فلسفه تحلیلی (جستارهای فلسفی-پژوهش های فلسفی)
سال:1388 | دوره:5 | شماره:15 |تعداد مقالات:8

ویژگی اساسی معقولات در مقابل محسوسات اتصاف آنها به کلیت و عمومیت است. صورت محسوس که جزیی است، در مرتبه ادراک عقلی به کلیت می رسد. حال سوال این است که چه تحولی در صورت محسوس به وجود می آید که متصف به کلی بودن می شود؟ در فلسفه اسلامی دو نظریه اساسی در باب نحوه ادراک مفاهیم کلی ارائه شده است. به سخن دیگر، به سوال بالا، دو پاسخ اساسی ارائه شده است که یکی از آنها به«نظریه تجرید» معروف است و دیگری به تعبیر مرحوم مطهری «نظریه تعالی» نام دارد. بر اساس نظریه تجرید که عمدتا در آثار ابن سینا و پیروان او مطرح شده است صورت محسوس به واسطه تجرید و حذف عوارض مادی و خصوصیات شخصی متصف به کلیت می شود. اما مطابق «نظریه تعالی» که در آثار ملاصدرا و پیروان او مطرح شده است ذهن مفاهیم و معانی کلی را هم چون یک مفهوم مبهم و کاهش یافته – که قابل صدق بر کثیر است – درک نمی کند. بلکه در واقع همان صور و معانی جزئی حسی و خیالی به وسیله تعملات عقلی و نفسانی ترقی و تعالی یافته و به شمول و سعه بیشتری می رسند. نوشتار حاضر به تبیین و مقایسه دیدگاه این دو فیلسوف درباره کیفیت ادراک مفاهیم کلی پرداخته است و از این رهگذر نقاط اشتراک و اختلاف دیدگاه آنان در این زمینه بیان شده است.

مک اینتایر، فیلسوف معاصر اسکاتلندی، در فصل پانزدهم کتاب عدالت چه کسی؟ کدام عقلانیت؟ (1988) نظریه ای درباره عقلانیت ارائه می دهد که مطابق آن سنت ها نه تنها تهدیدی برای عقلانیت نیستند بلکه عقلانیت اساسا وابسته به سنت است. وی در آن جا از یک سو استدلال هایی بر علیه نسبی گرایی و منظرگرایی مطرح می کند و از سوی دیگر روی خوشی به عقل گرایی مرسوم نشان نمی دهد. چنین موضعی او را در حالتی برزخی قرار می دهد. حیوانات عقلانی وابسته (1999) کتابی است از او که در آن مواضع مک اینتایر در باب عقلانیت به اردوگاه عقل گرایان نزدیک تر می شود، هر چند که کماکان فاصله خود را با عقل گرایان سنتی حفظ می کند. مقاله حاضر نگاهی دارد به این تغییر موضع وی در مورد عقلانیت.

دیدگاه رایج آن است که بسیاری از عناصر تعبیر کپنهاگی، به عنوان اولین و مشهورترین تعبیر مکانیک کوانتومی، به لحاظ تاریخی و فلسفی مبتنی بر پوزیتیویسم منطقی است. هدف از ارائه این مقاله نشان دادن این امر است که مکتب پراگماتیسم بیش از پوزیتیویسم منطقی فلسفه پشتیبانی کننده تعبیر کپنهاگی است، فارغ از اینکه واضعان تعبیر، که نیلز بوهر از اصلی ترین آنهاست، آگاهانه یا ناآگاهانه این جهت گیری پراگماتیستی را اتخاذ کرده باشند. خواهیم دید که مولفه هایی از تعبیر کپنهاگی نظیر دیدگاه واقع گرایی ضعیف، بی معنا خواندن مفهوم شی فی نفسه، نگرش ابزارانگارانه و پرهیز از پرداختن به مسائل هستی شناختی فارغ از تجربه که با مبانی فلسفی پوزیتیویسم منطقی سازگار است در مرز مشترک سنت های پوزیتیویسم منطقی و پراگماتیسم واقع شده اند و علاوه بر اینها، پراگماتیسم به ویژه از دیگر عناصر مهم تعبیر کپنهاگی، نظیر کلیت مشاهده کننده، مورد مشاهده و دستگاه اندازه گیری، اصل عدم قطعیت و اصل مکملیت پشتیبانی می کند.

آن چه در این نوشتار بدان می پردازیم ارائه دو تصویر از انسان است که درست مقابل هم قرار گرفته اند. تصویر نخست، تصویری است که سنت فلسفی- جامعه شناسی پست مدرن از انسان امروزی مغرب زمین ارائه می دهد و تصویر دوم تصویری است که فلسفه صدرایی با تکیه بر متون غنی اسلامی از انسان ارائه می دهد. در تصویر نخست، انسان هم چون مجسمه ای بی روح و راکد است که تماما شیفته و فریفته خود است و در خلائی کویر گونه در پی التذاذ حداکثری خود است. اما در تصویر دوم، انسان مسافری است غایت مند که سفرش را از خاک آغاز کرده است و لحظه به لحظه با شوری وصف ناپذیر به سمت غایت خود حرکت می کند.تصویر نخست به زعم اندیشمندان مذکور، تصویر بالفعل انسان امروزی جوامع غربی و تصویر دوم، تصویر بالقوه و مدل و نقشه راه انسان به ماهو انسان است. مقایسه این دو رویکرد و نتایج آن هدف این نوشتار است.

واژه فنومن از ابتدا تا زمان هوسرل معانی مختلفی به خود گرفته است اولین بار یونانیان بین آنچه در عالم خارج از ذهن وجود دارد و آنچه در درون ذهن است، تمایز قائل شده اند.آنها آن چه در عالم خارج از ذهن وجود دارد نومن و آن چه بر ذهن ما آشکار می شود، فنومن نامیدند. فلاسفه پس از یونان توجه چندانی به این واژه نداشتند تا این که لامبرت و کانت با استفاده از آن واژه، فنومنولوژی را ابداء کردند و آن را برای نوعی شناسایی بکار بردند. پس از کانت، هگل این واژه را به معنایی وسیع بکار برد و نام اصلی ترین کتاب خود را فنومنولوژی روح گذاشت و منظور او از فنومنولوژی، شناخت جلوه های روح بود. پس از هگل، هوسرل نیز معنایی متفاوت با فلاسفه پیشین خود از واژه فنومنولوژی وضع کرد و آن را روشی دانست که با بکار بردن آن می توان به ماهیات اشیا پی برد و ساختار آگاهی را شناخت.

جان رالز (2002-1921) مهم ترین فیلسوف سیاسی قرن بیستم است. او دو دوره فکری دارد، در دوره اول فکری خود که در کتاب نظریه ای درباره عدالت نمایان می شود، از کانت در حوزه فلسفه اخلاق اثر پذیرفته است. کانت انسان را خودآیین می داند، هرگاه شخص بر اساس عقل خود، به انتخاب اصول بپردازد به صورت خودآیین عمل کرده است. شخص فقط باید بر اساس اصولی که خودش انتخاب کرده است عمل کند. در نظر کانت، تصمیم شخص به پیروی از امیال به جای متابعت از عقل خویش، نمونه اعلای دیگرآیینی است. رالز در نظریه عدالت خویش از موقعیتی به نام موقعیت اولیه نام می برد که در آن موقعیت فرد نسبت به منافع فردی خویش ناآگاه است و از این طریق به انتخاب اصول عدالت می پردازد. اصولی که در این موقعیت انتخاب می شود، عین عدالت است. فرد حاضر در موقعیت اولیه رالز که در پشت پرده بی خبری قرار گرفته است شباهت فراوانی با فرد عقلانی و خودآیین کانت دارد. هر دو برای فردی که می خواهد درباره اصول عدالت داوری کند و اساس و پایه ای اخلاقی را پی بریزد، شرایطی را در نظر می گیرند: این فرد باید خودآیین و آزاد باشد و این خودآیینی در سایه نادیده گرفتن منافع فردی حاصل می شود. هم چنین در هر دو نظریه، اصول توسط افرادی عقلانی انتخاب می شوند و این افراد تنها تحت قوانینی که خود انتخاب کرده اند، عمل می کنند.

در این مقاله از نگاهی جامعه شناسانه به بررسی جایگاه مهندسی به عنوان نهادی اجتماعی پرداخته و رابطه میان مهندسی و جامعه بررسی می شود. در چارچوب نگاهی جامعه شناسانه به مهندسی، بر ارتقای کیفیت آموزش مهندسی و تربیت مهندسانی حساس به ارزش های اجتماعی تاکید می شود. ابتدا با نگاهی توصیفی، به رابطه میان فناوری و جامعه و سهم تاثیرگذاری هر یک بر شکل گیری دیگری اشاره می گردد. سپس نقش مهندسی در جامعه مدرن نسبت به جامعه سنتی پررنگ تر و ژرف تر شناخته می شود آن چنان که پس از معرفی 14 چالش اجتماعی مهم مهندسی در دوران معاصر، آن را می توان فعالیتی به مراتب اجتماعی تر و ناگسستنی تر از بافت جامعه ملاحظه کرد. بر این اساس، مهم ترین دستاورد چنین نگرشی، آموزش و تربیت «مهندس-جامعه شناس» است. ایده مهندس-جامعه شناس به عنوان سیاست و تدبیری راهبردی در حوزه آموزش مهندسی اولویت یافته، به طوری که چنین امری در خدمت ارتقای ارزش های انسانی، اخلاقی و اجتماعی در تولید، گسترش و نگهداری فناوری و مصنوعات فناورانه به کار گرفته می شود. همچنین به رسمیت شناختن حوزه مطالعات میان رشته ای مهندسی و جامعه شناسی به عنوان حوزه مطالعاتی مستقلی ضرورت می یابد، به طوری که در این قلمروی مطالعاتی فرصت بررسی چالش های اجتماعی مطرح در فناوری ها و فعالیت های مهندسی بیش از پیش فراهم می گردد.