مسکویه
سال:1389 | دوره:4 | شماره:12 |تعداد مقالات:11

هنر و صنعت فرش در ایران سابقه ای چند هزار ساله دارد. هنرمندان ایرانی با ذوق و شور به کار قالی بافی و فرش مشغول بودند و باعث رونق آن شدند. پس از حمله مغول به ایران این صنعت دچار رکود شد و بسیاری از هنرمندان به نقاط دیگر رفتند و به کار خود ادامه دادند. پس از استقرار حکومت ایلخانی مغول، این حکام با استفاده از ایرانیان به بهبود وضعیت ایران پرداختند و بسیاری از ویرانی ها را آباد کردند. به خصوص، در امر اقتصاد (تجارت و کشاورزی) و فرهنگ اقدامات موثری انجام دادند. به طور حتم هنر و صنعت فرش نیز مانند بسیاری از هنرها و صنایع مورد توجه قرار گرفت. متاسفانه نمونه ای از فرش ایران دوره ایلخانی باقی نمانده است و فقط می توان آن را در آثاری مانند نقاشی و کتاب ها ملاحظه کرد. اما این امر دلیل بر نابودی کامل و یا عدم وجود این صنعت در دوره ایلخانان نیست؛ زیرا صنعت فرش به تحول و تکامل خود ادامه داد و در دوره صفویه به اوج پیشرفت رسید. بنابراین، در این مقاله سعی شده است با روش توصیفی تحلیلی و تاریخی و بهره گیری از منابع موجود وضعیت فرش در دوره ایلخانان بررسی گردد.

ناکامی و عدم تحقق آرمان های مشروطه خواهان در عرصه های اقتصادی، سیاسی و اقتصادی در طی مجالس اول (1285-1287ش)، دوم (1288-1290ش) و متعاقب آن کشانیده شدن ناخواسته دولت ایران به جنگ جهانی اول، سبب گسترش جنبش های سیاسی- اجتماعی در برخی از مناطق ایران گردید. جنبش جنگل را می توان وسیع ترین و تاثیرگزارترین جنبش های مزبور قلمداد نمود، اما ترکیب ناهمگون میان نیروهای جنبش جنگل، یکی از موانع رشد و گسترش جنبش در سایر مناطق شد. از سویی، اختلافات گروهی در جنبش جنگل، باعث شکل گیری جناح های تندرو در میان اعضای کمونیست و مذهبی گشت و اقدامات هر یک از جناح ها، با وجود تمامی وساطت های اعضای میانه رو در هر دو گروه، دگرگونی های شدیدی در تحولات جنبش جنگل به وجود آورد که موجب بروز تضاد آشتی ناپذیری میان انقلابیون شد که زوال و نابودی این حرکت انقلابی را به همراه داشت.مقاله حاضر بر آن است که ضمن بررسی مناسبات میان جناح های جنگل، روند پیدایش اختلافات میان جناح های یادشده را مورد نقد و مداقه قرار دهد.

هر قدر که زمان می گذرد، بیش تر معلوم می شود که بخشی از فرهنگ معنوی گذشته ملت ها تحت عنوان «افسانه ها و اسطوره ها» جزو مهمی از منابع ارزشمند تاریخ یک سرزمین به شمار می آید که از طریق پژوهش در آن ها در کنار سایر منابع تاریخی می توان به گوشه های تاریک و ناشناخته گذشته، مخصوصا اعصار بسیار کهن و پیش تاریخی، آگاهی پیدا کرد.خوشبختانه، با تمام حوادث سهمگین بسیاری که بر سرزمین و مردم ایران، بنابر موقعیت خاص مکانی آن قرار گرفتن در میان سه قاره کهن از سر گذرانده، بخش قابل توجه و بسیار گران بهایی از این گنجینه و میراث فرهنگی از گزند زمانه مصون مانده که ضروری است بیش از پیش مورد مطالعه و بررسی محققان قرار گیرد؛ که به عنوان نمونه، افسانه ها و اسطوره های مربوط به آب، موضوعی است که در این مقاله، به طور خلاصه معرفی می گردد.

گسترش روابط ایران و اروپا در قرن 13ه.ق/19م و شکست ایران در جنگ با روسیه، باعث ایجاد تحولات وسیع در ساختار اقتصادی و فرهنگی و پیدایش اندیشه اصلاح طلبی در عصر قاجار گردید. تداوم جریان اصلاحات در دوره های بعد، مقدمات لازم در راستای ظهور موسسات تمدنی جدید و پدیده های فکری نو، از جمله تاسیس دارالفنون، انتشار روزنامه های دولتی و غیردولتی برون مرزی، ترجمه و تالیف کتاب های جدید و احداث مدارس نو را در عصر ناصری و مظفری فراهم آورد. در همین راستا، دو جریان عمده فکری جامعه، یعنی منورالفکران و علمای دینی نوگرا با در نظر داشتن بحران های سیاسی و اجتماعی ایران و ضرورت ایجاد تحول در ساختار سیاسی و فرهنگی کشور، درصدد به وجود آوردن سازگاری و تلفیق میان بنیان تفکر سنتی جامعه ایران با افکار و اندیشه های جدید برآمدند. پی آمد مهم چنین تلاشی، فراهم آمدن مقدمات فکری انقلاب مشروطه ایران بود. مقاله حاضر تلاش دارد پدیده های فکری جدید را با تکیه بر اندیشه های منورالفکران تجددخواه مورد بررسی قراردهد.

زنان در همه ادوار تاریخی شاخصی از رشد و توسعه انسانی در عرصه های مختلف حیات بشری بوده و هستند، بررسی جایگاه زن ایرانی، در هر دوره از تاریخ ایران، درحقیقت، بررسی فراز و فرودهای حیات اجتماعی و فردی مردمان این سرزمین است. برای درک وضعیت زنان در ایران و نقش آن ها در زندگی سیاسی، اجتماعی با سیر بستر تاریخی، اجتماعی مسائل بنیادین، مانند مقام و منزلت زن در جامعه، ملهم از مجموعه ارزش ها، اعتقادها، باورها، حضور مستقیم و غیرمستقیم آن ها در تشکیلات اجتماعی سیاسی و نقش آن ها در تحولات اجتماعی، که همگی عناصر اساسی در پدید آوردن فرهنگ سیاسی جامعه است، باید مدنظر داشته باشیم.بررسی وضعیت حال هر پدیده اجتماعی، بدون شناخت پیشینه تاریخی آن، ممکن نیست. برای شناخت گذشته جامعه ایرانی و وضعیت فرهنگی و اجتماعی آن در گذشته مورد تفحص این پژوهش و جایگاه زنان در آن، استخراج جایگاه زن ایرانی در متون کهن فارسی در دوره یاد شده کمک شایانی در نمایاندن جایگاه و نقش زنان در آن دوره حساس تاریخی می کند. دوره ای که پس از دو قرن سکوت و خاموشی، ادبیات مکتوب فارسی از دل حکومت های نیمه مستقل ایرانی جوانه زد و در پناه وزرا و امرای دانش دوست و هنرپرور در اندک زمانی به شایستگی سر برآورد و بالنده شد و آثار ارزنده و بنامی از قلم بزرگانی چون فردوسی، بیهقی، غزالی، عنصر المعالی، ناصرخسرو و دیگران در تاریخ ایران آن روزگار به جا گذاشت که در عین نام آوری و سرآمدی، پشتوانه و پناه ادبیات فارسی در ادوار آینده ایران شد.

در بخش اول این مقاله به معرفی زنان موثر و صاحب نفوذ دربار عباسی به اختصار و تحت عنوان «زنان صاحب نام» پرداخته شده و در بخش دوم حضور زنان در امور سیاسی و اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته و به میزان اثرگذاری شان توجه شده است.در ایام حکومت ابوالعباس سفاح و منصور زنان دخالت چندانی در امور کشور نداشتند. اما در دوران مهدی، با ورود همسرش (خیزران) به عرصه های سیاسی و اقتصادی، شرایط ویژه ای در دربار عباسی ایجاد شد و آرام آرام زنان دیگری هم وارد عرصه کشورداری شدند و سررشته امور را به دست گرفتند؛ به گونه ای که خلفا در بسیاری از تصمیمات مهم دخالتی نداشتند؛ قهرمانه ها از این گروه زنان اند که در حکومت امین وارد دربار شدند، تا آن جا که اداره امور قصر، از آشپزخانه تا خزانه و حرم سرا، به صورت کامل، در اختیار آنان بوده است.

از جمله مهم ترین جریان های اجتماعی در قرن ششم و هفتم هجری قمری، تشکیلات فتیان در این دوره است. این گروه اجتماعی که مهم ترین دغدغه شان استوار گردانیدن برادری میان مردم و فراخواندن آن ها به انجام دادن فضایل و دوری از رذایل اخلاقی بود، می کوشید با حضور در میان مردم، برای آن ها پناه گاهی در مواجهه با ظلم و ستم موجود در جامعه باشد. با توجه به جای گاه اجتماعی جوان مردان، به خصوص قدرت مردمی نهفته در این تشکیلات، حکومت های سیاسی وقت و گاه دستگاه خلافت عباسی، در پی ایجاد ارتباط با آنان به منظور استفاده از توانایی های بالقوه شان بود.در این نوشتار، نگارنده از یک سو می کوشد با شناخت تشکیلات جوان مردی در اصول و ساختار، چگونگی تغییر آن را از سلکی فردی به جریانی اجتماعی، جستجو کند و از سوی دیگر، تعامل میان این جریان اجتماعی و دستگاه خلافت عباسی را در قرن هفتم هجری قمری بررسی نماید.

در ایران پیش از اسلام، حبس و محبس از جایگاه خاصی برخوردار نبودند و «مجازات محکومان» دارای معنای حقوقی و یا سیاسی ویژه ای نبود. هرچند که منابع و متون تاریخی از حبس شاه زادگان و مدعیان تاج و تخت و هم چنین مخالفان حکومتی حکایت می کند که می توان دست گیری و حبس پیروان فرقه های دینی مانوی و مزدکی در دوران ساسانیان را از مصادیق وجودی این گونه محیط ها برشمرد. در دوران اسلامی و در زمان پیامبر (ص) و خلفای راشدین نیز، محبس و حبس دارای جنبه کیفری نبودند، هرچند که در کتاب و سنت، از مشروعیت حبس، محبس و محبوس به کرات یاد شده است. اما دوران خلافت بنی امیه را باید آغاز خروج جایگاه حبس و محبس از مسیر اصلی آن دانست که عملا به محل آزار و شکنجه مخالفان حکومت ها و مجرمان تبدیل شد.از آن پس، جنبه های تربیتی، تادیبی و اصلاحی محبس نادیده گرفته شد و در تمام دوران عباسی این وضعیت ادامه یافت. گسترش تعداد زندان ها به معنای بهبود وضعیت داخلی آن ها شمرده نمی شد، و علاوه بر رنج و سختی های ناشی از شکنجه های محیط محبس باید از نامناسب بودن شرایط زیستی آن غافل نبود. در این بین، اقداماتی محدود در راستای بهبود وضعیت دل خراش محبس ها، توسط برخی از دولت مردان صورت گرفت که تنها برای مدتی کوتاه به تسکین سختی محیط های حبس و محبس های قرون نخستین اسلامی انجامید. مقاله حاضر، با مروری بر تاریخ حبس، تعاریف مترتب بر آن را از دوران پیش از اسلام تا پایان دوره عباسی، و شرایط موجود محبس های آن روزگار را، ضمن توجه به مسائل فقهی و حقوقی مترتب بر این اماکن از منظر تاریخی، مورد بررسی و تحلیل قرار می دهد.

میرزاعلی اکبرخان نفیسی کرمانی، ملقب به ناظم الاطبا (1263– 1343 ه. ق)، از رجال فاضل و طبیبان بنام ایران در عصر ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار، و در زمره طبیبان پرکار آن دوره بود، که علاوه بر حرفه اصلی (طبابت) به تالیف کتاب های مختلف چه در حیطه پزشکی و چه غیرپزشکی پرداخت. در سرلوحه تالیفات پزشکی و غیرپزشکی او، به ترتیب، پزشکی نامه و فرهنگ نفیسی قابل ذکر است. در این مجال، در ضمن مباحثی چون نسب نامه، زندگی نامه، مسوولیت ها، خدمات، تالیفات و نقد و بررسی فرهنگ نفیسی، به معرفی شخصیت کرمانی و آثار او می پردازیم.

داغستان از نظر جغرافیایی در شمالی ترین بخش متصرفات حکومت صفوی قرار داشت. پس از سقوط حکومت صفویه، این سرزمین توسط روس ها و عثمانی ها اشغال شد. پیوندهای مذهبی بین اغلب ساکنان داغستان با عثمانی موجب روابط گسترده آن ها با یکدیگر شد. این مساله بعدها در عصر نادرشاه یکی از دلایل سیاست های جنگی نادر در برابر حاکمان داغستان بود. نادرشاه برای تسلط کامل بر داغستان سه بار به این ایالت لشکرکشی کرد. با وجود این که وی در ظاهر به پیروزی هایی دست یافت، اما به طور کامل نتوانست داغستانی ها را مغلوب کند. علت ناکامی های نادر علاوه بر شرایط کوهستانی و سخت منطقه، روابط پنهانی و حمایت عثمانی از حاکمان داغستان به دلیل منافع عثمانی و روسیه در داغستان بود. از مهم ترین پی آمدهای این هجوم، شکست نادر در برابر کوه نشینان لزگی و آغاز ناکامی های وی در سایر مناطق ایران بود. نحوه برخورد ظالمانه نادر نقش زیادی در گرایش های بعدی مردم داغستان به روسیه و عثمانی داشت، به طوری که داغستانی ها از حاکمیت ایران بر داغستان آزرده شدند. در این پژوهش پرسش زیر مطرح است که، چه عواملی موجب هجوم نادر به داغستان و در نهایت شکست وی در این سرزمین شد؟ بر اساس پرسش مذکور می توان این فرضیه را مطرح کرد که، حمایت روسیه و عثمانی از داغستانی ها موجب مقاومت آن ها در برابر نادر و شکست وی شد.