مسکن و محیط روستا
سال:1389 | دوره:29 | شماره:131 |تعداد مقالات:7

این مقاله کوشش دارد، رابطه منطقی محیط، فضا و توسعه را مورد بحث قرار دهد؛ مقوله ای که در آن اغلب پژوهش های دانش جغرافیا و شاخه های دیگر علمی که به مقوله توسعه روستایی می پردازند، مطرح می شود. این بحث بر دو مقوله تاکید دارد: نخست، ارتباط بین این سه مقوله نباید به عنوان ارتباطی مطلق تصور شود، زیرا؛ این ارتباط در عمل، پیوندی است مبتنی بر پویش ساختار-کارکردی و دیگر این که گرچه در عمل این سه مقوله به خودی خود و به نحو مستقل مورد بحث قرار می گیرند، اما از لحاظ نظری، دارای سرشتی هم پیوند بوده، به مثابه مقوله ای واحد مد نظر هستند.در پایان، ابعاد فضایی ارتباط محیط و توسعه مورد توجه قرار می گیرد؛ البته نه به عنوان تاکید بر وجود ارتباط بین این دو در سطح نواحی معین، بلکه به عنوان عناصر دخیل در تولید فضا در مقیاس های مختلف. استدلال ها و استنتاج های این مقاله مبتنی است بر سال ها روستاگردی در سراسر کشور، با این حال نویسنده می داند، پذیرش نقطه نظرات او در این زمینه در نزد دست اندرکاران توسعه روستایی چندان ساده نیست، اما بر این باور است که کتمان حقیقت نمی تواند راهگشا باشد.

مفهوم خانه به عنوان کانون زندگی خانوادگی برای انسان در زمان و مکان، همواره متفاوت بوده است و این مفهوم تابع انتظارات و توقعات از خانه و پاسخ های به آن بوده است. در این میان خانه روستایی علاوه بر محیطی برای زندگی، در برگیرنده فضاهای لازم برای تولید و معیشت روستاییان نیز هست که اغلب مجموع این فضاها در محدوده مشخصی گرد هم آمده اند. با این حال، در روستای تاریخی ابیانه خانه یا به زبان محلی «کیا» یک چهار دیواری بسته و محصور نیست و با آنچه از مفهوم عام خانه حتی خانه روستایی در ذهن وجود دارد، متفاوت است. برای ابیانه ای ها خانه تنها اتاقی نیست که در آن منزل کرده اند، در آن می خوابند، می پزند، می نشینند، از میهمان ها پذیرایی می کنند و وسایل ضروری زندگی را در آن جای می دهند. خانه به این جزء ختم نمی شود، بلکه مجموعه ای است از فضاهایی که به طور غیر منسجم در روستا پراکنده اند. خانواده ابیانه ای نان را در نانوایی عمومی می پزد، انبار وسایل و آذوقه اش ممکن است اتاقی دور از محل زندگی اش باشد. گاه اجاقش کنار کوچه جای دارد، چهارپایش را درون طویله ای گوشه دیگری از ده می بندد، ابزار و لوازم کشاورزی و دامداری و هیزم و چوب و ... را اطراف روستا در فضای حفرشده در کوه نگهداری می کند و ... و ((مجموعه)) این فضاها ست که برای وی مفهوم «خانه» را به همراه دارد. به عبارت دیگر مجموعه فضاهایی جدا از یکدیگر و پراکنده در سطح روستا متعلق به خانواده، تشکیل خانه یا «کیا» را می دهد. با این نگرش یک ابیانه ای هر کجای ده که فضایی بسازد یا مالک شود، خانه اش را گسترش داده است. این شیوه زندگی پیچیده ترین قوانین و مقررات مالکیت را در روستا پدید آورده که کماکان زنده و پویاست. در این مقاله سعی شده است تا با شناخت زندگی مردم روستا، تشریح فعالیت های روزانه و نیازهای فضایی آن ها به معرفی مفهوم خانه در ابیانه پرداخته شود. بدین منظور نقشه بسیار دقیقی از بافت روستا و کاربری های آن تهیه شود. بیش از 60 واحد مسکونی رولوه و نقشه چند بلوک ساختمانی تهیه شد. بدین ترتیب با تطبیق زندگی مردم و این فضاها و تجزیه و تحلیل آن ها مفهوم کالبدی خانه در ابیانه تشریح شده است. شناخت مفهوم خانه در ابیانه موجب می شود که با درک درست و صحیح از یک گونه خاص و پیچیده سکونت و ویژگی های آن، مداخلات احتمالی در این روستا و بلکه در سایر روستاها نیز مفید واقع شود.

معماری روستا با خانه آغاز می شود و با خانه به آخر می رسد. معماری خانه روستایی ساده و بسیار آرام است، اما در کمال بی پیرایگی بسیار پیچیده است. پیچیدگی معماری روستایی متظاهر نیست، بلکه آنچه که تظاهر می کند سادگی و آرامش است. سادگی در چهره ای گلین، همرنگ و فارغ از تضاد، اما چشم نواز. سادگی معماری روستایی بصری است، اما پیچیدگی آن بصیرتی است. از این رو به چشم هایی می آید که عمقِ بصر داشته باشند. چشم هایی که نامریی ها را می کاوند. چشم هایی که از پرده ها عبور می کنند، پرده هایی که راز و رمزها را در پس خود پنهان دارند. پرده هایی که ناگفته ها را برای گوش های آشنا برملا می کنند. پرده هایی که در عین حال بسیار نازک و شکننده اند. پرده های اسرار معماری روستایی، امروز درهم شکسته و دریده می شوند و ناله های رمز و رازها، چشم و گوش های محرمان را جریحه دار کرده است، اما چشم و گوش نامحرمان نسبت به این نجواها، نابینا و ناشنوا ست.بعضی آن ها را از گل بی ارزش می دانند، اما فراموش کرده اند که خود از گل آفریده شده اند. بعضی آن ها را سست و ناپایدار می انگارند، غافل از اینکه هیچ چیز در این دنیا پایدار نیست، حتی انسان که امروز خود را خدای روی زمین می داند. بعضی آن را منافی زندگی امروز می پندارند، بی خبر از اینکه هر ماده در این جهان با همجنس خود سازگار است.در پس مواد به ظاهر بی ارزش معماری روستایی (خاک و گل) معنایی نهفته است. آن معانی که برای انسان مادی امروز به راز تبدیل شده است. انسانی که شنوایی و بینایی و درک خود را نسبت به معانی و ارزش ها از دست داده است. او امروز فقط ماده را می پرستد و همه چیز را با شناخت علمی خود قیاس می کند. در سیطره مادی، جسم از جان مهم تر است. ظاهر بر باطن غلبه دارد. فرد بر جمع ارجحیت دارد و ظاهرپرستی که موجد فردیت پرستی است، بلای جان رمز و راز معماری و به ویژه معماری بومی ایران شده است.سوال اینجاست که معرفت، اخلاص، صداقت، عشق، زیبایی و آزادگی که ارکان معنویت هستند در کدامین مکان می رویند و در چه کالبدی بارور می شوند؟

این پژوهش در پی شناخت جایگاه مقررات ملی صرفه جویی در مصرف انرژی در ارتقای مسکن روستایی و ارایه نکات اساسی برای تسهیل به کارگیری این مقررات در روند ساخت و ساز در روستاهاست.امروزه، اهمیت صرفه جویی در مصرف انرژی در ساختمان ها بیش از پیش بر متخصصان، مدیران جوامع و مردم آشکار شده است، به گونه ای که بسیاری از صاحب نظران این موضوع را به عنوان یک عامل کلیدی در آینده توسعه پایدار در صنعت ساختمان مطرح می کنند. در همین راستا و با توجه به آنکه منابع انرژی و محیط زیست با محدودیت های جدی مواجه شده اند، در بیشتر کشورها صرفه جویی در مصرف انرژی در ساختمان ها به یکی از اولویت های اصلی در مقررات ملی ساختمان در چند دهه اخیر تبدیل شده است.از آنجا که عوامل متعددی در صرفه جویی در مصرف انرژی نقش دارند و با در نظر داشتن تفاوت های مهمی که بین مسکن شهری و روستایی در تمامی عوامل طراحی و اجرا وجود دارد، اتخاذ رویکردی متفاوت در تدوین ضوابط و مقررات ساختمان های روستایی ضروری است. البته باید در نظر داشت که دستیابی به ضوابطی روشن و منطبق با نیازهای مسکن روستایی کشور، بدون شناخت کافی از وضعیت حاکم در این گونه مناطق امکان نخواهد داشت.در این مقاله، با شناختی که از بررسی روند دگرگونی ضوابط و مقررات در زمینه صرفه جویی در مصرف انرژی در کشورهای مختلف به دست آمده است و با توجه به موضوعات کلی مطرح در مقررات ملی صرفه جویی در مصرف انرژی در ساختمان و تنگناهای موجود در امر طراحی و اجرا، بر پایه ویرایش حاضر این مقررات، پیشنهاداتی در خصوص ساختار و ضوابط مقررات ملی صرفه جویی در مصرف انرژی در مسکن روستایی ارایه شده است.

بافت کالبدی روستاهای ایران ضمن برخورداری از ارزش های معماری همانند سادگی و بی پیرایگی؛ دارای الگوهای بصری و زیبایی شناختی، انطباق با محیط طبیعی، هماهنگی با عملکرد زیستی و معیشتی، استفاده از مصالح بوم آورد و دانش بومی است. در این میان بافت کالبدی برخی از روستاهای کشور به دلیل برخورداری از ویژگی های خاص معماری، تاریخی و فرهنگی به عنوان میراثی ارزشمند و بجای مانده از نیاکان ما به شمار می رود که حفظ و نگهداری آن ها از اهمیت فراوانی برخوردار است. از این رو، انجام اقدام مناسب برای بهسازی و حفظ ذخایر کالبدی و ثروت های فرهنگی موجود در این روستاها ضرورت می یابد. در این رهگذر، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی به عنوان متولی توسعه کالبدی روستاهای کشور با هدف حفاظت و احیای بافت کالبدی با ایده و راهکارهای نوین و صیانت از اصالت فرهنگی، تاریخی و کالبدی-فضایی روستاها، شناسایی، مطالعه، طراحی و اجرای طرح بهسازی بافت باارزش در 20 روستای منتخب را در برنامه سوم توسعه به انجام رسانید و در ادامه روند مطالعه 35 روستا را نیز در برنامه چهارم توسعه در دستور کار قرار داد. مقاله حاضر در پی آن است که با رویکردی جانبدارانه از طرح های بهسازی بافت های با ارزش روستایی، و با روش تحلیلی-اسنادی به شناسایی، تشریح اهداف، شاخص ها و اقدامات انجام یافته به عنوان راهبردی در جهت گیری های بنیاد مسکن در بخش مسکن و عمران روستایی بپردازد.

اولویت بخشی به توسعه روستایی به عنوان یکی از اصول اساسی نظام مقدس جمهوری اسلامی شناخته شده است. با توجه به برآوردهایی که صورت گرفته است به دلیل شرایط خاص اقلیمی کشور ایران و به ویژه کم آبی و خشکسالی های متعدد در سالیان اخیر-اساس دستیابی به این توسعه نمی تواند فقط بر توسعه بخش کشاورزی در روستاهای ایران بنا نهاده شود. تجارب کشورهای موفق جهان در امر توسعه روستایی مانند کشورهای چین و هندوستان، نشان دهنده اهمیت فراوانی است که صنعتی کردن روستا در ایجاد فرصت های شغلی و در آمدزایی و در نهایت جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها و پیامدهای منفی آن در کل کشور دارد. در این مقاله به بررسی و شناخت مهم ترین عملکرد توسعه روستایی می پردازیم که شامل توسعه گردشگری و گسترش صنایع دستی و کوچک و انتقال تکنولوژی های مناسب در جوامع کشاورزی و روستایی هستند. بنابراین، پس از بیان نیاز مطلق برای توسعه و تعریف جامع مفهوم توسعه و عناصر ضروری آن، به ویژه مفهوم و اهمیت «کار»، تعریف توسعه اقتصادی و اختلاف آن با رشد اقتصادی، اهمیت ایجاد فرصت های کاری در این کشورها و نقش صنایع کوچک روستایی در این فرایند، گردشگری و توسعه روستایی، بیان تکنولوژی های مناسب برای نواحی روستایی کشورهای جهان سوم، دلایل توجه و رویکرد به صنایع کوچک و تکنولوژی متوسط در کشورهای در حال توسعه، دلایل توجه به دانش و فن اوری بومی در فرایند توسعه روستایی، اهمیت ترویج تکنولوژی مناسب و مبانی اشاعه آن در فرایند توسعه روستایی، بیان تجارب چند کشور در این زمینه، و در نهایت به بیان نقش توسعه تکنولوژی های متوسط و صنایع کوچک در روستاها در توسعه فعالیت های اقتصادی و نقش گردشگری در توسعه روستایی و بیان مزایا و محدودیت های آن می پردازد. در انتها بـه نتیجه گیری از این موارد در شرایط ایران و سایر کشورهای در حال توسعه می پردازد.

روستاها به منزله فضای حیاتی تعداد بسیاری از انسان ها به ویژه در جوامع درحال توسعه که با انبوهی از مشکلات، محدودیت ها و کمبود منابع و سرمایه روبه رو هستند، به منظور جوابگویی به تامین نیازها و همچنین ارتقای سطح و کیفیت زندگی، اشتغال و بهبود وضعیت اقتصادی-اجتماعی ساکنان این سکونتگاه ها در گذر زمان نیازمند رشد و توسعه هستند. از آنجا که فقیرترین روستانشینان را افراد بدون زمینِ کشاورزی یا با زمین کشت اندک، تشکیل می دهند؛ می توان با تنوع بخشی به فعالیت های غیرکشاورزی در این سکونتگاه های انسانی موجبات اشتغالزایی، کاهش فقر و ایجاد رفاه اجتماعی نسبی را در این کانون های کوچک جمعیتی فراهم آورد. از این رو، برنامه ریزان برای رسیدن به توسعه پایدار روستاها، تدابیر و راهکارهای گوناگونی اندیشیده اند که در این بین می توان از بسط و توسعه صنعت گردشگری در روستاها به عنوان فعالیتی انسانی-اقتصادی که ضمن ایجاد اشتغال و درآمدزایی در سبب تعامل دوسویه و سازنده روستاییان با دیگر افراد و فرهنگ ها می شود، یاد کرد.در پژوهش پیش رو تلاش است که ضمن بیان اصول و مفاهیم گردشگری روستایی و ارتباط تنگاتنگ آن با موضوع توسعه روستایی با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و تحلیلِ ادراکی، به معرفی جذابیت ها و ظرفیت های طبیعی-تاریخی گردشگری در روستای فهلیان از توابع بخش مرکزی شهرستان ممسنی پرداخته شود. در پایان به ارایه راهکارهای گوناگون برای اجرایی شدن طرح های گردشگری و توسعه این فعالیت در این روستای مورد نظر برای زمینه سازی به منظور توسعه همه جانبه فهلیان اقدام شده است.