پیام نور در حوزه علوم اسلامی
سال:1388 | دوره:1 | شماره:0 |تعداد مقالات:10

تاثیر فرهنگ قرآنی و اسلامی بر ادبیات فارسی، از جمله گلستان سعدی، امری روشن و بی نیاز از بحث و اثبات است؛ در این میان تاثیر نهج البلاغه، که آیینه زلال و روشن وحی و قرآن است، بر گلستان سعدی سخت قابل تامل و توجه است. در این مقاله، با مقایسه مضامین و تعبیرات نهج البلاغه با گلستان با محوریت موضوع «حکومت و مردم» به شباهت های متعدد و شگفتی دست یافته ایم که نشان می دهد سعدی، علاوه بر تاثیرپذیری از خطوط کلی نهج البلاغه، برخی عبارات این کتاب را در گلستان ترجمه کرده است. با آنکه عموم مردم کتاب گلستان را یک اثر ادبی و سعدی را از شاعران و ادیبان اهل سنت می دانند، ولی تاثیرپذیری شدید گلستان از نهج البلاغه نشان می دهد که کلام علی (ع) تنها تعلق به شیعیان ندارد؛ بلکه متعلق به جهان اسلام و، از جمله، سعدی است. یکی از دلایل توجه مردم به گلستان، محتوای این اثر ادبی بر رگه های اصیل و غنی از حکمت های اسلامی و نهج البلاغه است.

«غایب»، در فقه و حقوق وصف کسی است که از اموال و همسر خود دور افتاده و برای دارایی و همسر او قوانین و احکامی وضع گردیده است و ولایت بر آنها به حاکم شرع یا فقیه واگذار شده است. نسبت به حقوق و اموالی نیز که متعلق به امام زمان (عج) است بعضی از فقها با همین رویکرد نظر داده اند و با استناد به قواعد کلی اموال و حقوق، حاکم شرع را ولی بر اموال امام غایب (عج) دانسته اند و تصمیم گیری در حوزه اختیارات امام غایب (عج) را نیز به جهت غیبت آن حضرت از باب ولایت بر غایب در حدود اختیارات ولایت فقیه دیده اند. در مقایل آنها، فقیهانی هستند که قائل به وجود اموال شخصی آن حضرت در دست مردم نیستند و عقیده دارند که آنچه در دست مردم است اموال عنوانی آن حضرت است که متعلق به بیت المال و حکومت اسلامی است و حاکم شرع و ولی فقیه، به عنوان نایب امام غایب (عج)، وظیفه ولائی ایشان را انجام می دهد و این اموال نیز در اختیار اوست که، در نهایت، در این مقاله همین نظریه ترجیح داده شده است.

همان گونه که از منطق برای فلسفه استفاده می شود و علم اصول فقه ابزار صیانت و روش استنتاج صحیح است مباحث روش شناختی قرآن در صیانت قرآن در برابر تحریف ها و ارائه راه صحیح استنتاج متناسب با نیازهای زمان، نقش محوری ایفا می کند. یکی از مباحث مهم روش شناختی در علوم قرآنی، روش شناسی تفاسیر است که نزد دانشمندان اسلامی اهمیت بسزایی داشته است؛ تا بدانجا که سبب ظهور علم مکاتب و روش های تفسیری شده است. نویسندگان زیادی در این عرصه قلم زده اند و آثار گرانقدری آفریده اند.هر کدام از روش های تفسیری بر اساس پیش فرض ها و مبانی خاصی است که مفسری با پذیرش و مبنا قرار دادن آن موارد قرآن را تفسیر می کند. در مقاله حاضر مبانی نظری و تئوریکی شش نوع از اقسام تفاسیر ترتیبی به شرح ذیل بررسی می شوند: .1تفسیر نقلی؛ 2. تفسیر به رای؛ 3. تفسیر رمزی یا اشاری؛ 4. تفسیر عقلی و اجتهادی؛ 5. تفسیر قرآن به قرآن؛ 6. تفسیر هرمنوتیکی.

یکی از مباحثی که در طبیعیات، الهیات و در اخلاق مورد بحث اندیشمندان اسلامی قرار گرفته، بحث نفس است. به این بحث در روایات اسلامی توجه بسیار شده و معرفت آن را بهترین و سودمندترین معارف و منشا شناخت پروردگار دانسته اند. به دلیل اهمیت این بحث است که فیلسوفان و متکلمان در اثبات نفس و کیفیت آن به بحث و بررسی و نزاع و کشمکش پرداخته اند. یکی از اندیشمندان اسلامی که این بحث را در کتب مختلف خود بررسی کرده است ابوحامد محمد بن محمد غزالی است. وی در برخی از کتب خود، همچون یک فیلسوف مشائی به اثبات نفس و، تجرد آن می پردازد و فراتر از آن، از شرع نیز در این راه کمک می گیرد؛ ولی در کتاب تهافت الفلاسفه به ناتوانی فلاسفه در اثبات تجرد نفس پرداخته و دلایل عقلی آنها را ناکافی و این بحث را یکی از مواضع ناسازگاری مسائل علوم طبیعی با آموزه های دینی می داند. این نوشتار در پی آن است که دیدگاه غزالی را در این مورد، بررسی نماید.

بخش نخست این مقاله درصدد ارائه برخی تعاریف مقدماتی است که مدخل بحث از مبانی فهم قرآن هستند؛ همچون تعریف کلام، کلام ظاهری، کلام حقیقی، کلام الهی، تعریف فهم و تفاوت آن با فقه. اما بخش دوم مقاله مربوط به متعلق یا موضوع فهم و، به عبارت دیگر، متن قرآن کریم است. قطعا نوع نگرش و بینش ما به متن و ویژگی های آن در نحوه ارتباط و تعامل ما تاثیرگذار است؛ لذا، در این بخش، 12 ویژگی قرآن کریم به عنوان متعلق فهم شمارش می شود و تفاوت های قرآن با دیگر کتب آسمانی نیز بیان می شود. در بخش سوم و پایانی مقاله از ظهر و بطن قرآن نیز سخن می رود و ویژگی ذوبطون بودن قرآن و رابطه ظاهر و باطن آن تحلیل و بررسی می شود.

این مقاله در دو بخش تنظیم شده است.در بخش نخست، می کوشیم تا با مراجعه به آثار افلاطون، به ویژه محاوره فایدروس، روشن کنیم که مقصود وی از نظریه تذکر یادآوری مثل الهی و حقایق برین از طریق آیه دیدن اشیا محسوس است. در بخش دوم، رسالت معنوی هنر از دیدگاه نمایندگان برجسته سنت گرایی معاصر، یعنی رنه گنون و فریتیوف شوئون وتیتوس بورکهارت، توضیح داده می شود. و، سرانجام، در قسمت نتیجه گیری، نقش نظریه تذکر افلاطون در تبیین رسالت معنوی هنر از دیدگاه سنت گرایان تبیین می گردد.

یکی از مسایل مهم در فلسفه دین مساله خدا، اوصاف الهی و براهین خداشناسی یا ادله اثبات ذات باری است. از نظر تاریخی، اختلاف نظر چشم گیری در باب چیستی خدا وجود داشته است، به گونه ای که آرا و نظرات فلاسفه و دانشمندان در باب مفهوم خدا متنوع و گاه متضاد بوده است. انسان جدید، با تصمیم بر تغییر جهان، به علوم تجربی روی آورد؛ که یکی از آثار آن ظهور اندیشه متفاوت از خدا بود. محوریت گرایش معرفت شناختی در فلسفه جدید و نگاه به عالم از منظر «فاعل شناسا» و تبیین عالم در چارچوب «متعلق شناسایی» و غلبه اندیشه هایی که اهمیت را به فاعل شناسا دادند نوع نگرش انسان جدید را به خداوند تحت تاثیر قرار داد. این همه، نفی یا اثبات خداوند وابستگی تام به برداشتش از خدا داشته است.خدای دکارت متناسب با جهان مکانیکی اوست که در آن هر چیزی را می توان از طریق خواص و صفات هندسی مکان و قوانین فیزیکی حرکت تبیین کرد؛ نه متناسب با خدای مسیحی. خدای اسپینوزا موجودی مطلقا نامتناهی یا جوهری است که علت خویش است؛ زیرا ماهیتش اقتضای وجودش را می کند. پس فاعلی بالطبع است که عالم بالضروره از او ناشی شده است. خدای لایب نیتس همچون ساعت ساز لاهوتی است که به حکم ضرورت اخلاقی مجبور است بهترین جهان ممکن را خلق کند؛ اما خدای مورد نظر کانت شناختنی نیست و نیاز به اثبات با عقل نظری ندارد. کانت خدا را به عنوان ضامن نظام اخلاقی معرفی می کند و بر آن می شود که حیات اخلاقی، وجود خدا را به عنوان اصل موضوع می پذیرد.در این مقاله، ابتدا کوشیده ایم تا تفاوت مفهوم سازی از خدا را در دو جهان بینی قرون وسطی و دوره جدید که ناشی از نگرش متفکران به عالم طبیعت است، نشان دهیم. سپس به مساله خدا در فلسفه دکارت، اسپینوزا، لایب نیتس و کانت پرداخته ایم و با بیان مفهوم سازی آنان از خدا، روی آورد آنان را به برهان وجودی در سه محور اثبات، تقویت و رد بیان کرده ایم.

عبدالکریم شهرستانی (479-548) در دوران اقتدار اهل سنت، به مطالعه و تحقیق در باب فرقه های گوناگون پرداخت و با وجود متهم بودن به رافضی گری و گرایش به اسماعیلیه، توانست واقعیت های بسیاری را در باب حوادث تاریخی که منجر به اختلافات مذهبی شده، در اثر خویش منعکس کند. در دوران معاصر، بسیاری در باب شهرستانی مطلب نوشته اند و بیشتر به رویکرد اعتقادی او و تحلیل و تفسیر این بعد، با مراجعه به آثارش، پرداخته اند، اما با توجه به اینکه او را مورخ نمی دانند کمتر به دیدگاه تاریخی او توجه شده است.شهرستانی در معروف ترین اثرش الملل والنحل با اظهار بی طرفی و نقل قول از آثار صاحب ادیان و فرق، به شرح و توصیف عقائد و آرا کلامی و فلسفی پیروان اهل کتاب، فرقه های مختلف اسلامی و غیر آنها پرداخته و در ضمن مباحثی که مطرح کرده به دلایل انشعاب در بین مکاتب مختلف، از جمله فرقه های گوناگون مذهبی، در بین مسلمانان و سابقه تاریخی آنها پرداخته است.شهرستانی، به رغم آنکه مورخ محسوب نمی شود، دیدگاه تاریخی خاصی در اثرش داشته که این مقاله به آن پرداخته است. به نظر می رسد رویکرد تاریخی شهرستانی، متاثر از اوضاع اجتماعی و سیاسی زمانه و نیز عقائد کلامی اش بوده است. او تاریخ را علمی تکرار پذیر و قابل پیش بینی و آیینه عبرت انسان می داند.

آخرالزمان، به مفهوم پایان تاریخ، موضوعی است که در همه مکاتب و ادیان از آن بحث می شود. بعضی از مکاتب، خصوصا فرقه های مذهبی، از آن برای مقاصد خود استفاده های سیاسی کرده اند. یکی از آن فرقه های مذهبی فرقه ضاله صهیونیسم مسیحیت است که از نظر اقتصادی با بودجه میلیاردی امریکا و هم پیمانانش حمایت می شود. این فرقه با طرح نمایی ظهور عیسی در اورشلیم، برگزیده بودن قوم یهود از طرف خداوند، ترسیم ارض موعود از نیل هرات و طرح خاورمیانه بزرگ برای اجتماع مسیحیان و یهودیان جهان در بهره کشی بشریت به نفع خود کوشیده اند. در این مقاله به ابعاد فکری این فرقه پرداخته می شود.