مسکن و محیط روستا
سال:1389 | دوره:29 | شماره:132 |تعداد مقالات:8

شهری شدن کشور که نه تنها در ایران، که در مقیاس جهانی نیز در حال وقوع است سبب شده رفتارها و هنجارهای جدیدی در روستا پدید آید و به سبب این دگرگونی ها، نیازها و خواست های جدید در ارتباط با سازمان کالبدی فضایی از سوی جامعه روستایی طلب شود. بازسازی مناطق جنگ زده و پس از آن روستاهای آسیب دیده از زلزله و سیل نشان داد که تا چه اندازه کاربست سیاست ها، برنامه ها و اقدامات آموخته شده در مدارس معماری و شهرسازی می تواند در تناقض و تباین با سازمان اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کالبدی روستا قرار گیرد. ولی این تجربیات گران سنگ هیچ گاه به جمع بندی روشنی برای برنامه ریزی و طراحی روستایی منجر نشده است.بهسازی و نوسازی بافتهای با ارزش روستایی و تعدادی معدود از بازسازی های موفق پس از سانحه نشان می دهد که برنامه ریزی و طراحی روستایی جزء از طریق تعامل و روابط متقابل با روستاییان، آن هم در مقیاس اجرایی حاصل نتواند شد. لازم است که از همان آغاز کار، روستا در چرخه تصمیم سازی، تصمیم گیری، برنامه ریزی، طراحی و اجرا حضور مستقیم و تعیین کننده داشته باشد. مقیاس روستا، مشارکت واقعی را در دستور کار قرار می دهد و بازخوانی سازمان فضایی و کالبدی روستا جزء از طریق این مشارکت میسر نخواهد شد. استفاده از دانش بومی، بازآموزی و معاصرسازی این دانش، استفاده از مصالح بوم آور و باز تولید و معاصرسازی آنها، بسیج نیروهای خفته روستایی و آموزش آنان برای کاربست مجدد دانش بومی در زمینه بازتولید سازمان فضایی و کالبدی روستا، شرط لازم برای تدوین مبانی طراحی روستایی است.

در مسیر طراحی معماری، اولین مرحله یعنی مرحله جمع آوری اطلاعات و کسب شناخت کامل و دقیق از تمامی عوامل اثرگذار در طراحی از اهمیت بسیاری برخوردار است. هر چقدر که طراح نسبت به موضوع طرح خود احاطه داشته باشد و بر تمامی ابعاد و وجوه دخیل در آن به خوبی واقف باشد، طرح وی از نکته سنجی بیشتری بهره مند شده و به مسایل متعددتری پاسخگویی خواهد داشت.در این راه دو گونه اطلاعات به طراح کمک بسیاری خواهد کرد و برای او راهگشا می باشد. اولین دسته اطلاعات لازم برای شناخت، اطلاعات مربوط به استفاده کنندگان یک بنا و کلیه نیازهای فیزیکی و روحی و روانی آن ها می باشد. این اطلاعات برای طراح روشن می سازد که چه چیزی را باید طرح کند؟ دومین دسته اطلاعات لازم برای شناخت، اطلاعات مربوط به بستر طرح و ویژگی های مکانی است که ساختمان در آن جا بنا می گردد. این اطلاعات برای طراح روشن می سازد که چگونه طرح کند؟ در جمع بندی پاسخ های دو پرسش فوق: 1- چه چیزی را طرح کنم؟ و 2- چگونه طرح نمایم؟ طراح میتواند تصمیم نهایی و مناسب را در مسیر طراحی خویش اخذ نموده و آن را پیگیری نماید. مقاله حاضر سعی دارد که به دومین دسته اطلاعات، اطلاعات مربوط به بستر طرح، نظری داشته و در این راستا نکاتی را بیان نماید.

روستا، این مامن نخستین تجارب یکپارچگی تاریخ حیات بشری، محیطی است که زندگی در آن جریان دارد و جریان زندگی، در تعادل بین انسان و طبیعت در حال گذار است. سادگی روابط افراد جامعه روستایی از یک سو و تلاش همگانی آنان در عرصه تولید از سوی دیگر، موجب ایجاد تفاوت هایی میان زندگی و به تبع آن کالبد روستاها با شهرها شده است. روستاهای سرزمین ما نه برای تبدیل شدن به شهر (بر اثر افزایش جمعیت)، که به عنوان محلی برای تولید و مکانی برای پشتیبانی از شهر و مکمل آن در عرصه ها و ابعاد مختلف ایجاد شده اند.خصوصیات کالبدی روستاها، تحت تاثیر دو گروه کلی، عوامل مرتبط با محیط (طبیعت) و انسان شکل گرفته و تکامل یافته است. انسان ها بر اساس تجربه و خرد جمعی، روستاها را به گونه ای که نیازهای آنها را تامین سازد، شکل داده اند. فضاهای جمعی، از سرپناه های ساده انسانی در جوامع اولیه و یا آتش مقدسی که برگرد آن جمع می شدند، آغاز گردید و با گسترش روابط اجتماعی، این فعالیت ها در انواع فضاها نظیر خانه، معبد، بازار، کوچه، میدان و ... گسترش پیدا کرد. در واقع هر یک از این فضاها ظرفی برای فعالیت های اجتماعی به شمار می آید.در نوشتار حاضر ابتدا به بررسی مفهوم فضای جمعی و اهمیت آن در روستا پرداخته و عوامل موثر در شکل گیری فضاهای جمعی را مورد بررسی قرار می دهیم، در نهایت به بررسی مفاهیم و مصادیق فضاهای جمعی در روستا میپردازیم.

چگونه دیدن و توجه داشتن به ارزش های کالبدی و محیطی در روستاها و ارتباط بین ساکنان با این ارزش ها، که هویت فرهنگی را شکل می بخشد، برداشت هایی را در ذهن هر بیننده ایجاد می کند و نیاز این ارزش های دست ساخت و یا طبیعی به تعیین حریم و حفاظت و باز زنده سازی را به عنوان امری ضروری مطرح می سازد.در این تعیین حریم، از یک سو ارتباط میان ارزشهای مکانی و میراثی و صنعت گردشگری، و از سمت دیگر حفاظت و باز زنده سازی این ارزشها برای توسعه پایدار مد نظر است.ساکنان روستا، دستگاههای دولتی و خصوصی ذی ربط و همچنین گردشگران به عنوان نیروی اصلی حفظ و تعیین حریم در بافت با ارزش روستاها می باشند که نقش تعیین کننده ای را بر عهده دارند. امروزه طرح های توسعه و عمران روستایی در کشور بیشتر جنبه حقوقی و تقسیم عادلانه خدمات رفاهی و زیربنایی است که در این فرآیند حفاظت و باز زنده سازی بناها و بافت های تاریخی با ارزش روستایی مورد توجه قرار نمی گیرد و به کارشناسان و متخصصان در این زمینه واگذار نمی شود و به همین علت هنوز گردشگری به عنوان یک صنعت در کشور ما جایگاه خاص خود را نیافته است. همه این مشکلات و کمبودها ناشی از کمبود دانش فنی، عدم برنامه ریزی جامع و منابع مالی در این خصوص می باشد.رویکرد این مقاله حفاظت از بناها و بافت های با ارزش روستایی است که برای احیا و توسعه پایدار نگاهی به جذب گردشگر متناسب با توانمندی های بالقوه در ارتباط میان مکان های میراثی دارد.

موضوع اندیشه اداری، دانش مدیریت و به خصوص هدایت و رهبری، موضوعی است که همراه با زندگی اجتماعی انسان و حتی قبل از آن مطرح بوده است. در دهه های اخیر، گذار از دولت به سوی فرایندهای نوین اداره نواحی روستایی یعنی حکمروایی در مناطق روستایی مطرح شده که مرز بین حکومت و جامعه مدنی محسوب می شود و به نحوی بر مشارکت حکومت ها، شرکت های خصوصی، شهروندان و اجتماعات محلی برای طراحی و پیاده سازی سیاست های اقتصادی، اصلاحات اجتماعی و زیست محیطی دلالت دارد. حکمروایی تاکید بر افزایش دموکراسی و مشارکت شهروندان در کلیه امور مربوط به خود اعم از تصمیمگیری، برنامه ریزی و اجرا دارد که در آن شهروندان به گونهای آگاهانه و فعال در تمامی امور دخالت دارند. بنابراین شاهد گذار این روندهای نوین به سطوح محلی و در نتیجه رسوخ آن به طور روزافزون به فضاهای روستایی شده است که این امر سبب مشارکت و فعالیت شهروندان روستایی در سرنوشت خود می شود. آشنایی با مبانی علمی جدید حاصل از بررسی تجربه های موفق سایر کشورها در زمینه مدیریت به طور عام و مدیریت روستایی به طور خاص سبب آشنایی با موفقیت ها، نقاط قوت و توانمندی های آنها در زمینه مدیریت می شود تا بتوان از این موفقیت ها برای رسیدن به نتایج مطلوب سود جست. هدف مقاله حاضر مطالعه مدیریت روستایی در کشور چین بر اساس شاخص های حکمروایی است که طی آن وضعیت مدیریت روستایی چین طی چهار مقطع زمانی و بر اساس رویدادهای مهم تاریخی که سبب تحولات سیاسی در این کشور گشته بررسی شده و در نهایت با شاخص های حکمروایی مورد سنجش و مطالعه قرار گرفته است. روش پژوهش مقاله حاضر از نوع مطالعات اسنادی با استفاده از شیوه تحلیل محتوی می باشد. نتایج به دست آمده از پژوهش نشان می دهد که در سه مقطع زمانی اولیه مدیریت روستایی در کشور چین بر اصول سنتی حاکم بر جامعه استوار بوده است، ولی بعد از وقوع انقلاب دوم در چین، مدیریت روستایی و حکمروایی محلی در کشور چین دستاوردهای چشمگیری داشته و از جمله سبب شکوفایی روستاها از نظر اقتصادی-اجتماعی، افزایش مشارکت در امور فرهنگی روستاها، افزایش مشارکت مدنی و انتخابات آزاد در روستاهای چین شده است.

انجام فعالیت های گردشگری که مشاغل گوناگونی را هم به دنبال دارد در هر کشوری به عنوان بخشی از فعالیت های اقتصادی، در کنار بخش های صنعت و کشاورزی موجب رونق و پیشرفت اجتماعی-اقتصادی آن کشور می گردد. اکوتوریسم وسیله ای برای تحقق اهداف پایداری توسعه می باشد، زیرا راهکارهای مشابهی را برای رفع مشکلات فعلی ارایه می دهد. ایران یکی از پرجاذبه ترین کشورهای جهان است که از لحاظ تنوع اقلیمی و آثار باستانی و تمدنی در رده کشورهای برتر جهان است، اما متاسفانه از لحاظ جذب اکوتوریسم و درامد حاصل از آن دارای جایگاه شایسته ای نیست. با برنامه ریزی منسجم و سیستمی می توان کشور را از رکود اقتصادی و وابستگی به نفت نجات داد و زمینه را برای اشتغال بیشتر و حفظ ذخایر و منابع ملی آماده نمود، این در حالی است که اکوتوریسم بالاترین کارایی و اثر بخشی در استفاده از توانایی های طبیعی و فرهنگی را دارد که در عین استفاده کارامد و ایجاد زمینه برای اشتغال و درامد زایی کمترین تاثیر منفی را بر محیط زیست وارد میکند و ابزاری مناسب برای توسعه متوازن به ویژه در کشورهای در حال توسعه می باشد. گرایش و حمایت ساکنان یکی از مولفه های کلیدی در رویکرد توسعه پایدار گردشگری محسوب می شود. ورود گردشگران به هر منطقه منجر به ایجاد اشتغال در سطح کلان شده که زمینه را برای توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مهیا می نماید. در این مقاله سعی شده به توسعه جزیره قشم (روستاها و شهرهای جزیره قشم) که از جنبه اکوتوریسمی از حساسیت خاصی در همه ابعاد اکولوژیک، اقتصادی و سیاسی برخوردار است، پرداخته شود. این جزیره بزرگترین جزیره ایرانی خلیج فارس است که نزدیکترین آنان به ساحل نیز می باشد. توسعه پایدار جزیره با توجه به ماهیت جزیره ای بودن آن از نظر اکولوژیکی و حضور اکوسیستم های خاصی چون جزایر مرجانی، جنگل های حرا و اراضی خاص و وسیع داخلی آن در کنار روند نابسامان توسعه گذشته، مستلزم دقت خاصی است که باید حتما بر شناخت دقیق وضعیت موجود از همه نظر، برنامه ریزی و مدیریتی مستمر از نظر محیط زیست مبتنی باشد.

هدف این مقاله ارزیابی سیاست های کلان در زمینه مسکن قبل و پس از انقلاب و مقایسه نقاط قوت و ضعف و نقاط اشتراک و تمایز آن ها می باشد. روش پژوهش تاریخی-تحلیلی است. مشکل مسکن در ایران قبل از دهه 1330 چندان مساله ساز نبوده است. اما پس از دهه 1330 به علت روند چرخش اقتصاد در جهت گسترش صنایع مونتاژ و سیاست هایی که منجر به تشویق مهاجرت روستاییان و رشد فزاینده کلانشهرها شد، مسایل و مشکلات جدی از جمله گسترش زاغه ها در درون و حاشیه شهرها، افزایش تراکم، کمبود کمی و کیفی واحدهای مسکونی و امثال آن در این گونه شهرها شد. از اینرو در برنامه سوم (46-1342) به مساله مسکن به طور ویژه پرداخته شد. نتایج حاصل از پژوهش حاضر نشان می دهد که هر یک از برنامه های قبل و پس از انقلاب اسلامی ایران، نقاط ضعف و قوت خاص خود را دارند که از آن جمله می توان به عدم وجود ابزارهای لازم اجرایی اشاره کرد که باعث می شود بین اهداف و عملکرد در هر دوره شکاف ایجاد شود. یکی دیگر از مشکلات برنامه ها که در هر دوره مشاهده می شود، کلی بودن برنامه هاست. از این رو، ارایه و اجرای بسیاری از پیشنهادهای سیاست های مسکن در طی دهه های گذشته ناتوانی نظام برنامه ریزی مسکن در تامین مسکن را نشان می دهد که این امر ناشی از فقدان نظام جامع مدیریت مسکن در عرصه های نظری، تجربی و اجرایی می باشد. لذا راهکارهای ذیل تا حدودی می تواند مسایل و مشکلات مسکن را تعدیل نماید:.1 تقویت برنامه ریزی جامع مسکن به لحاظ نظری و لزوم مشارکت مردم در امر برنامه ریزی و اجرا؛.2 آگاهی مداوم از تغییرات فضایی مسکن با استفاده از سیستم اطلاعت جغرافیایی؛.3 مدیریت بهینه زمین و جلوگیری از بورس بازی و احتکار زمین؛ .4بهره گیری از آموزه های مذهبی و فقهی نظیر وقف و استفاده از زمین های وقفی جهت رفع مشکل نیازمندان در این خصوص.

مهاجرت از جمله رویدادهای کهن جغرافیایی-جمعیتی است که در بستر مکان و در گذر زمان با اهداف و انگیزه های گوناگون اجتماعات انسانی مبدا یا مقصد را به لحاظ ساختاری و گاه کارکردی دستخوش تحولات بسیاری نموده است.مهاجرت در یک مکان، شاخصی از فشار جمعیت بر منابع موجود آن است در صورتی که مهاجر پذیری یک منطقه به قدرت منابع آنجا مربوط می گردد. در دهه های گذشته، تحولات اقتصادی، اجتماعی حاکم بر کشور از یک سو و آگاهی جمعیت از سوی دیگر سبب حرکات شدید مهاجرتی گردیده که این جابجایی در بعضی مناطق کشور با شدت بیشتری همراه بوده است. از جمله عوامل اصلی مهاجرت روستاییان به شهرها شاید مساله اشتغال باشد و بعد از اشتغال دومین عاملی که در مهاجرت نقش به سزایی دارد مساله تحصیل می باشد. بر این مبنا مقاله فرارو بر آن است تا برخی از علل مهاجرت جوانان روستایی به شهر را در روستای صادق آباد از توابع استان چهارمحال و بختیاری ریشه یابی نماید. این تحقیق از نوع کاربردی و به روش پیمایشی با انتخاب یک نمونه تصادفی ساده بین 235 نفر از جوانان روستایی به انجام رسیده است. گفتنی است نمونه مذکور به کمک رابطه آماری کوکران و از جامع های به حجم 606 نفر با سطح اطمینان 95 درصد و احتمال خطای 5 درصد تعریف شده است. ابزار تحقیق پرسشنامه ای بوده و روایی آن بر اساس نظر جمعی از اساتید و کارشناسان مربوطه تایید و اعتبار آن با استفاده از فرمول کرونباخ-آلفای (a=0.93) محاسبه شده است. به منظور بررسی فرضیات و پاسخ به پرسش های پژوهش از آزمونهای همبستگی اسپیرمن و پیرسون استفاده شده است. نتایج حاصل نشان می دهد که رابطه معنی داری بین میزان مهاجرت و جستجوی کار (اشتغال)، دستیابی به امنیت شغلی، درآمد و کار بهتر، دستیابی به امکانات تفریحی-ورزشی، دستیابی به تسهیلات آموزشی و کثرت امکانات در شهرها وجود دارد. سرانجام با عنایت به نتایج حاصل و به منظور تعدیل و تنظیم جریان های مهاجرتی، به ویژه مهاجرت جوانان روستای مورد مطالعه به شهر پیشنهادهایی اجرایی-کاربردی ارایه شده است.