سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1401 | دوره:15 | شماره:1 (پیاپی 71) |تعداد مقالات:12

زمینه و هدف مرتضی قلی خان شاملو یکی از رجال حکومتی، ادبی و فرهنگی عصر صفوی است و ازآنجاکه در زمره پیشگامان و سرآمدان خط شکسته است، بیشتر به جنبه خوشنویس بودن او توجه شده است و شرح احوال و آثار وی در کتابهای تاریخ ادبیات ذکر نشده است. مرتضی قلی خان دو دیوان شعر به زبانهای فارسی و ترکی دارد. خود وی تعداد ابیات دیوانش را قریب به بیست هزار بیت عنوان کرده است. در این پژوهش قصد داریم با بررسی سبک شعر او جایگاه ادبی وی را مشخص کنیم. روش مطالعه در مقاله حاضر بر اساس مطالعات کتابخانه ای و با روش توصیفی تحلیلی، به بررسی و تحلیل ویژگیهای سبکی اشعار فارسی مرتضی قلی خان شاملو پرداخته شده است. یافته ها اغلب مضامین رایج در سبک هندی در شعر مرتضی قلی خان وجود دارد. ازآنجاکه او به کتابت دیوان شعرای پیشین و همعصر خود میپرداخته، تاثیر شعر شاعرانی چون خاقانی، نظامی، سعدی، مولوی، حافظ، بابافغانی، و ملامحسن فیض کاشانی در شعر او نمایان است. نتیجه گیری زبان اغلب اشعار مرتضی قلی خان شاملو، ساده و به دور از تکلفات شاعرانه است. او خود میگوید در غزل پیرو سبک صایب تبریزی است، اما در برخی موارد اشعار او گواه آن است که به شعر کسانی چون بیدل دهلوی و کلیم کاشانی نیز توجه خاصی داشته است. بااین حال همه عناصر سبک هندی در شعر مرتضی قلی خان وجود دارد، اما آنچه شعر او را از شعر همعصران وی متمایز میکند، بهره گیری از اصطلاحات و تعبیرات مربوط به خوشنویسی و فن کتابت است که گاه با زبانی ساده و گاه پیچیده دستمایه خیال پردازیهای شاعرانه او شده است.

زمینه و هدف یکی از مهمترین شاخه های زندگی نامه نویسی، زندگی نامه خودنگاشت است. این گونه ادبی کارنامه ای درباره جنبه های بیرونی و درونی زندگی است که توسط خود نگاشته میشود. توجه ایرانیان به این نوع ادبی بصورت جدی از دوره قاجاریه آغاز میشود. این گونه ادبی قابلیت انعکاس مسایل اجتماعی-سیاسی و ادبی یک دوره خاص را داراست. یکی از این نمونه های نخست، در عرصه سیاسی ایران و آن هم اتوبیوگرافی امین الدوله، از رجال سرشناس دوره قاجاریه است. این پژوهش با هدف معرفی و تحلیل سبک شناسی زندگی نامه خودنوشت امین الدوله انجام شده است. روش مطالعه این پژوهش به شیوه توصیفی-تحلیلی انجام شده است. یافته ها یافته های پژوهش نشان دهنده این است که در سطح زبانی و ادبی «امین الدوله» برای بیان منظورش از ابزارهای زبانی و ادبی متعددی استفاده کرده است که مهمترین آنها تلفیق عبارتهای فارسی با آیات، مثلهای عربی، بهره گیری از زبان طنز در قالبهای مختلف همچون استعاره های تهکمیه، تعریض و. . . است. نویسنده در سطح محتوایی در بازنمایی مسایل مربوط به دربار و رویدادهای آنجا به تطویل و حاشیه قلم رانده است و از طرف دیگر مشکلات اساسی و گرفتاریهای مردم عادی جامعه جایگاه چندانی در این اثر ندارد. نتیجه گیری خاطرات امین الدوله نوشته ای است که وی بعنوان سند و مدرکی دال بر بی گناهی خود از جریانات سیاسی نگاشته است. چنین زندگی نامه ای ماهیتا نمیتواند به میثاق خودزندگی نامه نویسی یعنی راست گویی پایبند باشد؛ ازاینرو میتوان گفت که امین الدوله در بازگویی کردار و اخلاق خود بگونه ای «گزینشی» عمل کرده و از ابزارها و تمهیدات زبانی و ادبی، برای اقناع مخاطب استفاده کرده است.

زمینه و هدف رایجترین و دقیقترین شیوه برای بررسی محتوایی دیوان یک شاعر، ارزیابی سبک شناسانه است. موضوع این پژوهش تحلیل سبکی دیوان صامت اصفهانی از سه منظر سطح زبانی، سطح فکری و سطح ادبی است. در این مقاله کوشش شده ضمن تحلیل دقیق سبکی، میزان تاثر او از شاعران پیش از خود و شاعران هم عصرش با شواهد شعری تبیین شود. روش مطالعه پژوهش پیش رو، مطالعه ای است نظری که به شیوه توصیفی-تحلیلی انجام شده است. محدوده و جامعه موردمطالعه، دیوان صامت اصفهانی به تصحیح احمد بهشتی شیرازی است که توسط نشر روزنه منتشر شده است. یافته ها با عنایت به اثرپذیری اکثر شاعران قرن نهم و قرون بعد از آن از شعر جهان شمول حافظ، صامت در شعرش هم از حیث الفاظ و هم از حیث تعابیر و تصاویر از شعر خواجه شیراز متاثر شده است. سوای آن نشانه های بارزی از تاثر او از شعر صایب، بیدل، کلیم کاشانی، عرفی شیرازی، اسیر شهرستانی و وحشی بافقی وجود دارد. غزل او از جهات متعدد قابل تدقیق و بررسی است. ویژگیهای بارز سبک هندی در شعر این شاعر هم مشهود است. تشبیه حسی شاخصه اصلی تصاویر بلاغی اوست. نتیجه گیری تاثیرپذیری صامت از غزل شیوای حافظ و وجود گفتمان حافظی در آن به پیروی از سنت رایج در شعر شاعران قرن نهم و قرون پس از آن است که شاعران تقلید و تشبه به شعر حافظ را نشانه تشخص شعرشان میپنداشته اند. اما اثرپذیری از شاعران برجسته معاصرش محتملا بدلیل مطالعه آثار آنان و یافتن تناسبات مشترک لفظی و محتوایی در شعر خود با شعر آن شاعران بویژه در قالب غزل است. غزل این شاعر بلحاظ تنوع موضوعی حایز اهمیت است و تصاویر محسوس آن در راستای همه فهم ساختن آن و تاثیرگذاری بر مخاطب است.

زمینه و هدف مرگ تجربه ای است که در حیطه دیگر تجربیات انسانی نمیگنجد. به همین دلیل انسانها دربرابر آن واکنشهای متفاوت و گاه متضادی نشان داده و داوریهای گوناگونی درباره آن نموده اند. شعر فارسی در همه گونه های خود، راوی احساسات و اندیشه هایی بوده-است که شاعران فارسی در مواجهه با مرگ و زندگی داشته و دارند. در این پژوهش دیدگاه، برداشت و مواجهه 9 تن از شاعران معاصر (شهریار، فریدون توللی، احمد شاملو، سیاوش کسرایی، نصرت رحمانی، نادر نادرپور، محمدرضا شفیعی کدکنی، حسین منزوی و قیصر امین پور) درمورد مرگ مورد واکاوی قرار میگیرد. روش مطالعه این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و براساس داده یابی کتابخانه ای صورت گرفته است. یافته ها یافته های تحقیق نشان میدهد مولفه های مرگ اندیشی در اشعار این شاعران عبارتند از: مرگ هراسی و مرگ گریزی، مرگ ستایی و مرگ طلبی، برداشت عاشقانه از مرگ، مرثیه سرایی، حسرت بر ناپایداری زندگی و گذر عمر، آرزوی جاودانگی، و استفاده نمادین از مرگ برای انتقادهای اجتماعی و سیاسی. نتیجه گیری بیشترین شواهد و نمونه های شعری در میان این هفت دسته، متعلق به دسته مرگ ستایی و مرگ طلبی است. دلایل عمده مرگ ستایی در این اشعار رهایی از تعلقات دنیوی، امر شهادت، تسلیم در برابر مرگ، رهایی از اندوه و مشکلات زندگی، و بیهوده انگاشتن زندگی است. همچنین بیشترین پیوند میان عشق و مرگ در آثار شهریار، نصرت رحمانی، نادرپور و منزوی وجود دارد که در این میان منزوی سرآمد است. در اشعار این شاعران هر کجا که مرگ چهره ای مثبت داشته و مورد ستایش قرار گرفته است، با مفهوم مقدس شهادت پیوند خورده است و یا اینکه دلایلی معنوی و مذهبی مانند ترک تعلقات دنیوی در کار بوده است. بخشی از چهره مثبت مرگ نیز در نگاه این شاعران بویژه توللی و رحمانی، به دلیل بیهوده و فاقد ارزش انگاشتن زندگی و راهی برای رهایی از انبوه مشکلات روزگار است. همچنین علت اصلی ارایه چهره منفی از مرگ، هراس از آن و حسرت بر ناپایداری زندگی است.

زمینه و هدف هدف مطالعات سبک شناسی، کشف و تبیین شاخصه ها و ویژگیهای حاکم بر متون است که از رهگذر تحلیل عناصر سبک ساز، حاصل میشود. این مقاله به بررسی ویژگیهای سبکی در غزلیات عماد فقیه کرمانی میپردازد. روش مطالعه این مقاله براساس مطالعات کتابخانه ای و به شیوه توصیفی-تحلیلی انجام شده است. <-a> یافته ها عماد فقیه کرمانی، با واسطه شیخ نظام الدین محمود، از پیروان طریقه شیخ زین الدین کامویی و همین شخص نیز از تربیت شدگان شیخ شهاب الدین ابوحفص عمر سهروردی بوده است. عماد پیرو طریقت ملامتیه بوده و در اشعارش مضامین عرفانی گوناگونی بکار برده که این نظریه را تایید میکند. عماد از شاعران گروه تلفیق محسوب میشود که سعی دارد دو نوع غزل عاشقانه و عارفانه را با چاشنی قلندریات و ملامتیه، به هم پیوند زند. نتیجه گیری در سطح موسیقایی، بحر رمل بیشترین اوزان و بحور مقتضب و متدارک سهم کمتری را به خود اختصاص داده اند و استفاده از ردیف جزو مشخصه های سبکی وی محسوب میشود. موسیقی درونی اشعار عماد نیز با فراوانی جناس و تکرار تقویت شده است. جناس اشتقاق بیشترین بسامد را از میان انواع جناس در اشعار وی دارا است و بسامد بالای تکرار نشانگر تاکید عماد بر مفاهیم ذهنی خود است. عنصر غالب در سطح بلاغی اشعار وی تشبیه است و تشبیهات حسی به حسی، مفروق، مفرد و جمع در غزلیات عماد بسامد بیشتری دارند. عماد فقیه در غزلیاتش به انواع تناسبات لفظی و معنایی توجه نشان داده تا غنای موسیقی معنوی غزلیاتش را بیشتر سازد. ایهام و انواع آن در افزایش موسیقی معنوی غزلیات عماد نقش موثری دارند. در زمینه فکری، ژانر غنایی و زیرژانرهای عارفانه، عاشقانه و قلندری قرار دارد. همچنین عماد فقیه، اهل صومعه و تقوا، زاهدان مدعی، ریاکاران، و. . . را به باد انتقاد گرفته و با طنزی تلخ، بر آنان تاخته است.

زمینه و هدف سکر و صحو، دو گونه مشی و حال صوفیانه است که از آنها به مستی و هشیاری نیز تعبیر میشود. سکر، حالت وجد صوفیانه و غرق شدن سالک را در محبت الهی نشان میدهد و صحو هوشیاری صوفی در مرتبتی قبل از سکر و یا پس از آن است که سالک در آن صورت بشری دارد. بر سر موضوع تقدم این دو حال، میان صوفیان اختلاف است. شیخ صفی الدین اردبیلی از پیروان جنید و قایل به تقدم صحو بر سکر بود. با آنکه شیخ اهل صحو بود، با سکر در قالب وجد و سماع نیز بیگانه نبود. پیروان شیخ صفی هم بر مکتب او بودند و این حال میان پیروان فرزندان و نوادگان شیخ صفی تا دوران خواجه علی پیش رفت. اما پس از آن تحولی در این مفهوم روی داد و «صوفی»، در مکتب شیخ صفی، به مرور، مفهوم دیگری پیدا نمود. پژوهش حاضر در پی یافتن علت این تحول و چگونگی آن است. روش مطالعه نتایج این پژوهش به روش توصیفی بر مبنای منابع کتابخانه ای از منابع عرفانی و تاریخی بدست آمده است. یافته ها یافته های این پژوهش نشان میدهد گرایش صفویان به قدرت و تلاش ایشان در این مسیر به تحول مفهوم این دو حال کمک کرد و با به حکومت رسیدن صفویان و ضرورت ملک داری و ایجاد نهادهای اداری، در آغاز تاسیس دولت صفوی، بمرور رفتار صوفیانه توسط نهادهای حکومتی و نیز دستگاه دینی محدود شد تا اینکه در اواخر سلطنت صفویان این محدودیت به اوج خود رسید. نتیجه گیری سکر و صحو که دو حالت صوفیانه بود، میان صفویان هم با اندکی اختلاف در تقدم و تاخر آنها، رایج بود و این روش تا دورانی که شیوخ صفویه گرایش به قدرت سیاسی پیدا نکرده بودند رعایت میشد اما پس از آن بمرور به فراموشی سپرده شد و با روی کار آمدن سلطنت صفویه ضرورتهایی ایجاد شد تا صفویان در حذف و کنار گذاشتن این آداب جدیت به خرج دهند.

زمینه و هدف آثار ماقبل مشروطه از بنیادهای نثر معاصر فارسی است که زمینه ساز تحولات سادگی زبان، قالبهای نثر متعدد و تغییرات مضمونی در دوره مشروطه شدند. متفکران ماقبل مشروطه با آشنایی با زندگی جامعه غربی، آثاری در قالب سفرنامه، نمایشنامه، رمان و ترجمه نوشتند و از چارچوب زبان و محتوای نثر کلاسیک عدول کردند. بدین وسیله بر تغییرات دوره مشروطه تاثیرگذار شدند. در این مقاله کتاب تمثیلات فتحعلی آخوندزاده بعنوان یکی از بنیادهای اولیه نثر معاصر با هدف تاثیرگذاری بر سبک ادبیات مشروطه، از منظر سبک شناسی بررسی شده است. روش مطالعه پژوهش با مطالعات کتابخانه ای با ابزار فیشبرداری انجام گرفته و بصورت توصیفی-تحلیلی نوشته شده است. جامعه آماری، کتاب تمثیلات آخوندزاده ترجمه قراجه داغی، نشر خوارزمی میباشد. یافته ها: آخوندزاده از پیشروان سادگی نثر معاصر است که اولین نمایشنامه و رمان را قبل از مشروطه نوشت. وی در این اثر از چارچوبهای نثر کلاسیک عدول کرد. قالب نمایشنامه، رمان تاریخی، زبان بیگانه، اندیشه انتقادی-اجتماعی، ویژگیهای سبکی وی است که بر شعر و نثر دوره مشروطه تاثیرگذار شد. نتیجه گیری آخوندزاده با انتخاب قالب نمایشنامه و رمان، زمینه ساز نمایشنامه نویسی و رمان تاریخی در دوره مشروطه شد. در سطح زبانی، واژه های ترکی، روسی و عربی در اثر او بسامد دارد. با توجه به اینکه زبان ترکی آذری زبان مادری اوست، میتوان وی را زمینه ساز توجه به زبان بومی در دوره مشروطه دانست. در سطح نحوی، نگارش جملات طبق دستور زبان ترکی و حذفهای بدون قرینه دیده میشود که زبانش را به سستی کشانده است و در عین حال زمینه ساز گسستهای زبانی از نثر فصیح گذشته شده است. اما همچنان در سنت گرایی واژه های عربی بسامد سبکی یافته است. در سطح ادبی، تشبیه، کنایه، ضرب المثل فراوانی دارد. در سطح فکری، انتقادهای اجتماعی سیاسی، قانون، آزادی و زن محورهای فکری اثر اوست که در دوره مشروطه جزو مولفه های اصلی شعر و نثر گردید.

زمینه و هدف مثنوی یکی از ژرفترین آثاری است که پیوسته از جهات گوناگون مورد نقد، تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است. یکی از ویژگیهای متمایز و منحصربفرد این شاهکار ادبیات عرفان فارسی، ساختار تقابلی و نحوه بکار بردن این تقابل در ساختار نحوی جملات مثنوی است. ازآنجاکه الگوی نحوی مثنوی در ساختار واژگان متقابل درجهت کارکرد معنایی مفاهیم عرفانی از جمله استعلا و برتری (فرامن-جان روح) در مقابل (من-جسم-کالبد) است، این نوشته به نگرش تقابلی ساختار جملات مثنوی و نقش و کاربرد آن در خروج معانی از جایگاه مادی به ملکوتی و استعلای «من» زمینی به فرامن در دستگاه فکری مولانا میپردازد و با استناد به رهیافتهای دانش سبک شناسی و نشانه شناسی ساختگرا براساس تحلیل متن در قالب تقابلهای ساختاری و بنیادین در نحو، جمله پردازی مولانا را مورد واکاوی قرار میدهد. روش مطالعه پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی-تحلیلی انجام شده است. یافته ها در ساخت اندیشگانی مولانا همه پدیده ها و وقایع ازجمله ساختار نحوی جملات از جهات مختلف در راستای تقابل جسم و روح یا دنیا و آخرت و از نظرگاه بار معنایی و ارزشی این تقابل مورد توجه قرار گرفته اند. نتیجه گیری با بررسی این ساختار نحوی میتوان دریافت مولانا به نحو شگفت انگیزی در هدفی غیر از زیبایی شناسی و بلاغت بمنظور توجه به بعد معنایی تقابلها در چهارچوب الگوی عرفانی از این شیوه بهره برده است.

زمینه و هدف در اسلام بحث پیرامون تاویل، نخستین بار درخصوص آیات قرآن کریم بکار رفته است. برخی مفسران، معنای تاویل را نشیت گرفته از وجود حقایقی تودرتو میدانند که در آیات قرآن بویژه آیات متشابه ارایه شده است و بنابراین ضمن پذیرش معنای ظاهری، از معنا یا معناهای درونی نیز سراغ میگیرند. عین القضات همدانی (492-525 ق)، همچون دیگر عرفای قبل و بعد از خود، در نثرهای صوفیان خود ازجمله در تمهیدات که آن را به درخواست گروهی از مریدانش به رشته تحریر درآورده و در نامه ها که اکنون 159 نامه از آنها در دست است، استناد فراوانی به آیات الهی کرده است و آنها را دستمایه استدلال و اثبات نظریات و افکار خود قرار داده است. این پژوهش بر آن است به بررسی تفسیر و تاویل آیات قرآن در تمهیدات و نامه های عین القضات همدانی بپردازد و دریافت متمایز او از تاویل را مورد بررسی قرار بدهد. روش مطالعه این تحقیق با شیوه پژوهش توصیفی-تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و با تکیه بر منابع اصلی و عرفانی پیرامون تاویل در آثار عین القضات همدانی صورت پذیرفته است. یافته ها عین القضات همدانی در مکتوبات (نامه ها) و تمهیدات از تاویل در حالتها و صورتهای مختلف بمنظور گسترش و بسط مفاهیم قرآن بهره برده است. در یک تقسیم بندی کلی میتوان این تاویلات عین القضات را در دو دسته کلی و اساسی مستقیم و غیرمستقیم جای داد. نتیجه گیری تاویلات عین القضات گاهی مطابق ذوق شخصی او و گاهی در راستای اقناع مخاطبان و گاه جهت تکمیل گفتار حکیمانه اش بکار رفته است. عین القضات در سطوح مختلفی تاویلی آیات الهی و داستانهای پیامبران از قرآن را مورد توجه قرار داده است.

زمینه و هدف تصوف و عرفان که از دیرباز در ادبیات منظوم و منثور ایران جلوه گری داشته است، در شعر شعرای دوره بازگشت ادبی نیز بچشم میخورد. گرچه تصوف و عرفان این دوره جاذبه های دوره گذشته را ندارد، بررسی مضامین عرفانی خصوصا در نسخه های خطی ناشناخته این عصر میتواند علاوه بر معرفی آثار گمنام، جلوه عرفان و تصوف در این دوره را بخوبی منعکس و تشریح کند. این نوشتار بر آن است با معرفی نسخه خطی دیوان «عبدالرحیم حزین شروانی» و بیان احوال مولف و مندرجات آن به بررسی مضامین عرفانی در این اثر بپردازد. روش مطالعه مقاله حاضر با روش کتابخانه ای و با اساس قرار دادن نسخه سنگی دیوان شاعر، که بعنوان کاملترین و مرتبترین نسخه در کتابخانه سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران موجود میباشد، نوشته شده است. یافته ها میرزا عبدالرحیم شیروانی متخلص به حزین، شاعر توانمند قرن یازدهم هجری قمری، از خانواده وصال شیرازی است و از نظر افکار و شیوه شاعری تحت تاثیر محمد فضولی، امیرعلیشیر نوایی و حافظ بوده است. وی هرچند در انواع قالبهای شعری مانند رباعی و مثنوی تبحر نشان داده است و سه مثنوی با نامهای صفاءالقلوب، هدایت نامه و محتوی ذبیح نامه از او در دست است، اما توفیق غزلسرایی را نیافته است. نتیجه گیری اشعار حزین شیروانی ازلحاظ تفکر بیشتر درونگرا و عارفانه و عاشقانه است و گاهی مخاطب را پند و اندرز میدهد. در مضامین عارفانه و پند و اندرز بیشتر متاثر از حافظ و در مضامین عاشقانه متاثر از سعدی است. یکی از مهمترین و برجسته ترین موضوعات عرفانی در دیوان حزین شروانی، اندیشه توحید است. از نظر وی توحید عالمی بی انتهاست که عارف ملزم به ورود به این عالم لایتناهی است. حزین نیز چون برخی شاعران دیگر، به تضاد و تقابل عقل و عشق پرداخته است و با عقل محوری مخالف است. او شاعری متشرع است که زندگیش با عشق به پیامبر و اهل بیت عجین شده است و این امر با نگاهی اجمالی به دیوان اثبات میشود. اصطلاحات عرفانی دوره حافظ در اکثر اشعارش دیده میشود، اما بدون استفاده عمیق عرفانی و تنها اشاره ای مختصر به اصطلاحات اکتفا میکند و به همین دلیل نمیتوان تنها با ذکر این اصطلاحات عارفانه، او را شاعری عارف دانست. وحدت وجود و اندیشه توحیدی مهمترین و پربسامدترین اندیشه عرفانی در دستگاه فکری حزین است.

پیشینه و هدف زمان از مفاهیم انتزاعی است و بحث از چیستی آن همواره مورد توجه فلاسفه و دانشمندان از دوران یونان باستان تا عصر حاضر بوده است. اما علمای علوم شناختی به چگونگی درک زمان و اینکه ذهن انسان زمان را چگونه درک میکند پرداخته اند. آنها براساس تحقیقات گسترده به این نتیجه رسیدند که ذهن بوسیله استعاره مفهومی، امور انتزاعی و مبهمی مانند زمان را درک میکند. در پژوهش حاضر شعرهای حافظ و جهان ملک خاتون از دیدگاه استعاره مفهومی زمان مورد بررسی قرار گرفته و هدف از آن پی بردن به این مطلب است که این دو شاعر از استعاره مفهومی زمان برای بیان و انتقال چه مفاهیمی استفاده کرده اند. روش مطالعه روش انجام تحقیق در این پژوهش بصورت توصیفی– تحلیلی و استناد به شواهد درون متنی است و دامنه آن تمام ابیات فارسی دو شاعر موردنظر را دربر میگیرد. یافته ها طبق بررسیهای بعمل آمده در شعر هر دو شاعر، زمان از اهمیت و جایگاه بالایی برخوردارست و در این بین حافظ نگاهی ویژه ای به زمان و مفاهیم آن دارد. در دیوان حافظ و جهان ملک خاتون، سوای نشان دادن زمان رویدادها، به جنبه ارزشمندی زمان که در قالب سرمایه ای ارزشمند یا شییی نفیس و بی بدیل مفهوم سازی شده توجه نشان داده شده است. علاوه بر این ازطریق استعاره مفهومی زمان، مفاهیمی چون تاسف بر ایام ازدست رفته، وقت شناسی، امیدواری، لحظات را با خوشی سپری کردن، عمر را با غم بهدر ندادن اشاره شده است. نتیجه گیری بنظر میرسد بخشی از ابیات مربوط به استعاره مفهومی زمان در دیوان هر دو شاعر بازتاب دهنده دیدگاه فکری و جهان بینی آنان است که نشیت گرفته از نظام مفهومی است که بر ساختار فکریشان سایه افکنده است؛ در دیوان جهان ملک خاتون این بخش از ابیات عمدتا در قالب تشخیص سروده شده و بازتاب وقایعی است که برای او روی داده است. او زمان را همراهی ناپایدار، بی وفا، دزد، ستمکار و گردونه ای بیدادگر میداند. استعاره مفهومی زمان در دیوان حافظ با توجه به شخصیت چندبعدی حافظ، اشراف او بر فرهنگ اسلامی و عرفانی، شور و شوق و خلاقیت شاعرانه، مشرب فکری و فلسفی، مبین امید، اغتنام فرصت، حالات خوشی و سرمدی، وقت آرمانی، و تفکرات خیامی است که ازطریق استعاره، مفهوم سازی شده است.

زمینه و هدف تصویرسازیهای ادبی نو از مهمترین شگردهای شاعران برای اثبات قدرت و برتری خود بر سایر شاعران از گذشته تاکنون بوده و هست. دوره های مختلف ادبی و سبکهای گوناگون تا حد زیادی تحت تاثیر همین هنرنماییهای شاعران خلق شده است. تصویرهای شعری حافظ بی تاثیر در نقش او نیستند. در این پژوهش بر آنیم تا علل پرچمداری حافظ را از نظر تصویرسازی بررسی کنیم. به این منظور صرفا تصاویر ارایه شده از حافظ را از «چشم» معشوق مورد بررسی قرار داده ایم و سوالات پژوهش به این شکل مطرح میشود: حافظ در اشعارش چشم را چگونه بتصویر کشیده است؟ آیا از استعاره نوینی بهره گرفته است؟ درصورت منفی بودن پاسخ، استعاره کهن نرگس را چگونه بازنمایی کرده است؟ روش مطالعه این مقاله براساس روش توصیفی-تحلیلی صورت گرفته است. یافته ها حافظ در بتصویر کشیدن چشم از همان استعاره کهن نرگس بهره گرفته است؛ اما ساختار این تصویر در ابیاتش در کنار صور خیال دیگر طراوت ویژه ای دارد. ظاهرا حافظ با اینکه اغلب از تصاویر کهن ماقبل خود در شعرش بهره گرفته، با شگردهای دیگری به نونمایی این تصاویر اقدام کرده و در ذهن مخاطب آن را نو نموده است. نتیجه گیری شگردهایی که حافظ برای تازه نمایی تصاویر کهن در اشعارش بکار گرفته، عبارتند از: تشخیص و جاندارپنداری، تناسب و تقابل، بازتوصیف و. . . . حافظ بیش از اینکه تصویر تازه خلق کند، تصاویر کهن را تازه نموده است.