زبان و ادب فارسی
سال:1392 | دوره:5 | شماره:14 |تعداد مقالات:10

اسطوره قهرمان به عنوان یکی از اجزاء اساطیر کهن نقش بسزایی در شکل گیری سیر داستانی این اساطیر داشته است. در شاهنامه نیز که مبنای بسیاری از داستان های آن از اساطیر وام گرفته شده است، قهرمانان نقش عمده ای ایفا می کنند. در این مقاله تلاش شده است بر اساس مدل جوزف کمبل سیر دگردیسی های قهرمانان در شاهنامه مورد بررسی قرار گیرد از نظر کمبل سیر دگردیسی قهرمان شامل این موارد می شود: نخستین بشر و قهرمان، کودکی قهرمان، قهرمان جنگجو، قهرمان عاشق، امپراطور مستبد، قهرمان ناجی و عزیمت قهرمان. نتیجه نشان می دهد که سیر دگردیسی قهرمانان در شاهنامه با مدلی که کمبل ارائه کرده است تاحدودی تطابق دارد، اما این تطابق را نمی توان درباره زندگی همه قهرمانان از ابتدا تا انتها دانست، بلکه بخش های از زندگی این قهرمانان را می توان با مدل کمبل تطبیق داد.

یکی از وجوه بررسی آثار سخنورانی که به مدد توانایی قریحه و استعداد ذاتی خود، مبدع تحول و نوآوری خاصی در شیوه و سبک شعر فارسی شده اند آراء و افکار این اندیشمندان در مقوله چگونگی شعر و شاعر و منزلت و ارجمندی سخن و سخنور می باشد که در آثارشان به ارائه باورها و عقاید خود در این باره پرداخته اند و این کار می تواند ضمن فراهم کردن نگرشی تازه در درک گفته های آنان، زمینه لازم را جهت آشنایی با مبانی اصول نقد ادبی رایج در عهد زندگی این گویندگان فراهم آورد، زیرا توصیفات این بزرگان از شعر و سخن نیک و تعاریفی که در خصوص وجوه برتری شاعران و سخنوران به همراه توصیه ها و رهنمون هایی که متذکر شده و ارائه کرده اند، معیار و موازین تمایز شعر و سخن نیک از سخن سست و ملاکی در شناخت شاعر و سخنور توانمند محسوب می شده است که در واقع، نشان دهنده و بیانگر اصول نقد ادبی در پیشینه ادبیات فارسی بوده و ثابت می کند که علی رغم ادعای برخی، نقد ادبی به اشکال متعددی از جمله مواردی که ذکر خواهد شد از دیرباز در میان ادبا و شعرای فارسی گو شناخته شده و رایج بوده است و از فواید این بررسی نیز محسوب می گردد.حکیم ناصر خسرو قبادیانی، از جمله سخنوران مطرح و صاحب سبکی است که با اتکا به توان و قریحه قدرتمند شاعرانه خود، توانسته است حرکتی تازه و تحولی عظیم در شعر فارسی ایجاد کند و با نگاهی تازه در باب زبان و ارتباط آن با هستی و انسان، تعبیرات عمده ای را در دستگاه ادراکی و ادبی شاعران و سخنوران به وجود آورد و مکتب ادبی خاصی را در نحوه نگریستن به منزلت شعر و هدف سخنوری، پی افکند که نام آور نی چون: سنایی، نظامی، مولوی، عطار و... از ارائه دهندگان مکتب او در زمینه تعالی بخشیدن به جایگاه سخنوری، به شمار می آیند.پژوهش حاضر بر این استوار است که باورها و اندیشه های ناصرخسرو را در باب شعر، سخن، شاعری و سخنوری در قالب توصیفات، توضیحات و توصیه های وی در این خصوص، از زوایای مختلف، مورد بررسی قرار دهد و مهم ترین اصول مبتنی بر نقد ادبی را از دیدگاه او معرفی نماید.

مکتب رئالیسم یکی از بنیادی ترین مکاتب هنری است که در اواسط قرن نوزدهم در فرانسه ظهور کرد و به سرعت گسترش یافت. پرهیز از تخیل و الهام های درونی رمانتیک ها و پرداختن به واقعیت های عالم بیرون از اساسی ترین اصول این مکتب بود که شاعران، نویسندگان و هنرمندان را به سوی خویش کشاند. همگام با حرکت های مشروطه خواهان در ایران شاعران و نویسندگان با توصیف واقعیت های بیرونی و انحطاط و عقب ماندگی کشور، این بینش هنری را کمابیش و البته به شکلی ناقص به کار گرفتند و در خدمت اهداف انقلابی درآوردند. عصر مشروطه را باید نقطه عطفی در ورود شعر به حوزه زندگی مردم و مسائل جامعه و متمایل شدن آن به واقع گرایی دانست. از میان شاعران، ابوالقاسم لاهوتی با گرایش شدید به جریان چپ از منظری سوسیالیستی به اوضاع کشور توجه نشان می دهد. در این مقاله نگارندگان اصول رئالیسم را در اشعار او جستجو می کنند.

همزمان با مشروطیت و تغییر اوضاع سیاسی و اجتماعی، در ادبیات هم تغییراتی رخ می دهد؛ کودتای 28 مرداد 32 نیز در تغییر و چگونگی شعر نو فارسی نقشی مهم دارد. شعر ققنوس نیما (1316) به منزله تولد شعر نو فارسی است و جرقه، نخستین شعر نو در ایران است که منوچهر شیبانی به سال 1324 منتشر می کند. انگیزه نگارندگان در آغاز و انجام این پژوهش، بررسی بینش سیاسی اجتماعی شاعران و جهت گیری آن ها از دهه 20 تا 50، نگاهی به شعر متعهد دهه 30، نگاهی به مضامین شعری رایج این دهه بویژه مقوله مرگ و بررسی تاثیر عوامل سیاسی و اجتماعی از جمله اشغال، جنگ، کودتا و قیام های چریکی در شعر این دوره است. در پایان به بررسی زندگی شعری و اجتماعی و مقوله تصویر و ایماژیسم در آثار نادرپور- به عنوان نماینده سه دوره متفاوت اجتماعی و ادبی- از دهه بیست تا پایان حیات شاعر پرداخته ایم. نتیجه آنکه مسایل سیاسی و اجتماعی ای نظیر کودتای 28 مرداد، تاسیس کانون نویسندگان در سال 25 و بسیاری عوامل دیگر بر ادبیات این سه دهه تاثیر مستقیم و بسزایی داشته است. مساله دیگر جریان های گوناگون شعری و مکاتب فکری و ادبی شاعران است؛ اعتدالیون و سنت گراها در کنار شعر نیمایی، شاعران رمانتیک و اجتماعی در داخل مجموعه شاعران نیمایی و یا سه دوره متفاوت ادبی ایران از سال 1320، نمونه ای از این جهت گیری هاست.

ترسل یا نامه نگاری از کهن ترین فنون نگارش است که هم به نثر و هم به نظم، و گاه درآمیخته ای از نظم و نثر، در تاریخ زبان فارسی دیده می شود. ترسل در ایران پیشنه ای دیرینه دارد که رد پای آن به دوران هخامنشیان بر می گردد. قدیم ترین اثری که به زبان پهلوی در فن ترسل به دست آمده رساله کوچک «آیین نامه نویسی» است و نامه تنسر مهم ترین متن بازمانده از دوران اردشیر ساسانی است. کاتبان درباری ایران به شیوه ترسل اقبال درخور توجهی نشان می دادند. این ترسلات تا سال 78 هجری به زبان پهلوی و پس از آن ابتدا به زبان عربی سپس کم کم به زبان فارسی بوده است.در این مقاله به روش توصیفی، با تفکیک دوره ها و ذکر نام دبیران مشهور هر دوره به پیشینه نامه نگاری در ایران، از دوران پیش از اسلام تا آغاز قرن ششم پرداخته شده است.

قرن ششم هجری، از قرون پربار شعر و ادب پارسی است و شیوه ای از سخنوری در این دوره پیدا آمد که آن را شعر متعهد یا شعر دینی هم گفته اند. از استادان و داستان سرایان برجسته این دوره، نظامی گنجوی است که شیوه وی توسط شاعران دوره های بعد پیروی شد. شعر نظامی شعری فنی است که توان علمی شاعر، آن را به دانش های گوناگون آراسته است. از جمله دانش های اسلامی که در شعر نظامی بازتابی گسترده داشته است، فقه اسلامی است. وی با هنرمندی و توانی کم نظیر از مسائل فقهی در ساختن ترکیبات گوناگون و فراهم آوردن آرایه های ادبی و آفریدن تصاویر بدیع بهره برده و گاه موضوعات فقه اسلامی را نیز با آداب و رسوم اقوام کهن پیوند داده است. این مقاله بر آن است تا گوشه ای از این تاثیرات را بر پایه موضوعات مندرج در فقه اسلامی تبیین نماید.

«هنر» و از آن جمله «ادبیات»، خاصه «داستان»، که جزء آثار مخیل اند، مبرا از قضاوت «ذوق و سلیقه» نیستند. ظاهرا رویارویی تجربی و مواجهه ذوقی با آثار هنری و داستان ناگزیر می نماید! ذائقه داستان خوانی و داستان نویسی متناسب با تجربه، فرهیختگی و همچنین قریحه هر فرد یا هنرمندی است و کوشش برای دست یازی به «ذوق سلیم» به ویژه در داستان، مهم ترین تجربه در خوانش و آفرینش داستان است. اساسا غایت هنر داستان، همین است. بر این مبنا در این جستار سعی برآن شده که براساس نظریه های تجربه گرایانه «دیوید هیوم»، و با اتکاء و تاکید بر نظرات و تجربیات نویسندگان مشهور ایرانی و غیرایرانی، این روند و رویاروی ذوقی توضیح داده شود. اصول فلسفی که «هیوم» برای درک و حتی نقد هنر- از آن جمله هنر داستان- وضع کرده است، بسیار ساده و سهل اند اما در عمل خاصه برای داستان نویس مشکل، طاقت فرسا و گاه ناممکن می نمایند. در توضیح این آرا، ادله و تجربیات متفکران و نویسندگانی چون «رابرت اسکولز»، «ویلیام فاکنر»، «گراهام گرین»، «هوشنگ گلشیری» و «نجف دریابندری» «ماریو بارگاس یوسا» و... در این مجال و مقال آورده می شود.

مکتب ادبی ناتورالیسم در نیمه دوم سده نوزدهم میلادی در فرانسه داستان «آداب سفر»، از تاثیرگذارترین داستان های مجموعه «طعم باروت»، است. این داستان به دلیل شیوه روایت و فضاسازی نمادین و بازتاب اندیشه های تعارض آمیز زنی که از آسیب های اجتماعی جنگ در امان نمانده است، قابلیت بازخوانی از نظرگاه نظریه های ادبی معاصر از جمله ساختارگرایی را دارد. مقاله حاضر، ضمن نگاه کلی به عناصر داستانی «آداب سفر»، به بررسی ساختار آن از منظر رمزگانهای بارت می پردازد. این رمزگانها عبارت است از رمزگان کنش های روایی، رمزگان اعتباری و اشاره به نوع روایت، رمزگان فرهنگی یا ارجاعی، رمزگان هرمونتیک، رمزگان نمادین و رمزگان معناشناسانه. در رمزگان کنش های روایی، از پیرفت گرماس و سه قاعده اصلی او (اجرایی، میثاقی و انفصالی) بهره گرفته شده است. در این مقاله، شاهدهای روشنی از داستان بر اساس نظریات بارت و گرماس ارائه شده و نشان داده شده است که داستان های کوتاه حوزه دفاع مقدس، به لحاظ فنی و ساختاری ظرفیت های خوبی دارند. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است و بر مبنای یادداشت برداری از کتب مختلف، مصادیق آن در داستان تحلیل شده است.

ترانه در لغت به معنای خرد، تر و تازه از ریشه اوستایی تئورونه، اصطلاحی عام بوده است که بر انواع قالب های شعری ملحون یا همراه موسیقی به ویژه فهلویات، دو بیتی، رباعی و بیت اطلاق می شده است. با توجه به ریشه باستانی ترانه ها، کهن ترین اشعار فارسی در میان این نوع ادبی یافت شده است. در سروده های زرتشت که در گات ها ثبت شده، به عنوان اولین بارقه های روحیه ایرانی نمود پیدا می کند. روش پژوهش حاضر تجزیه و تحلیل داده ها و توصیفی بوده است. در این جستار پس از بیان و تعریف ترانه، ترانه سرایی تا دوره مشروطیت بررسی می شود و به ویژگی های وزن ترانه، زبان ترانه و درون مایه آن پرداخته می شود. در سده های هشتم و نهم هجری قمری تصنیف به جای قول و غزل ترانه (فروداشت) به کار می رفته است، پیش از آن به معنی آهنگسازی معمول بوده و به تدریج به معنی شعر و غزلی که متناسب و همراه با موسیقی ساخته شده باشد، مصطلح شده است. تصنیف از قرن دهم به بعد به شعری اطلاق می شود که همراه با موسیقی خوانده می شود و گاه وزن عروضی دارد و کم و بیش قافیه نیز در آن به کار رفته است، یکی از بارزترین ویژگی آن تصنیف کردن (ساختن) است و غالبا تا دوره صفویه هماهنگ با شعر عروضی بوده است، ولی بعد از آن دوره تا حدی از وزن عروضی آزاد گشته است. تصنیف به صورت امروزی از دستاوردهای انقلاب مشروطیت است. زبان ترانه ساده و صمیمی است و درون مایه های آن معمولا توده ای، عامیانه و احساسی است.