشانه معناشناختی چنین وضعیتی چیست؟ پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که چگونه و طی چه فرآیندی، استحالة مکان شکل می گیرد و چطور و با کدام کارکردها زمینة استعلای آن فراهم می شود. این پژوهش، بر مبنای این فرضیة مهم شکل می-گیرد که مکان با توجه به تقابل، تعامل و هم کنشی کنشگران آن، کارکردی هویتی و شوشی پیدا می کند. سپس، با تأثیرپذیری از این وضعیت، در گستره ای از مکان تا فضا سیال می شود و سرانجام به مکانی هستی محور و استعلایی بدل می شود که مهم ترین نتیجة آن هم کنشی کنشگر و مکان و در مرتبة بالاتر وحدت و این همانی کنشگر با شخصیت اسطوره ای سهراب و شاهنامه در داستان برگزیدة این پژوهش است. هدف این پژوهش، بررسی ویژگی های نشانه معناشناختی مکان و فضا در داستان «شب سهراب کشان» و تحلیل شروط استحالة مکانی و استعلای آن به فرامکان است. این پژوهش نشان داد که مکان های مختلف پیوستاری، ناپیوستار، القایی، گردبادی و استعلایی در این گفتمان نقش ایفا می کنند و این مکان ها همواره از کارکردهای کنشی، شوشی، عاطفی، القایی، اسطوره ای و استعلایی برخوردارند.

متون حکمی و تعلیمی بخش وسیعی از ادبیات فارسی را تشکیل می دهند. بدون شک، اگر «القای ذهنیتی خاص به مخاطب و کوشش برای اقناع و تسخیر ذهن او» مهم ترین هدف این متون نباشد، یکی از مهم ترین اهداف آنها خواهد بود؛ بدین معنا که شاعر یا نویسندة این متون می کوشد تا با مجاب کردن خواننده از نظر فکری، او را به سمت وسویی که دل خواه نویسنده است بکشاند. روش تحقیق حاضر کتابخانه ای و آماری است. این مقاله با بررسی گلستان سعدی، شیوه های مختلف «تسخیر ذهن خواننده» را استخراج و استنباط و آنها را ذیل چهار دستة کلی و نُه زیرشاخة فرعی تقسیم کرده است که بیشترین بسامد آماری در روش های اقناع مخاطب در گلستان، با 30 درصد، از آنِ استدلال و سپس تمثیل با بسامد 6/26 درصد است که دو بعد استدلالی و ادبی ذهن ایرانیان را نشان می دهد.

دو تمدن کهن ایران و هند، به دلیل روابط دیرینة فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، شناختی نسبی از هویت یکدیگر داشته اند که در طول زمان صیقل خورده، تکمیل و گاهی نمادین شده است. بی گمان، برای شناخت تاریخ ایران و هند عصر باستان و چگونگی روابط این دو ملت، ناگزیر از دریافتن تصویر تاریخی هند در فرهنگ ایران هستیم. بررسی اسطوره، حماسه و شعر، ما را در رسیدن به واقعیت های تاریخی یاری می رساند. شاهنامه این قابلیت را دارد که بیان کنندة تاریخ و فرهنگ ایران و هند باشد. در این پژوهش برآنیم تا با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای، به این پرسش اصلی پاسخ دهیم که اصولاً فردوسی در شاهنامه تا چه حد از منابع تاریخی و متون پهلوی تبعیت کرده است. نوشتار نشان می دهد که فردوسی از منابعی که در دست داشته تبعیت کرده و در قسمت های مربوط به عصر ساسانیان با کارنامة اردشیر بابکان، یادگار زریران و خدای نامک اختلاف مهمی ندارد.

ازآنجاکه روح انسان تعالی طلب است، پیوسته درصدد کشف نادانسته ها برمی آید؛ بنابراین، ابزارهایی را جست وجو می کند تا به زندگی بهتر دست یابد و در پی ایجاد شهر آرمانی یا مدینة فاضله، ناکجاآباد، جهان مطلوب و. . . است. صوفیه به نسبت دیگر اقشار جامعه با واقعیت های اجتماعی و بومی خود مأنوس تر بودند و جامعه را پر از کاستی می دیدند و بر آن بودند که با شناخت جامعة موجود و درک کاستی ها و نارسایی های آن، انسان را به جهان مطلوب رهنمون شوند. تلقی عارفانی چون سنایی، عطار و مولوی از آرمان شهر، با برداشت فلاسفه و متشرعان از آن تفاوت های بنیادین دارد. در پی این مهم، همواره اندیشمندان، شاعران و نویسندگان ویژگی-هایی را برای آرمان شهر برشمرده اند که اگرچه اشتراک هایی با هم دارند، در برخی مختصات متفاوت اند. در این جستار سعی شده است با روش توصیفی تحلیلی مبتنی بر بررسی مهم ترین آثار ادبی قرن های ششم و هفتم هجری، سیر تحول مفهوم آرمان شهر در آثار بزرگان شعر عرفانی فارسی بررسی شود تا ازیک سو ویژگی های هر یک از آرمان شهرها مشخص شود و از جانبی دیگر، تفاوت و تمایز هر یک از آنها با توجه به ویژگی های سیاسی اجتماعی آن دوران نمایانده شود.

فرآیند روایت داستان و شگردهای روایی آن مخاطب را در جهت درک نحوة وقوع داستان هدایت می کند. در این میان، استفاده از تصاویر مکرر در متن داستانی ممکن است دستمایه ای خاص در خلق اثر هنری برای گوینده باشد. یکی از درون مایه های اصلی شاهنامة فردوسی پرداخت مکرر به دنیا و تصاویر برخاسته از آن است. این تصویر از جمله تصاویری است که ذهن راوی شاهنامه را در بخش های مختلف داستان ها به خود مشغول کرده است و حتی توجه فردوسی به این امر سبب شده تا سرعت روایت کند شود. هدف این پژوهش، بررسی و تحلیل تصویر دنیا در «داستان سیاوش» با استفاده از مؤلفه های پنج گانة روایی ژنت است. استفاده از نوع روایی آینده نگر، کاربرد بسامد مکرر و کانون روایی این داستان در پرداخت به تصویر دنیا، نشان می دهد که تصویری خاص از درون مایه ای ویژه نیز می تواند در ترتیب نقل وقایع و کنش های داستانی با به هم ریختگی توالی زمانی، سرعت ادراک خواننده را کاهش دهد و در نتیجه تمایل مخاطب را به دانستن نحوة وقوع داستان افزون کند.

با طرح نظریة چندصدایی باختین در گسترة نقد ادبی، نوع نگرش به متون ادبی دگرگون شد و با توجه به نیازهای جامعة مدرن، این گفتمان در کانون توجه اندیشه وران و نظریه پردازان متون ادبی قرار گرفت. چندصدایی، با امکانات فرازبانی ویژة خود، با رویکردی نو، بازاندیشی مخاطب را به ارمغان می آورد تا دریافتی متفاوت را تجربه کند. در این پژوهش، که بر پایة تحلیل محتوا و منطق مکالمة باختین صورت گرفته، می توان سنگ صبور را به مثابة اثری چندصدا و دارای قابلیت مکالمه و گفت وشنود بررسی و تحلیل کرد. رمان سنگ صبور با ساختاری ویژه و متفاوت نسبت به دیگر آثار چوبک و بهره مندی از مؤلفه هایی چون کثرت آواها، بهره گیری از شیوة جریان سیال ذهن، تک گویی درونی، کارکردهای بینامتنی، گفتمان دوسویه، مکاتب ادبی و. . . داستانی چندصدایی است. سعی نگارنده بر آن بوده که بتواند مؤلفه-های چندصدایی را در متن بیابد و تأثیر آن موارد را بر چندصداشدن متن نشان دهد.