مسکویه
سال:1391 | دوره:7 | شماره:21 |تعداد مقالات:7

ناکامی و شکست آرمان های مشروطه خواهان و متعاقب آن کشانیده شدن ناخواسته ایران به جنگ جهانی اول موجب دخالت قدرت های بیگانه در جنبش های سیاسی- اجتماعی مناطق مختلف ایران گشت. در این راستا جنبش جنگل را می توان به عنوان پر بازده ترین این حرکت های اجتماعی در دوره مذکور به حساب آورد که به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، مجبور به تعاملات فرا منطقه ای از جمله با دولت های روسیه، انگلستان، آلمان و عثمانی شد. با توجه به طول مدت زمانی جنبش جنگل (1921 – 1914 م / 1300 – 1293 ه ش) و روی کار آمدن دولت سوسیالیستی در شوروی، که داعیه حمایت از کلیه انقلابی های جهان را داشت، در اندک زمانی، تحولات جنگل تحت تاثیر این انقلاب نوپا قرار گرفت، اما سرانجام انگلستان تاثیر نفوذ خود بر منطقه را نشان داد و با توجه به عدم حمایت شوروی، طی مذاکراتی با دولت ایران، توانست زمینه همکاری با شوروی را در تلاش به منظور سرکوبی جنبش جنگل فراهم آورد. مقاله حاضر بر آن است که، ضمن بررسی روند جنبش جنگل، موضع گیری های برخی دولت های بیگانه را در قبال آن، بررسی نماید.

جریان جنگ جهانی دوم و سقوط رضا شاه در شهریور سال 1320 ه ش، به اشغال ایران توسط نیروهای شوروی، انگلیس و آمریکا منجر شد. همچنین، موجب ایجاد فضای باز سیاسی همراه با فعالیت احزاب در سراسر مملکت گردید. در این اوضاع پرتنش، انتخابات مجلس در چهاردهم صورت گرفت و مجلس ششم اسفند سال 1322 ه ش گشایش یافت. از همان اولین جلسه، نمایندگان با معضلات متعدد و غامضی روبه رو شدند. یکی از آن ها مساله آذربایجان و تشکیل حزب دموکرات و حکومت خودمختار در تبریز بود. مخالفت علنی حزب دموکرات آذربایجان با حکومت مرکزی که در مجلس شورای ملی مطرح شد، موجب شگفتی و برانگیختگی نمایندگان گردید. این مقاله بر آن است که کنش و واکنش مجلس را در خصوص مساله آذربایجان در دوره چهاردهم مجلس شورای ملی مورد بررسی قرار دهد.

دوران حکومت رضا شاه پهلوی (1320-1300 ه ش) زمان اوج گیری جریان های روشنفکری است که عمدتا در خدمت مقاصد و اهداف رضاشاه و جریان سیاسی حاکم بودند. روشنفکران این دوره، به خصوص گروه درخور توجهی از آنان، در پی تقویت وحدت و هویت ملی بر اساس مراجعه به فرهنگ باستانی و طرح گذشته تاریخی به همراه ارائه شخصیتی فرهمند و خود کوش از رضا شاه بودند که با روی کار آمدنش موجب جبران عقب افتادگی های ایران در دوره قاجار گردید. در عین حال، یکی از دیدگاه های این عصر، نگاه متجددانه و فرنگی مآبانه به فرهنگ ایرانی است. لذا، این پژوهش در پی آن است تا با واکاوی محتوایی آثار سه تن از روشنفکران آن دوره، غلامرضا رشید یاسمی، سعید نفیسی و محمود افشار، به بررسی مقایسه ای دیدگاه های آنان درباره موارد مذکور بپردازد.

ترکان از جمله اقوام سخت کوش و نیرومندی بودند که در حوزه شمال ماوراءالنهر فعالیت داشتند. آن ها از دوران امپراتوری های بزرگ چین، ایران و بیزانس، یعنی از حدود 545 میلادی به طور جدی وارد تعاملات سیاسی شدند و در جریان بسیاری از حوادث آن دوره نقش بازی کردند. اگرچه عمده فعالیت ترکان در حوزه نظامی گری بوده است، اما در تجارت نیز ارتباطاتی با سرزمین های اطراف داشته اند. با شروع افول ساسانیان، ترکان نیز به مناطق جنوبی تر ماوراءالنهر راه یافتند و به مرزهای خراسان بزرگ رسیدند. پس از اینکه اسلام به ایران راه یافت و دوران فتوحات به پایان رسید، ترکان نیز به حوزه سرزمینهای اسلامی نفوذ کردند و با مسلمانان در ارتباط قرار گرفتند. هرچند در ابتدا می توان از جنبه نظامی به تقابل مسلمانان و ترکان اشاره کرد، اما رفته رفته جنبه های دیگری نیز میسر گشت و ترکان نفوذ زیادی در سرزمین های اسلامی بدست آوردند. این امر مخصوصا در جریان دولت امویان و مسائل مربوط به آن در حوزه شرق سرزمین های اسلامی و خراسان قابل بررسی است. این امر همچنین در دوره عباسیان، با توجه به سیاست های خاص این دولت، شکل ویژه ای به خود گرفت. این گونه به نظر می رسد که ورود ترکان به سرزمین های اسلامی، با توجه به سیاست دولت ها و نحوه تعامل با ترکان، متفاوت بوده است. این مقاله روند ورود ترکان به سرزمین های اسلامی را از عصر فتوحات تا اواسط دوره عباسی، مورد ارزیابی و تحلیل قرار می دهد.

ملی گرایی یک ایدئولوژی اجتماعی و سیاسی و نوعی آگاهی جمعی و شالوده ای برای با هم زیستن واحد های سیاسی و قومی بوده و متضمن این اندیشه است که مجموعه افراد آن واحد متعلق و منتسب به یک تبار قوی اند که بر حسب هویت زبانی و دینی و اقلیمی مبتنی بر یک خویشاوندی کهن و برخوردار از پیوندی آرمان گرایانه و هدفمند هستند. این مقوله ابتدا در غرب خاصه در قرون هجده و نوزده از پی انقلاب کبیر فرانسه و ایده پردازی های کسانی چون روسو، مونتسکیو و دیگران در مغرب زمین و سپس در شرق از جمله در مصر و ترکیه و ایران، ظهور و در زمینه های مختلف اجتماعی و فرهنگی جلوه های متفاوتی پیدا کرد. تاریخ نگاری و نوع نگاه مورخان به پدیده های تاریخی از منظر ملی گرایی و شرح و بسط این رویدادها و حوادث گذشته و حال بر آن اساس، مقوله ای است که در کنار سایر رویکردهای این جریان از جمله نمودهای ادبی، جلوه ویژه و متفاوتی از نوع رسمی و مرسوم خود در جامعه ایرانی داشته است. بررسی تاثیرات این جریان فکری و فرهنگی در حوزه فرهنگ، خاصه تاثیراتی که تاریخ نگاری و تاریخ نگاران از آن گرفتند و تبعات و پیامدهای آن در سایر بخش های این حوزه، در تاریخ معاصر ایران، موضوع دامنه دار و چالش برانگیزی بوده که کم تر به حد کفایت مورد پژوهش و توجه محققان واقع شده است. پژوهش حاضر به بررسی ویژگی های این جریان در تاریخ نگاری معاصر ایران می پردازد و تاثیرات و تاثرات حاصل از رویکرد متفاوت این تاریخ نگاری و مورخان و مولفان آن را از حیث شیوه های متفاوت نگرشی و نگارشی پی می گیرد.

با صدور فرمان تشکیل شرکت هند شرقی انگلیس توسط ملکه الیزابت در سال 1600م/1009ه.ق تجار انگلیسی در سایه نظارت این شرکت، در صدد برآمدند که دامنه فعالیت های تجاری خود را به سوی شرق بکشانند. سیاست های مرکانتیلیستی حاکم بر شرکت و ثروت افسانه ای هند، این شرکت را به سوی زرخیزترین سرزمین آسیا، یعنی هندوستان کشاند، شرکت متعاقب آن برای به دست گرفتن تجارت انحصاری شرق، در صدد برآمد که دامنه فعالیت های تجاری خود را به سرزمین های پیرامون هند گسترش دهد و ایران را به دلیل مستعد بودن شرایط تجاری و نیز موقعیت سوق الجیشی اش به علت نزدیکی به خلیج فارس انتخاب نمود. از آنجا که شاه عباس اول، شاه وقت ایران، در اندیشه رونق بخشیدن به تجارت خارجی و بین المللی ساختن آن بود، از ورود نمایندگان شرکت در سال 1615م/ 1024 ه.ق استقبال نمود و طی فرمانی که در این سال و در سال بعد در باب آزادی تجارت بازرگانان شرکت در ایران صادر نمود، پای شرکت هند شرقی انگلستان را به داخل خاک ایران باز نمود. با ورود تجار شرکت هند شرقی به ایران و تاسیس مراکز تجاری، به ویژه در خلیج فارس، تجارت میان آن ها و ایران آغاز گردید. خواست بنیادی پژوهش حاضر، ضمن بررسی تجارت ایران و شرکت در دوره شاه عباس اول در خلیج فارس، پاسخگویی به پرسش های ذیل است:شرکت هند شرقی انگلیس در دوره شاه عباس اول، به تجارت چه نوع کالاهایی در خلیج فارس می پرداخت و فعالیت های تجاری خود را به چه صورتی انجام می داد؟ اهداف شرکت از تجارت با ایران چه بود؟ دستاوردهای این پژوهش نشان می دهد که شرکت به تجارت مهم ترین کالای ایران، ابریشم، و واردات منسوجات و پارچه به ایران در کنار برخی از کالاهای کم اهمیت تر به صورت پول نقد و مبادله کالا به کالا، در پی مذاکره با شاه عباس در شرایط برابر، می پرداخت و اهدافش به دست گرفتن تجارت انحصاری ایران به منظور کسب ثروت بیشتر و تبدیل ایران به کانون تجاری زیر سلطه خود بود، اما به دلیل کمبود سرمایه و پول نقد و ناتوانی در رقابت با ارامنه و شرکت هند شرقی هلند، نتوانست به این هدف خود دست پیدا کند.