جغرافیا و برنامه ریزی
سال:1388 | دوره:14 | شماره:29 |تعداد مقالات:7

شهرهای منبع پایه به ویژه شهرهای نفت خیز به دلیل بهره برداری های خام و وابستگی اقتصاد شهری به منابع تجدیدناپذیر، فرایند توسعه از الگویی ناپایدار در تبعیت می کنند؛ چرا که با افزایش احتمال اتمام ذخایر، ادامه حیات اجتماعی و اقتصادی آنها با چالش های جدی مواجه می شود. هدف این تحقیق، ارزیابی الگوی توسعه شهر دوگنبدان به عنوان نمونه ای از شهرهای نفتی است. در این تحقیق، ارزیابی بر اساس رویکرد استراتژیک و در پیوند با رویکرد توسعه پایدار شهری صورت خواهد گرفت و بر بعد اقتصادی و شاخص های مربوطه تاکید خواهد شد. روش شناسی تحقیق، در دسته روش های توصیفی و تحلیلی قرار می گیرد که در آن از روش های پیمایشی مبتنی بر پرسشنامه و مصاحبه و ابزار تحلیلی SWOT به منظور شناسایی، طبقه بندی و تحلیل عوامل استراتژیک محیط درونی و بیرونی با مشارکت تیم تحقیق و کارشناسان و مسوولان محلی استفاده شده است. نتایج نشان می دهند که شهر دوگنبدان به عنوان شهری نفت خیز در راستای توسعه شهری از بعد اقتصادی با عوامل متنوع استراتژیک روبه روست و در اولویت بندی نهایی، نقاط ضعف و تهدیدها به مراتب قوی تر از نقاط قوت و فرصت های محیط بیرونی است.

به اعتقاد موریس «سیمای شهرهای اسلامی تحت تاثیر دو دسته عامل متقدم و متاخر قرار داشته است. عوامل متقدم، به میراث عربی و بین النهرین قدیم باز می گردد و عوامل متاخر به ضرورت های دوره اسلام شکل بوده اند.» راه ها و گذرها با قرارگیری در هر دو دسته عوامل فوق، هم به عنوان اندام تاثیرپذیر و هم به عنوان عامل تاثیرگذار بر سیمای شهر مطرح بوده اند. هدف از ارائه این مقاله، بررسی و شناسایی عوامل موثر در شکل گیری راه های شهر تبریز در دوره قاجار و نیز تاثیرگذاری متقابل آن ها بر شکل دهی به نظام ساختاری شهر است. به منظور دستیابی به هدف مذکور تلاش شده است با بررسی ویژگی های ساختاری تبریز در این دوره، به تاثیر راه ها و گذرها بر کیفیت ارتباطی- فضایی آن پرداخته شود. مطالعات نشان می دهد که شهر تبریز در دوره قاجار میراث دار تحولات دوره های پیش از خود بر پیکره شهر بوده است. دو جاده مهم ابریشم و جاده بغداد- ری، از جمله عناصر موثر در شکل گیری و توسعه اندام های مهم همچون بازار و مجموعه حکومتی و نیز توسعه محلات و در نتیجه گسترش شبکه راه های درون شهری به شمار می رفتند. مجموعه این تحولات به همراه دگرگونی های ایجاد شده در دوره قاجار، موجب شکل گیری شبکه ای درهم تنیده، کارآمد و منسجم از راه ها گردید که از کارآیی لازم برای چنین عملکردی برخوردار بود. راه ها با قرارگیری در نظامی سلسله مراتبی و جذب عناصر معماری و شهری، به بهترین نحو ممکن به نیازهای ارتباطی شهر پاسخ می دادند.

میزان برخورداری از عوامل گوناگون، متشکل از عوامل طبیعی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، نابرابری های منطقه ای را ایجاد یا آن را تشدید می کنند. توجه به رهیافت توسعه موزون منطقه ای، کاهش ناهمگونی و نابرابری های منطقه ای و بخشی، سیاستگذاری و برنامه ریزی منطقه ای برای تحقق هدف هایی که بر حسب ویژگی های ساختاری، امکانات و محدودیت های هر منطقه، تغییر می کنند، مستلزم مطالعه و شناخت خصوصیات هر منطقه با توجه به جایگاه آن در کل سیستم منطقه ای است. در این پژوهش، استان های مختلف کشور از نظر شاخص های اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی و درمانی، خدماتی، رفاهی و کالبدی- شهرسازی مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته و از نظر سطح توسعه یافتگی از نظر شاخص های یاد شده، رتبه بندی شده اند. فرایند تجزیه و تحلیل آماری داده های پژوهش، بر اساس روش «تحلیل عاملی» و «تحلیل خوشه ای» است. نتایج و یافته های حاصل از رتبه بندی استان ها از نظر سطوح توسعه یافتگی از شاخص های مورد بررسی، بیانگر آن است که رتبه اول به استان تهران تعلق دارد و استان های خراسان رضوی، اصفهان، فارس، آذربایجان شرقی، مازندران، خوزستان، کرمان و گیلان در مراتب بعدی هستند. استان های آذربایجان غربی، یزد، مرکزی، همدان و کرمانشاه دارای رتبه های نسبتا پایین و سایر استان ها در رتبه های بسیار پایین قرار می گیرند. با تعیین سطح توسعه یافتگی و میزان آن برای هر منطقه، بهبود وضعیت برخورداری استان های توسعه نیافته از منابع، امکانات و تسهیلات در اولویت قرار می گیرد. بنابراین، درک و شناخت بهتر میزان توسعه یافتگی استان های کشور، موجب شناخت نقاط قوت و ضعف، توان ها و کمبودهای آنها و در نهایت توفیق برنامه ریزی منطقه ای می گردد.

بخش غیررسمی یک بحث جهانی مشترک و مناظره ای چالش برانگیز در دهه های اخیر در شهرهای جهان سوم بوده است. پژوهش حاضر با هدف شناخت ویژگی های اجتماعی- اقتصادی افراد شاغل در بخش غیررسمی در «سبزه میدان» شهر تبریز انجام گرفت.نتایج به دست آمده از مطالعه نشان می دهد که موضوع از تنوع زیادی برخوردار است و به علت جذب تعداد زیادی از افراد به فعالیت های اقتصادی شهر تبریز که زندگی آنان را تامین می کند، اهمیت زیادی دارد. یافته های پژوهش حاضر که به روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از مطالعات اسنادی و بررسی های میدانی از طریق تکمیل پرسشنامه انجام شد، عبارت اند از:1) بیشتر شاغلان در بخش غیررسمی، قبل از جذب در این بخش در مناطق روستایی ساکن بودند؛ 2) سطح متوسط تحصیلات شاغلان در این بخش در سطح ابتدایی است؛ 3) بیشتر افراد شاغل در بخش فوق در مناطق حاشیه نشین سکونت دارند؛ 4) مشکلات عمده افراد شاغل در بخش غیررسمی کمبود سرمایه، نداشتن مکان ثابت و عدم دسترسی به تسهیلات اجتماعی است؛ 5) اغلب افراد شاغل در این بخش در طیف گروه سنی (45- 25) سال قرار دارند؛ 6) بین سابقه اشتغال در بخش غیررسمی و رضایت افراد از شغل خود رابطه وجود دارد؛ 7) بین نوع مالکیت مسکن و درآمد افراد رابطه وجود ندارد.

امروزه جمعیت شهرنشین کشورهای در حال توسعه بسیار سریع تر از کشورهای پیشرفته رو به افزایش است و جهان در مسیری قرار گرفته که روند آن حاکی از تبدیل زمین به یک سیاره شهری است و انتظار می رود به تدریج جامعه روستایی در آینده نزدیک به یک اقلیت کوچک تبدیل شود. به رغم وجود اشکال گوناگون شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه، عناصری مانند ناهماهنگی رشد جمعیت شهرنشین با توسعه سطح تولیدات کشاورزی و مکانیزاسیون، رشد سریع جمعیت شهرنشین ناشی از وضع بد اقتصادی روستاها و توزیع نامناسب نظام شهری در میان آنها مشترک است بدین گونه که معمولا یک شهر بزرگ که اندازه آن گاهی تا چند برابر اندازه شهر دوم است، شکل می گیرد که فعالیت های اقتصادی اصلی کشور در آن متمرکز است؛ بدین ترتیب می توان ویژگی های مذکور را برای کشوری همانند ایران نیز در نظر گرفت. کشور ایران نظیر بسیاری از کشورهای در حال توسعه با مشکل تمرکز جمعیت و فعالیت ها در چند نقطه روبه رو است.منطقه آذربایجان شامل استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل به عنوان یک منطقه همگن اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در کشور، با مسائلی همچون مهاجرت شدید روستا- شهری، تخلیه آبادی ها، پراکندگی سکونت گاه ها و نارسایی توزیع تاسیسات و تجهیزات زیربنایی، گسستگی فضاهای زیست و فعالیت، عدم یکپارچگی فضایی و عدم وجود سلسله مراتب سکونت گاهی منظم و کارآمد در شبکه سکونت گاهی خود دست به گریبان است که در این مقاله به بررسی ابعاد مختلف آن پرداخته خواهد شد.

شناسایی نقش عوامل ژئومرفولوژی در وقوع سیل از جمله اقدامات بسیار مهم در کنترل و یا کاهش خسارات ناشی از آن محسوب می شود. به همین منظور در این تحقیق جهت یافتن مناسب ترین مدل برای تخمین دبی های سیلابی با دوره بازگشت های مختلف در دامنه های شمالی البرز مرکزی از ویژگی های ژئومرفولوژی کمی حوضه ها استفاده شده است. برای این منظور با بررسی ایستگاه های هیدرومتری منطقه، آمار دبی حداکثر لحظه ای با استفاده از سالنامه ها استخراج شد و پس از تکمیل داده ها، سیلاب ها با دوره بازگشت های مختلف به کمک برنامه Smada محاسبه شد. در مرحله بعد خصوصیات ژئومرفولوژی کمی و مورفومتری حوضه های آبی و رودخانه ها شامل مساحت، محیط، حداکثر و حداقل ارتفاع، ارتفاع متوسط وزنی، شیب حوضه و طول آبراهه ها با استفاده از GIS تعیین شد. سپس ارتباط بین مقدار دبی سیلاب ها با کمیت های ژئومرفولوژی حوضه ها به کمک برنامه SPSS و روش رگرسیون چندمتغیره مورد بررسی آماری قرار گرفت. نتایج حاصله بیانگر آن است که از میان عوامل مستقل، متغیرهای مساحت، طول حداکثر و مستطیل معادل حوضه ها بیشترین تاثیر را داشته و توانستند به مدل ها راه یابند.

شرایط و عوامل محیطی هر منطقه، نقش بسیار مهمی در ایجاد و توسعه سکونت گاه های انسانی و نحوه شکل گیری واحدهای مستقر در آنها دارد ساختار مساکن روستایی نیز از این قاعده مستثنی نیست. عوامل متاثر از عوامل مزبور می باشد. در مقاله تحقیقی حاضر، آن تعداد از اجزا و عناصر ساختاری واحدهای مسکونی روستایی که عوامل محیطی به نحوی در شکل گیری آنها تاثیرگذارند، انتخاب و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند، بررسی نقش عوامل محیطی در شکل گیری ساختار فیزیکی- کالبدی مساکن روستایی و تعیین میزان همبستگی و پیوند بین عوامل مزبور و در نهایت ارزیابی نقش آنها در میزان مطلوبیت ساختار فیزیکی واحدهای مسکونی روستایی، هدف عمده پژوهش حاضر را تشکیل می دهد. جامعه آماری تحقیق حاضر عبارت از واحدهای مسکونی 15 روستا از روستاهای استان آذربایجان شرقی با توپوگرافی های مختلف بوده و برای بررسی روابط بین متغیرها و تحلیل قدرت پیوند بین عوامل محیطی و ویژگی های مربوط به ساختار فیزیکی مساکن از همبستگی «پیرسون» استفاده شده است. نتیجه مطالعه نشان می دهد که بین متغیرهای محیطی و ساختار فیزیکی مساکن همبستگی معنی داری وجود دارد و در این میان تاثیرگذاری متغیر توپوگرافی به عنوان بستر طبیعی شکل گیری فعالیت و زندگی گروه های انسانی، بیش از دیگر متغیرها (آب و هوا، جنس زمین و...) است.