مطالعات ادبیات کودک
سال:1392 | دوره:4 | شماره:2 (پیاپی 8) |تعداد مقالات:7

امروزه عملکردهای فرهنگی سبب شده است که قلمرو ادبیات کودک و نوجوان به سوی متون کهن ادبی کشیده شود. در این میان شاهنامه فردوسی، شاهکار کلاسیک زبان فارسی به عنوان پرکاربردترین متن ادبی کهن، وارد محدوده ادبیات رسمی کودکان و نوجوانان ایران شده است. در این مقاله ضمن معرفی انواع اقتباس مفهومی و نگارشی از شاهنامه در ادبیات کودک و نوجوان، چگونگی کاربردهای آن نیز بررسی شده است. این تحقیق نشان می دهد که بخش قابل ملاحظه ای از اقتباس های محتوایی در ادبیات کودک و نوجوان، از نوع اقتباس بسته است و بازآفرینی، تلخیص، بازنگری و گزیده نویسی در انواع اقتباس محتوایی از شاهنامه، کاربرد کم تری دارد. در انواع اقتباس نگارشی از شاهنامه نیز پنج نوع، اقتباس معرفی شده است که در این شیوه، بهترین و ساده ترین کاربرد، اقتباس از نظم به نثر است.

هدف این جستار، دیگرخوانی یکی از کتابهای مجموعه 10 جلدی داستان های فکری، 10 جلدی نوشته مرتضی خسرونژاد و نشان دادن توان دیگرخوانی در بررسی آثار ادبیات کودک و آشکار کردن ارزش های ادبی موجود در اثر بررسیده است. برای دستیابی به این هدف، پس از مروری کوتاه بر پیشینه، معنا و کارکرد نظریه ادبی، به افسون وارگی و لغزندگی موقعیت نقد و نظریه ادبیات کودک نیز به اهمیت دیگرخوانی در خویش بنیان فکنی فلسفی کار «نظریه سازان»، می پردازیم. آنگاه برای نشان دادن کاربرد نظریه در عمل، که همان رسیدن به خوانش انتقادی است، از روش پیشنهادی رادریک مگیلیس، یعنی گلچین روش ها بهره می گیریم. نخست از دیدگاه اسطوره ای/کهن الگویی (و در همان حال با تاکید بر مفهوم های نسبیت و تمرکززدایی) به قصه «خورشید توی آسمان و خورشید توی دل من» که به شناخت دو مفهوم بنیادی تمرکززدایی و زمان می پردازد، می نگریم. سپس با نگاه به نظریه بینامتنیت می کوشیم از زاویه ای دیگر این قصه فلسفی- ادبی را بررسیم و چرایی و چه سانی لذت آوری اش را واکاویم. برآیند کار دستیابی به طیف های معنایی گوناگون در اثر نگاه به متن از چشم اندازهای چند نظریه و آگاهی بر لغزنده بودن معناسازی و معنایابی در ادبیات است.

گفتار پیش رو، گزارشی از پژوهشی میدانی است که به منظور گشودن راهی برای شناخت و بررسی دقیق تر ترانه های فولکلوریک کودکان صورت گرفته است. پژوهش گر پس از گردآوری ترانه ها، شعرواره ها و درمجموع، تمام متن های موزون و منظوم شفاهی رایج در بین کودکان و نیز آنچه والدین برای آن ها می خوانند، به تقسیم بندی دقیق آن ها پرداخته است. این تقسیم بندی که برای اولین بار در این حوزه و در زبان فارسی ارائه شده، اختصاصا درباره متن های منظوم فولکلوریک کودکان فارسی زبان خراسان و براساس محتوا وکاربرد آن هاست. کلیات این تقسیم بندی چنین است:1. متن های منظوم شفاهی بدون بازی کودکان؛1-1. متن های منظومی که بزرگ ترها برای کودکان می خوانند؛ 2-1. متن های منظومی که کودکان خودشان می خوانند.2. متن های منظوم شفاهی در بازی کودکان؛1-2. متن های منظوم یارگیری2-2. متن های منظوم بازی؛3-2. متن های منظوم پیرامون بازی.پژوهش حاضر می تواند شیوه ای علمی برای تقسیم بندی دیگر حوزه های ادبیات شفاهی کودکان باشد.

منطق الطیر عطار و آلیس در آن سوی آینه کارول از آثار معروف و مشهور جهانی هستند. این مقاله در پی تحلیل مقایسه ای سی مرغ و سیمرغ، قهرمانان داستان تمثیلی منطق الطیر عطار با کتاب تخیلی کودکان؛ یعنی آلیس در آن سوی آینه است تا بدین ترتیب، خوانش جدیدی از سی مرغ و سیمرغ منطق الطیر ارائه دهد. روش پژوهش تحلیل محتوا است. یافته های پژوهش نشان می دهد که هر دو اثر با وجود اختلاف در جزئیات حوادث داستان، در کلیات، بر اصولی مشابه استوار هستند. وجود بن مایه های مشترک چون خواب و آینه و تاثیر آن ها در نتیجه داستان منطق الطیر، بیانگر درک و تجربه شهودی عطار است که از واقعیتی دور از دسترس و خارج از زمان و مکان است، بر قلب عارف فرا تابیده می شود. این شباهت ها و استناد کاکو به آن سوی آینه کارول در تایید تقارن آینه ای، چنین به نظر می رسد که این اثر ادبی مانند آن سوی آینه با تقارن آینه ای جهان در علم فیزیک قابل مقایسه باشد. بر این اساس، هریک از سیمرغ های منطق الطیر می توانند تقارن آینه ای یکدیگر باشند که در ابعاد دیگر هستی؛ یعنی در عالم رویا به وقوع پیوسته است. این مقایسه سبب خوانش تازه و درک و دریافت بهتر خوانندگان این اثر ادبی می گردد.

بخش عظیمی از ادبیات داستانی ایران که ادبیات حماسی، تعلیمی، عرفانی و عامیانه را در بر می گیرد؛ حکمت ها و معارف کم نظیری دارد. این گنجینه غنی، متناسب با مخاطبان گوناگون قابلیت بازآفرینی در قالب های هنری نوین، از جمله فیلم، نمایش، انیمیشن و بازی های رایانه ای را دارد. ساخت چنین بازی هایی هم نسل امروز را با ادبیات کلاسیک و عامیانه فارسی آشنا می کند و هم ویژگی سرگرم کنندگی آن ارزش های اخلاقی و انسانی را به مخاطبان و کاربران آن انتقال خواهد داد. این مقاله، بر آن است تا ضمن طرح مباحثی درباره بازی های رایانه ای و اهمیت آن و در عین حال آسیب شناسی مختصر نمونه های رایج آن، با معرفی داستان عامیانه قهرمان قاتل در جایگاه یکی از نمونه های زیبا و جذاب این گونه متون داستانی، قابلیت ذاتی این آثار را از نظر شخصیت پردازی (با داشتن شخصیت هایی بسیار متنوع مانند (عیاران، پریان، دیوان و جانوران عجیب و غریب)، صحنه پردازی (باغ ارم، دریای محیط، خندق ها، برج و باروها و عواملی چون صداها، دود و تاریکی و گرد و غبار)، تنوع مراحل کنش های داستانی، زمان و مکان های شگفت و جذاب، ابزارهای جنگی (سپر، گرز، عمود خاراشکن و تیغ غم غم)، گفت وگو و تعلیق داستانی، ویژگی های مختلف فانتزی و چند مرحله ای یا اپیزودی بودن صحنه ها را برای بازتولید به شکل بازی های رایانه ای نشان دهد. برای نگارش این مقاله، نسخه چاپ سنگی قهرمان قاتل تهیه و موردخوانش قرار گرفت و زوایای گوناگون متن و عناصر داستانی آن تحلیل شد و در آخر جنبه هایی از داستان که قابلیت نگارش به صورت بازی نامه داشت استخراج و از نو بازآفرینی شد.

وجود کتاب مناسب و درخور ویژگی های کودک، در ایجاد انگیزه و عادت مطالعه بسیار موثر است. کتاب کودک و نوجوان هم از نظر موضوع و هم از نظر سبک نگارش، نباید از محدوده توانایی های ذهنی او فراتر باشد. اگر واژگان به کار رفته در متن کتاب در حد توانایی ها و قابلیت های زبانی کودک نباشد، در انتقال مفاهیم و تجارب به کودک موفق نخواهد بود. پژوهش حاضر با هدف بررسی و استخراج واژگان پایه خوانداری کودکان دبستانی، و سپس مقایسه این واژگان با واژگان نوشتاری کودکان دبستانی انجام گرفته است. این پژوهش از نوع اکتشافی و مقیاس به کار رفته در آن، مقیاس اسمی است. جامعه مورد بررسی شامل مجموعه کتاب های داستانی کودکان دبستانی (شامل گروه های سنی «ب»، «ج» و «ب و ج») است که از سوی شورای کتاب کودک مناسب تشخیص داده شده اند. ابزار اجرای این پژوهش نرم افزاری است که به زبان برنامه نویسی دلفی و مطابق با سوالات و ویژگی های خاص این پژوهش طراحی شده است. در این پژوهش 162650 صورت زبانی و 6155 واژه به دست آمده و در نهایت 1602 واژه به عنوان واژگان پایه خوانداری معرفی شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که هم خوانی واژگان خوانداری و نوشتاری در زیرگروه های فعل ساده، عناصر طبیعی و اندام و رنگ، «زیاد» و در زیرگروه های واژگان علمی، دین، ورزش، شهرها، اصطلاحات و مصدر، «خیلی کم» و در دیگر زیرگروه ها «کم» بوده است. همچنین بر اساس یافته های پژوهش، در مجموع همخوانی و مطابقت واژگان خوانداری و نوشتاری این گروه سنی «کم» بوده است.

قصه های کودکان عموما در صورت و روایت، ساده و قابل دریافت و در زیرساخت، غنی و سرشار از نکات شناختی- عاطفی و توانمایگی تاویلی اند. این قصه ها گرچه در مقام ارتباط (فرم، روایت و زبان) به راحتی با مخاطب خود رابطه برقرار می کنند؛ در مقام کارکرد های پنهان و پیچیده، واجد شبکه عظیم و گسترده ای از مفاهیم، الگوها، طرح واره های شناختی هستند بیان غیر مستقیم قصه ها، ناخودآگاه کودک را مخاطب قرار می دهد و از رهگذر شناخت و تغییر«طرح واره های» منفی و ناسازگار و جایگزین کردن آن ها با طرح واره های مثبت و درمانگر، آن ها را برای رویارویی با «جهان های واقع و ممکن» آماده می کند. تاثیر داستان بر رشد کودکان به دلیل در برگرفتن استعاره ها و طرح واره ها و تمهید فرایندهای رشد بسیار پیچیده است. قصه گویی با بیدارکردن نیروهای درونی کودک و استفاده از دانش طرح وارهای او، غیرمستقیم او را از موانع، تضادها و نیز امکان ها و استعدادهایش آگاه میکند و او را به تفکر، تعمق و جست وجو وا می دارد. بحث «طرح واره» یکی از مباحث مهم و کانونی در حوزه مطالعات میان رشته ای و علوم شناختی است. طرح واره ها نوعی تجربه سازمان یافته و دانش های بسته بندی شده اند که چارچوب های شناختی ما را به عنوان مجموعه ای متشکل از ذهنیت ها، تصورات، تصاویر و ارزش ها و احساسات رقم می زنند. طرح واره درمانی بر این است که اندیشه ها و الگوهای رفتاری منفی به نوعی با تجربه های منفی دوران کودکی مرتبط اند و چنانچه این الگوها که آن ها را طرح واره های ناسازگار می نامند، به درستی شناخته نشوند، مقابله با آن ها راه به جایی نمیبرد. در این مقاله قصه های مشهور کودکان بر مبنای نظریه طرح واره و دو راه حل اساسی: «تغییر» طرح واره های منفی و ناسازگار و «تعبیر» های مثبت و درمانگر، بازخوانی و تحلیل می شود.