اقتصاد کشاورزی و توسعه
سال:1386 | دوره:15 | شماره:57 (ویژه بازارهای کشاورزی) |تعداد مقالات:10

مقاله حاضر با هدف تعیین نوع ساختار تولید و تجارت جهانی و ساختار صادرات خرمای ایران و نیز شناسایی بازارهای هدف خرمای صادراتی ایران تهیه شده است. در این مقاله پس از ارایه مبانی نظری و روش شناسی تحقیق (در دو محور ساختار بازار و بازارهای هدف)، به ساختار تولید جهانی خرما، ساختار تجارت (واردات و صادرات) جهانی این محصول، ساختار صادرات خرمای ایران، بازارهای هدف خرمای صادراتی ایران و سرانجام نتیجه گیری و توصیه های سیاستی پرداخته می شود.نتایج این تحقیق نشان می دهد ساختار تولید جهانی خرما با نوسان هایی در طول دوره 1989-2001، انحصار چند جانبه داشته و سهم ایران از تولید جهانی رو به افزایش و در مقابل، سهم عربستان سعودی و عراق رو به کاهش گذاشته است. ساختار تجارت جهانی نمایان می سازد که ساختار صادرات جهانی خرما از انحصار چند جانبه بسته به انحصار چند جانبه باز تغییر یافته و از قدرت انحصاری صادرکنندگان جهانی خرما کاسته شده است و در مقابل، ساختار واردات جهانی خرما از انحصار چند جانبه پیروی کرده و بر قدرت انحصاری واردکنندگان جهانی خرما نیز افزوده شده است. مقایسه ساختار صادرات و واردات جهانی خرما نشان می دهد که انحصار از آن واردکنندگان خرماست نه صادرکنندگان آن.ساختار صادرات خرمای ایران مبین آن است که واردکنندگان خرما از ایران ثبات نسبی نداشته اند و طی سال های 1358-68 پیوسته از قدرت چانه زنی ایران در میان واردکنندگان خرما کاسته شده، ولی طی سال های 1368-79، به ویژه در برنامه اول توسعه، با ورود تعداد زیادی کشور به جمع واردکنندگان، از قدرت انحصاری آن کشورها کاسته شده است و عمده واردکنندگان خرما از ایران، کشورهایی بوده اند که به صادرات مجدد این محصول اقدام کرده اند. سرانجام 29 کشور دارای ویژگی های مشابه با بازار هدف خرمای صادراتی ایران به عنوان بازارهای هدف خرمای صادراتی ایران معرفی شده اند. تحقیق حاضر با جمع بندی، توصیه های سیاستی، پیشنهادها و ملاحظات پایانی خاتمه می یابد.

اکثریت قریب به اتفاق مطالعاتی که از الگوی سیستم تقاضای تقریبا ایده آل (AIDS) در اقتصاد ایران استفاده کرده اند، به دلیل انتخاب نامناسب شاخص تقریب و به کارگیری روش نامطلوب تخمین و فرمول های نامناسب کشش های قیمتی اشکالات اساسی دارند. هدف اصلی این مقاله ارایه مباحث اقتصادسنجی مربوط به الگوی سیستم تقاضای تقریبا ایده آل و استفاده از آن در بررسی کشش های قیمتی و درآمدی انواع گوشت در مناطق شهری ایران طی سال های 1343-79 می باشد.نتایج حاصل از برآورد تقریب خطی الگوی (LA/AIDS) AIDS نشان می دهد که انواع گوشت در مناطق شهری ایران کالایی بی کشش و ضروری است. بنابراین، تغییر قیمت این کالا اهرم مناسبی برای اصلاح الگوی مصرف نخواهد بود. نتایج محاسبه کشش ها نشان داده است که گوشت مرغ - ماهی و گوشت مرغ - گوشت قرمز جانشین های ناخالص و گوشت قرمز و گوشت ماهی مکمل ناخالص هستند. همچنین رابطه جانشینی گوشت مرغ و ماهی قوی تر است و انواع گوشت جانشین های هیکس - آلن همدیگرند.

حجم بالای واردات روغن های نباتی از جمله روغن سویا نشان از اهمیت و نقش روزافزون روغن های نباتی در برنامه های مصرفی و تولیدی کشور دارد. در این تحقیق جهت بررسی الگوی تقاضای واردات روغن خام سویای ایران از کشورهای مختلف، تابع تقاضای واردات روغن سویا از دو کشور مهم صادر کننده آن یعنی برزیل و آرژانتین، با استفاده از مدل SDAIDS و بر اساس الگوی بودجه بندی دو مرحله ای، برآورد شده است.نتایج به دست آمده در دوره زمانی 1361-1380 نشان می دهد که تولیدات داخلی جوابگوی نیازهای گوناگون داخلی نبوده و مقدار واردات روغن سویا - حتی بدون تاثیرپذیری چندان از تغییر قیمت های وارداتی - همواره زیاد بوده است. روغن های وارداتی از برزیل و آرژانتین هر دو دارای رفتارهای مشابه در الگوی تقاضای واردات روغن سویای ایرانند، هر چند کشش درآمدی تقاضای واردات روغن سویای آرژانتین حساسیت بیشتری نسبت به روغن سویای برزیل دارد. خواص بی شمار و از همه مهمتر، کاربردهای گوناگون و فراوان روغن های نباتی ای همچون روغن سویا، آفتابگردان و زیتون، سرمایه گذاری و توجه به این زمینه را می طلبد.

ایران به لحاظ شرایط خاص توپوگرافیک و شرایط آب و هوایی و زمین های مستعد، یکی از مساعدترین تولیدکنندگان سیب زمینی در منطقه به شمار می آید. ولی به رغم داشتن چنین امکانات مناسبی برای کشت چنین محصولی، با مشکلات فراوانی روبه روست. یکی از مهمترین مشکلات رویاروی بازار محصولات کشاورزی کشور، اختلاف بالای قیمت سرمزرعه (قیمتی که تولیدکننده دریافت می کند) با قیمتی است که مصرف کننده می پردازد (علی رغم پایین بودن خدمات بازاریابی)؛ و یا به عبارت دیگر بالا بودن حاشیه بازاریابی می باشد.هدف از این تحقیق شناسایی کانال بازاریابی و بررسی عوامل موثر بر حاشیه بازاریابی محصول سیب زمینی با استفاده از مدل اقتصاد سنجی طی دوره 1361-80 است.نتایج به دست آمده از این تحقیق نشان می دهد که تولید، صادرات و شاخص های هزینه های حمل و نقل از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر حاشیه بازاریابی سیب زمینی است. مشکلات اساسی بازاریابی این محصول نیز عبارتند از: ویژگی های تولیدکنندگان سیب زمینی (کوچک بودن از لحاظ مقیاس)، ویژگی محصول (فسادپذیری، بزرگی و ...)، ماهیت عرضه سیب زمینی (فصلی بودن این محصول)، ویژگی منحصر به فرد نظام بازاریابی (جریان کند اطلاعات، گستردگی فعالان بازار با ظرفیت های مالی متفاوت و ...)، غیر ایستا بودن و نوسان های قیمت، و نبود استانداردهای کیفی، درجه بندی، بسته بندی و غیره.

در این مطالعه با استفاده از روش های آنالیز واریانس و مدل لاجیت، احتمال مشارکت کشاورزان و تجار پسته در بازارهای آتی و اختیار معامله و از طرفی عوامل اقتصادی- اجتماعی موثر بر این مشارکت بررسی می شود. به این منظور، با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی چندمرحله ای، 300 پسته کار و 38 تاجر پسته انتخاب شدند و داده های مقطعی به صورت تکمیل پرسشنامه تهیه گردید.نتایج این مطالعه نشان می دهد که بیش از 93 درصد از کشاورزان پسته کار و تجار پسته قادر به درک نحوه کارکرد بازارهای آتی و اختیار معامله اند؛ به عبارت دیگر، مشکلی در این زمینه وجود ندارد. بررسی تمایل به مشارکت کشاورزان و تجار پسته نیز نشان می دهد که در این زمینه انگیزه کافی وجود دارد، به طوری که از کل کشاورزان مورد سوال قرار گرفته، 35.77 درصد و 59.41 درصد به ترتیب حاضر به مشارکت در بازارهای آتی و اختیار معامله اند که این نسبت برای تجار پسته به ترتیب 50 درصد و 61 درصد است. علاوه بر این، 70.47 درصد از کشاورزان و 77 درصد از تجار پسته حداقل در یکی از دو بازار شرکت خواهند کرد. به عبارت دیگر در مجموع، دو بازار مورد استقبال بیشتر کشاورزان و تجار پسته قرار می گیرد. مهمترین مانع بر سر راه مشارکت در بازار آتی، مشخص نبودن عملکرد سال آینده محصول پسته و در بازار اختیار معامله، مشکلات فرهنگی، نبود نقدینگی برای پرداخت حق معامله و بی اعتمادی نسبت به این بازار است. در پایان، برای رفع مشکلات فوق و افزایش احتمال مشارکت در بازارهای آتی و اختیار معامله راهکارهایی ارایه می شود.

در این تحقیق تقاضای گروه های اصلی کالاهای مصرفی و مواد خوراکی خانوارهای شهری ایران با استفاده از الگوی بودجه بندی دو مرحله ای بررسی شده است. به این منظور با داده های سری زمانی مربوط به سال های 1350 تا 1380 و سیستم معادلات تقاضای تقریبا ایده آل (AIDS)، معادلات سهم مخارج گروه های اصلی کالاهای مصرفی و مواد خوراکی با استفاده از روش رگرسیون های به ظاهر نامرتبط (SUR) براورد گردید و کشش های قیمتی خودی و متقاطع و کشش های درآمدی برای هر کدام از مراحل محاسبه شد تا بررسی وضعیت تقاضای انواع کالاها و مواد غذایی میسر شود.بر اساس مقادیر محاسبه شده کشش های قیمتی و درآمدی مواد خوراکی، در جامعه شهری ایران مواد خوراکی به لحاظ کشش قیمتی جبرانی و کشش درآمدی، کشش ناپذیرند و از نظر کشش قیمتی غیرجبرانی از کششی برابر واحد برخوردارند. در جامعه شهری ایران مواد خوراکی به لحاظ درآمدی، پایین ترین کشش را دارند که این امر مبین ضروری تر بودن این کالاها از کالاهای مصرفی برای مصرف کننده شهری است.نتایج به دست آمده نشان می دهد که در طول دوره مورد مطالعه، در جامعه شهری ایران گروه های «مسکن» و «حمل و نقل و ارتباطات» در ردیف کالاهای لوکس و باقی گروه ها در ردیف کالاهای ضروری قرار گرفته اند و در سبد خوراکی خانوارهای شهری، تمامی گروه های خوراکی دارای کشش خودقیمتی بالایی بوده و اغلب آنها از کشش درآمدی بالایی نیز برخوردار بوده اند.

یکی از وظایف مهم اقتصاد کاربردی، ایجاد و تصریح مدل های مناسب و کاربردی در اقتصاد مصرف و تولید است. سیستم تقاضای تقریبا ایده آل یکی از مدل هایی است که در مبحث مصرف کننده استفاده گسترده ای یافته است. هیلمر و هلت با استناد به این مدل دست به بازسازی مدل مشابهی با نام سیستم عرضه تقریبا ایده آل در مبحث تولید کننده زدند و آن را مدلی مناسب و جایگزینی برای مدل هایی همچون مدل ترانسلوگ معرفی کردند.در این مقاله با به کارگیری این مدل و ایجاد تغییراتی در آن، مدلی کاربردی در مبحث تولید کننده تصریح گردید و سپس تقاضای نهاده های گندم آبی بررسی شد.یافته های تحقیق نشان می دهد که تمامی کشش های مستقیم تقاضای نهاده های گندم آبی منفی و کوچکتر از واحد و کشش های هزینه مثبت است. سازگاری یافته های فوق با تئوری های اقتصادی مربوطه، موید کارایی سیستم عرضه تقریبا ایده آل است.

امروزه استفاده از مدل قیمت گذاری کیفی برای تشخیص مطلوبیت و خواسته واقعی مصرف کنندگان در صنایع مختلف مورد توجه قرار گرفته است. در این مدل (HP) هر یک از ضرایب حاصل در واقع قیمت ضمنی هر یک از ویژگی های لحاظ شده در مدل است.از آنجا که در بخش صنعت پنیر داخلی مشکلاتی همچون پایین بودن مصرف سرانه وجود دارد، لذا در این تحقیق با استفاده از یک عملیات پرسشگری (420 نمونه) در شهر تهران به بررسی علل این مشکل پرداخته شده است. در این باره مهمترین دلایل ذکر شده از سوی مصرف کنندگان برای کم بودن مصرف سرانه، نبود تنوع محصولی، ناآگاهی مصرف کنندگان از ارزش غذایی این فراورده شیری و ناهماهنگی بین خصوصیات این کالا و مطلوبیت مصرف کنندگان بوده است.با توجه به اینکه در این مطالعه خوش نیامدن طعم پنیرهای تولیدی به ذائقه مصرف کننده، مهمترین عامل پایین بودن مصرف سرانه ذکر شده، لذا برای بررسی رابطه قیمت و خصوصیات کیفی پنیر از مدل HP استفاده شده است. نتایج به دست آمده از این مدل نشان می دهد که در بین خصوصیات کیفی پنیر میزان چربی، نمک، سختی بافت و نوع بسته بندی مهمترین عوامل موثر بر قیمت پرداختی مصرف کنندگان بوده اند. لذا سیاست های حمایتی دولت در زمینه افزایش توان تولید داخلی و افزایش مصرف سرانه باید همگام با تولید پنیرهایی مناسب با ذائقه و مطلوبیت مصرف کنندگان باشد.

در این مقاله کشش های قیمتی خودی و متقاطع و کشش های درآمدی 13 گروه هزینه ای شامل 9 گروه خوراکی و 4 گروه غیرخوراکی برای سه جامعه شهری، روستایی و کل با استفاده از سیستم تقاضای تقریبا ایده آل (AIDS) برآورد و محاسبه شده است. به این منظور از آمارهای بودجه خانوار (شهری و روستایی) مرکز آمار ایران طی سال های 1371-76 استفاده گردید. نتایج نشان می دهد کشش قیمتی و درآمدی به طور شگفتی در گروه پوشاک بالا و در گروه بهداشت و درمان پایین است (حتی در مقیاس جهانی). در میان اقلام غذایی لبنیات بیشترین و حبوبات کمترین کشش های قیمتی را دارند و کشش درآمدی گوشت و برنج از سایر اقلام غذایی بسیار بالاتر است.