پژوهش نامه اخلاق
سال:1393 | دوره:7 | شماره:26 |تعداد مقالات:8

چکیده فارسی:دو نظریه «ناظر آرمانی» و «امر الهی» نظریه هایی بر ساخت گرا و اراده گرا هستند. بر طبق نظریه ناظر آرمانی، حقایق اخلاقی براساس نگرش های ناظران آرمانی فرضی، تعریف و معنا می شود. بر این اساس، شالوده این نظریه ها بر نفی حقایق اخلاقی مستقل شکل خواهد گرفت. بنابراین وجود حقایق اخلاقی مستقل و بدیهی که بتواند مکشوف عقل آدمی قرار گیرد، انکار می شود و حقیقت اخلاقی، ساخته و پرداخته پسند / ناپسند ناظرانی آرمانی شمرده می شود. به همین دلیل، خود این ناظران خالی از فضایل اخلاقی مستقل اند و در داوری های اخلاقی خود ملزم به رعایت هیچ اصل و ارزش اخلاقی نخواهند بود. نظریه امر الهی نیز دارای تقریرهای متعددی است و نظریه ناظر آرمانی با مبانی فرا اخلاقی خود، به برخی از گونه های نظریه امر الهی شباهتی تام دارد. در این میان، یکسانی ماهیت نظریه های ناظر آرمانی و امر الهی اشاعره بسیار چشمگیر است. گویا نظریه ناظر آرمانی همان نظریه اشاعره است که به صورت لابشرط نسبت به وجود و عدم ناظران ایدئال در لباسی غیردینی نمودار شده است. این مقاله با طرح و مقایسه این دو نظریه، درپی بازتاب ماهیت یکسان آن دو است. چکیده عربی:نظریتا «المراقب المثالی» و «الأمر الالهی» نظریتان استدلالیتان و طوعیّتان. استناداً إلی نظریة «المراقب المثالی» الحقائق الأخلاقیة تُعرّف و تکتسب معناها علی أساس رؤی المراقبین المثالیین الافتراضیین. و علی هذا یقوم بناء هذه النظریات علی مبدأ نفی الحقائق الأخلاقیة المستقلة. و هذا ما یعنی انکار الحقائق الأخلاقیة المستقلّة والبدیهیة التی یکشفها العقل، و تُعتبر الحقیقة الأخلاقیة من صنع ما یهواه/ أو لا یهواه المراقب المثالی. و لهذا السبب هؤلاء المراقبون أنفسهم یفتقرون إلی الفضائل الأخلاقیة المستقلة، و هم فی أحکامهم الأخلاقیة غیر ملزمین برعایة أی من المبادئ والقیم الأخلاقیة. و نظریة الأمر الالهی ذات أفهام متعددة، و نظریة المراقب المثالی بمتبنّیاتها الماوراء أخلاقیة مشابهة تماماً لبعض أنواع نظریة الأمر الالهی. و فی هذا المضمار یبرز إلی العیان بکل وضوح التطابق بین ماهیة نظریات المراقب المثالی والأمر الالهی عند الاشاعرة. حتی یبدو ان نظریة المراقب المثالی هی ذات نظریة الاشاعرة التی تجلّت علی شکل لا بشرط بالنسبة إلی وجود أو عدم المراقبین المثالیین فی ثوب غیر دینی. یرمی هذا البحث من خلال الطرح والمقارنة بین هاتین النظریّتین إلی معرفة انعکاسات تطابقهما من حیث الماهیة.

چکیده فارسی:کتاب سر الاسراء فی شرح حدیث المعراج تالیف آیت الله سعادت پرور است که این نوشتار با تحلیل گفتمان بخشی از مقدمه آن، روش سندشناختی وی درباره این حدیث را تحلیل کرده است. هدف از این تحقیق، بررسی الگوی گفتمانی خاص مولف در بررسی سند روایت معراج، برای دستیابی به بعد پنهان این گفتمان است و با رویکردی فراروشی به ارزیابی ابعاد روش شناسانه این کتاب پرداخته می شود. در نهایت، با استفاده از این مورد خاص، الزامات خاص سندکاوی در روایات عرفانی و اخلاقی به عنوان «الگویی عام» به گونه روشمند تبیین می شود. چارچوب نظری این تحقیق، نظریات سه علوم: «اصول استنباط»، «رجال» و «درایه الحدیث» و روش تحقیق آن، تلفیقی از تحلیل گفتمان و روش کتابخانه ای و نوع تحقیق نیز توصیفی ـ تحلیلی براساس موردپژوهی است. نتایج تحلیل گفتمان این متن عبارتند از: کشف زیرساخت های علمی و فنی این کتاب و نیز استفاده مولف از گستره ای وسیع تر از شیوه های متعارف در سندکاوی ها، یعنی بررسی های اصولی، درایه ای و رجالی سند حدیث؛ استفاده از سه روش دیگر بر مبنای روش شناسی عقل، کتاب و سنت که عبارتند از: عرضه حدیث بر قرآن کریم، عرضه حدیث بر دیگر روایات و کسب اعتبار حدیث به کمک نظر کارشناسان (حدیث شناسان عرفان پژوه و اخلاق پژوه). چکیده عربی:بحثنا هذا یسلّط الضوء علی کتاب سرّ الاسراء فی شرح حدیث المعراج، تألیف آیة الله سعادة پرور، ویرمی من خلال تحلیل مغزی قسم من مقدّمة هذا الکتاب، إلی تقدیم رؤیة حول الاسلوب الذی سار علیه هذا الکتاب فی دراسة سند الحدیث المذکور. الهدف من هذا البحث دراسة نموذج الطرح الخاص للمؤلّف فی تحقیق و تقصّی سند حدیث المعراج لأجل التوصّل إلی الجانب الخفی من هذا الطرح، ثم التوصل إلی کشف الجوانب المنهجیة لهذا الکتاب باسلوب فوق منهجی. و اخیراً و باعتماد هذه الحالة الخاصّة یتم بشکل منهجی تبیین الضرورات الخاصّة لتقصی سند الاحادیث العرفانیة والأخلاقیة باعتباره «نموذجاً عاماً». الاطار النظری الذی اجری هذا البحث فیه هو نظریات العلوم الثلاثة: اصول الاستنباط، والرجال، و درایة الحدیث. ومنهجه فی البحث مزجی بین تحلیل الطرح والاسلوب المکتبی، و نوع البحث من النوع الوصفی التحلیلی وفقاً لمورد البحث. کانت نتائج تحلیل الطرح عبارة عما یلی: الکشف عن البُنْی الأساسیة العلمیة والفنیة لهذا الکتاب، و کذلک اعتماد المؤلّف لمجموعة واسعة من الأسالیب المتداولة فی بحث السند؛ أی البحوث الاصولیة، و علم الدرایة، و علم رجال سند الحدیث، و کذلک اتّباع ثلاثة أسالیب اخری علی أساس مناهج العقل، والکتاب، والسُنّة، التی هی عبارة عن: عرض الحدیث علی القرآن الکریم، و عرض الحدیث علی الاحادیث الاخری، و کسب اعتبار الحدیث بالاستعانة بآراء ذوی الاختصاص (اهل الخبرة فی البحوث العرفانیة والبحوث الأخلاقیة).

چکیده فارسی:رویکرد عقل گرا سال های متمادی بر فضای آموزش ارزش ها حاکم بوده است. تمرکز یک جانبه و افراطی بر این رویکرد، سبب غفلت از بخش وسیعی از یادگیری های ضمنی انسان و داوری های اخلاقی شهودی او ـ که منشأ بسیاری از رفتارهایی اخلاقی هستند ـ شده است. مساله این پژوهش آن است که چرا آموزش های مستقیم و استدلالی در حوزه ارزش ها، به تنهایی تحقق اخلاق را در رفتار متربیان تضمین نمی کند؟ به نظر می رسد آموزش مستقیم و کلامی ارزش ها، تنها منبع یادگیری اخلاقی انسان نیست؛ بلکه بخش وسیعی از یادگیری های انسان به صورت ضمنی و در قالب تجارب واقعی او صورت می پذیرد. برای بررسی این فرضیه، دیدگاه های جدید در مورد یادگیری های ضمنی، عملی و ادراکات شهودی بررسی و اثبات شده است که یادگیری اخلاقی انسان از دو طریق مستقیم و ضمنی صورت می گیرد و البته با وجود همکاری و تعامل این دو شیوه، اغلب داوری ها و اعمال اخلاقی ما به صورت شهودی انجام می گیرد. این داوری ها ریشه در تجارب اولیه زندگی و تعاملات غیرکلامی فرد ـ محیط دارد که از یادگیری های ضمنی ناشی شده اند. در پایان نیز پیشنهادهایی برای اثربخشی بیشتر برنامه های آموزش اخلاقی مطرح شده است. چکیده عربی:کان المنهج العقلی سائداً علی مدی سنوات متمادیة علی أجواء تعلیم القیم. وقد أدی الترکیز علی هذا الجانب وحده والغلو فیه إلی اهمال جانب واسع من أسالیب التعلّم الضمنی للانسان واحکامه الأخلاقیة الشهودیة التی تنشأ منها الکثیر من السلوکیات الاخلایة. القضیة التی یتناولها هذا البحث هی: لماذا أسالیب التعلیم المباشر والاستدلالی فی مجال القیم لا یضمن بمفرده تطبیق الأخلاق فی سلوک المتعلّمین؟ یبدو ان التعلیم المباشر والکلامی للقیم لا یمثل مصدراً للتعلّم الأخلاقی، ولیس هذا فحسب، وانّما هناک قطاع واسع من جوانب التعلّم تتحقق بصورة ضمنیة وفی قالب تجاربه الواقعیة. لأجل تمحیص هذه الفرضیة جری بحث وجهات نظر جدیدة حول أسالیب التعلّم الضمنی، والعملی، والادراکات الشهودیة، وضمنی. وطبعاً عند المزج والترکیب بین هذین الطریقین، تجری معظم أحکامنا وسلوکیّاتنا الاخلایة بصورة شهودیة. هذه الأحکام تعود جذورها إلی التجارب الأولیة فی الحیاة والعلاقات غیر الکلامیة للشخص وللبیئة المحیطة، مما نشأ من طریق أسالیب التعلّم الضمنی. وفی الختام قُدّمت أیضاً مقترحات لتحسین فاعلیة واداء برامج التعلیم الأخلاقی وجعلها اکثر تأثیراً.

چکیده فارسی:به دنبال دغدغه عدم کارایی آموزش های رایج اخلاق و تضمین نکردن تحقق اخلاق در رفتار افراد، پژوهش حاضر ابتدا دو پیش فرض را در نظر می گیرد: 1. عدم موفقیت برنامه های رایج آموزش اخلاق، پدیده ای چندعاملی است و شرط توفیق نهایی، رفع همه موانع در پرتو نگاهی جامع نگرانه است؛ 2. براساس اصل روش شناختی ابتنای موفقیت در هر فعالیتی بر تصور صحیح از آن فعالیت، یکی از عوامل عدم توفیق آموزش های رایج اخلاق، رواج تصورهای تحویلی نگرانه از آموزش اخلاق است. سپس این فرضیه در نظر گرفته می شود که بی توجهی به جایگاه آموزش اخلاق در طبقه بندی اهداف آموزشی، سبب تصورهای فروکاهش گرایانه از آن شده است. بنابراین ابتدا، انگاره ها و تصورات تحویلی نگرانه رایج از آموزش اخلاق، براساس تجربه زیسته و روش مشاهده و مصاحبه، استقصا و سپس سعی شده است تا انگاره ای جامع تر با توجه به حیطه آن در طبقه بندی اهداف آموزشی ارائه شود. در پرتو این پژوهش برخی الزامات آموزش اثربخش مانند تقدم سواد عاطفی بر سواد اخلاقی، اصل گوناگونی اهداف (جزئی) آموزش اخلاق و اصل کثرت گرایی روش شناختی در آموزش بررسی شده است. چکیده عربی:فی أعقاب طرح هذه المسألة «مکانة تعلیم الأخلاق فی تصنیف الأهداف التعلیمیة» ما هو دورها فی مدی تأثیره؟ وعلی اثر الهواجس المتعلّقة بعدم کفایة الأسالیب الساریة فی تعلیم الأخلاق وعدم ضمانها لتحقیق الأخلاق فی سلوک الأفراد، فقد اخذ هذا البحث بنظر الاعتبار طرح افتراضین مسبقین هما: 1. اخفاق البرامج الرائجة فی تعلیم الأخلاق یعود سببه إلی عدّة عوامل، وشرط النجاح النهائی فیها هو ازالة جمیع الموانع فی ضوء رؤیة شاملة؛ 2. استناداً إلی المبدأ المنهجی الذی یرهن النجاح فی کل عمل بالتصوّر الصحیح عن ذلک العمل، فان أحد أسباب اخفاق أسالیب تعلیم الأخلاق الرائجة، هو شیوع التصوّرات ذات الاتجاه الإختزالی فی تعلیم الأخلاق. ثم بعد ذلک اُخذت بنظر الاعتبار هذه الفرضیة وهی ان تجاهل مکانة تعلیم الأخلاق فی تصنیف الأهداف التعلیمیة یؤدّی إلی تصورات تنتقص منه. ولذلک جری ابتداءً تقصی الافکار والتصوّرات الإختزالیة الشائعة حول تعلیم الأخلاق علی أساس التجربة المعاشة واسلوب المشاهدة والمقابلات، وبعد ذلک حاول هذا البحث تقدیم تصوّر اشمل فی ضوء الحیّز الذی یشغله فی تبویب الأهداف التعلیمیة. وفی ظل هذا البحث وبالتوصل إلی الفکرة المناسبة، تتضح بعض ضرورات التعلیم المؤثر والفاعل للأخلاق. ومن هذه الضرورات نشیر إلی تقدّم التربیة العاطفیة علی التربیة الأخلاقیة، وکذلک الاهتمام بمبدئی تنوّع أهداف (الجزئیة) تعلیم الأخلاق، ومبدأ کثرة مناهج تعلیمه.

چکیده فارسی:یکی از فضایل مهم در حوزه اخلاق، «تواضع» است و فیلسوفان اخلاق در باب ماهیت تواضع و مولفه های تشکیل دهنده آن بسیار سخن گفته اند. در این پژوهش به تبیین و تحلیل دیدگاه های فیلسوفان اخلاق معاصر غربی پرداخته شده است؛ این نظریات را می توان در چهار گروه دسته بندی کرد: 1. نظریه باورمحور؛ 2. نظریه مبتنی بر غفلت؛ 3. نظریه میل محور؛ 4. نظریه مبتنی بر عدم تقارن. با تحلیل این نظریات معلوم می شود که برخی از آنها نه جامع اند و نه مانع و برخی دیگر از توجیه فضیلت بودن تواضع ناتوان اند. در نهایت نظریه «میل باور» به عنوان نظریه مختار برگزیده شده که به نظر می آید از اشکالات وارد بر دیدگاه های چهارگانه مذکور مصون است. چکیده عربی:من الفضائل المهمة فی حقل الأخلاق التواضع، وقد تحدث فلاسفة الأخلاق کثیراً حول طبیعة التواضع والمکوّنات التی یتألّف منها. یأتی هذا البحث علی تبیین وتحلیل آراء و نظریات فلاسفة الأخلاق الغربیین المعاصرین. هذه الآراء والنظریات یمکن تقسیمها إلی اربع مجموعات هی: 1. النظریة الایمانیة؛ 2. النظریة القائمة علی الغفلة؛ 3. نظریة المیول والتوجّهات؛ 4. نظریة عدم التقارن. وعند تحلیل هذه انظریات یتبیّن ان البعض منها غیر جامعة ولا مانعة. والبعض الآخر یعجز عن اثبات کون التواضع فضیلة. و فی الختام استقر الرأی علی نظریة المیول والاتجاهات باعتبارها النظریة المختارة، التی یبدو انها تصمد امام المؤاخذات التی تُثار ضد هذه المجموعات الاربعة من النظریات الأخلاقیة.

چکیده فارسی:ایذا و تمایزهای دوگانه آن، جزء جدیدترین مسائل فلسفه اخلاق است که در سه دهه اخیر پاره ای از فیلسوفان اخلاق بدان پرداخته اند. دوگانه انجام / اجازه ایذا یکی از آن تمایزها است که فیلسوفانی چون الن دانگن، فیلیپا فوت، ورن کوئین و جانتن بنت، استدلال هایی در پذیرش آن و اثبات ناروایی انجام ایذا ارائه کرده اند که مورد اعتراض مخالفان حداکثرگرا قرار گرفته است؛ مخالفان بر این عقیده اند که براساس مبانی طرف داران اعمال محدودیت علیه انجام ایذا، انجام ایذا ناروا و اجازه آن روا است؛ درحالی که براساس مبانی ایشان، در مواردی اجازه ایذا نیز به همان میزان ناروا است. بنابراین طرف داران این تمایز یا باید در استدلال های خود تجدیدنظر کرده، اندکی آنها را جرح و تعدیل نمایند یا این تمایز را رها کنند. این مقاله ضمن بیان مثال هایی برای شفاف سازی موضوع، به تبین و تحلیل این انتقادها می پردازد. چکیده عربی:الاداء وتمایزه الثنائی، من احدث قضایا فلسفة الأخلاق، التی تناولها قسم من فلاسفة الأخلاق فی العقود الثلاثة الاخیرة. ثنائیة الاداء / و اجازة الایذاء واحدة من الممیّزات التی طرح فلاسفة مثل الن دانغن، و فیلییپا فوت، و ورن کوئین، و جانتن بِنِت، استدلالات فی قبولها و اثبات عدم جواز اداء الایذاء، ولکنهم واجهوا اعتراضات من مناهضی اتجاه الحد الاکثر. فهؤلاء المعارضین یرون انه و استناداً إلی مبادئ انصار ممارسة المحدودیة ضد اداء الایذاء، اداء الایذاء غیر جائز، و الاذن به جائز؛ هذا فی حین انه و بناءً علی مبادئهم فی بعض الحالات یکون اذن الایذاء بذات المستوی من عدم الجواز. و علی هذا الأساس ینبغی علی انصار هذا التمایز اعادة النظر فی استدلالاتهم و اجراء قلیل من التعدیلات علیها، أو علیهم التخلّی عن هذا التمایز. هذا البحث یطرح امثلة من أجل توضیح هذا الموضوع و یقوم بتبیین و تحلیل هذه الانتقادات.

چکیده فارسی:علم حصولی هرچند رابطه اعدادی و تمهیدی نسبت به عمل دارد و شرط لازم آن محسوب می شود، توانمندی کافی برای ضمانت قطعی عمل را ندارد. تبیین کارکرد علم حصولی حاصل از قوای مختلف نفس و تحلیل جایگاه آن در مبادی و فرایند عمل می تواند تا حدودی چرایی شکاف بین نظر و عمل را نشان دهد. در مقابل، معرفت شهودی نسبت به علم حصولی دارای تاثیر عمیق تری در ضمانت عمل است و هرچه درجات معرفت شهودی بالاتر رود، احتمال مخالفت عمل با این معرفت کمتر خواهد بود. در این مقاله، پس از تعریف علم و عمل و بیان اقسام آن از دیدگاه ابن عربی و امام خمینی، به مقایسه میزان تاثیر علم حصولی و شهودی بر عمل پرداخته می شود. چکیده عربی:رغم العلاقة التمهیدیة بین العلم الحصولی والعمل، واعتباره شرطاً ملازماً له، ولکنه لا یحظی بالقدرة الکافیة لیکون ضمانة قطعیة للعمل. إن تبیین وظیفة العلم الحصولی المتأتّی من القوی المختلفة للنفس وتحلیل مکانته فی مبادئ وعملیة اداء العمل، یکشف إلی حدّ ما عن سبب الفجوة الفاصلة بین النظری والعملی. و فی مقابل ذلک تکون المعرفة الشهودیة ذات تأثیر اعمق العلم الحصولی فی ضمانة العمل، و کلما ازدادت درجات المعرفة الشهودیة، تقلّ احتمالات مخالفة العمل لهذه المعرفة. فی هذا البحث، من بعد تعریف العلم والعمل و بیان اقسامهما من وجهة نظر ابن عربی والإمام الخمینی، تجری مقارنة بین مدی تأثیر العلم الحصولی والشهودی فی العمل.

چکیده فارسی:امور کیفری جنبه عمومی دارند و حداقل یک طرف ماجرا حکومت است و حتی در مواردی که شاکی خصوصی وجود دارد، این حکومت است که حق و وظیفه خود می داند که با مداخله و اعمال حاکمیت، به محاکمه متهمان و مجازات مجرمان بپردازد. بنابراین نوعی رابطه بین متهم و حکومت وجود خواهد شد. در سیره قضایی امیرالمومنین (ع)، شاهد رعایت اموری درباره متهمان هستیم که می توان آنها را در زمره حقوق متهمان در سیره قضایی امام علی (ع) برشمرد و در قالب اصول (مطلق، نسبی و سلبی)، اخلاق و شیوه برخورد با متهمان در سیره ایشان مطرح ساخت. البته در مواردی نیز شاهد نقض اصولی مثل اصل عدم تجسس، با هدف کسب مصلحت بزرگ تری ـ مانند تجسس امام از عمال و کارگزاران خود به قصد کنترل آنها و کشف خیانت و خطای احتمالی ایشان ـ بوده ایم. چکیده عربی:الامور الجزائیة ذات طابع عمومی، و علی الاقل أحد طرفی القضیة هو الحکومة، و حتی فی الحالات التی یکون فیها شاک خاص، فان الحکومة هی التی تری من حقّها بل من واجبها التدخل و ممارسة حاکمیّتها و تقوم بمحاکمة المتهمین و معاقبة المجرمین. و علی هذا الأساس یکون هناک نوع من العلاقة بین المتهم والحکومة. فی السیرة القضائیة للإمام امیر المؤمنین (ع) نلاحظ رعایة امور تخصّ المتّهمین مما یمکن اعتباره من جملة حقوق المتّهمین فی السیرة القضائیة للإمام علی (ع) ویمکن ان تُطرح فی قالب اصول (مطلقة، و نسبیة، و سلبیة) الأخلاق و اسلوب التعامل مع المتّهمین، فی سیرته. و فی بعض الحالات نلاحظ وجود نقض لاصول مثل أصل عدم التجسس، و یأتی ذلک من اجل مصلحة اکبر ـ و من ذلک مثلاً تجسسه علی عمّاله و ولاته بقصد مراقبة أعمالهم والکشف عما یحتمل أن یصدر منهم من خیانة أو أخطاء.