جغرافیا و پایداری محیط
سال:1397 | دوره:8 | شماره:28 |تعداد مقالات:7

شرایط تخریب روزافزون مراتع، به ویژه مناطق گرمسیری، لزوم توجّه بیشتر بر اثربخشی عملیات اصلاحی مرتع را می طلبد. پژوهش حاضر در مرتع گرمسیری چغاحمام جلگة نفت خانه در 31 کیلومتری جنوب شهر قصر شیرین انجام شده است. هدف از این تحقیق، ارزیابی و اثربخشی عملیات اصلاح مراتع بر بهبود خصوصیات و ذخیرة کربن آلی خاک است. بر این اساس، عملیات اصلاحی در این مرتع شناسایی و به چهار تیمار شامل، الف: فارو همراه با بوته کاری؛ ب: پیتینگ همراه با بوته کاری؛ ج: مدیریت سیستم چرا و د: شاهد با شرایط بهره برداری متداول، تفکیک شد. در هر تیمار، هشت نمونه خاک سطحی (0 تا 10 سانتی متر) مرتع گرمسیری برداشت و خصوصیات، بافت، آهک کل، اسیدیته، هدایت الکتریکی و کربن آلی خاک اندازه گیری شد. نتایج این پژوهش نشان داد که کربن آلی خاک تیمارهای فارو، پیتینگ، سیستم چرایی و شاهد، به ترتیب 82/0%، 90/0%، 68/0% و 38/0% است که در تیمار پیتینگ از همه بیشتر است و تیمار شاهد با حداقل ذخیرة کربن آلی، رابطة معنی داری (در سطح 05/0) با سایر تیمارها داشت؛ همچنین میان سایر خصوصیات خاک شامل، هدایت الکتریکی، اسیدیته، سدیم، شن، سیلت و رس در میان تیمارهای مختلف رابطة معنی داری مشاهده نشد. مقدار کربن ذخیره شده در خاک سطحی در چهار تیمار فارو، پیتینگ، مدیریت سیستم چرایی و شاهد، به ترتیب 1044، 1146، 875 و 509 کیلوگرم در هکتار است که گویای تأثیر بیش از دوبرابری عملیات بیومکانیکی (به ویژه پیتینگ) نسبت به شاهد بر بهبود حاصلخیزی خاک و افزایش ذخیرة کربن خاک است.

شناخت روش های کشاورزی سازگار با خشکسالی در ایران مهم است. کشاورزان نیز از راهکارهای مختلفی برای مقابله با پدیده خشکسالی استفاده می کنند. پژوهش حاضر، به روش پیمایش و با هدف شناسایی این راهکارها و ارتباط آن با ویژگی های فردی و شغلی کشاورزان انجام پذیرفت. جمعیّت مورد مطالعه شامل کشاورزان شهرستان شیروان در استان خراسان شمالی بودند که با روش نمونه گیری خوشه ای تصادفی، تعداد 350 نفر از آنان مورد بررسی قرار گرفتند. اطّلاعات با پرسش نامة محقّق ساخته جمع آوری شد که روایی محتوایی آن از سوی متخصّصان و پایایی آن با روش کودر-ریچاردسون برابر 72/0 مورد تأیید قرار گرفت. نتایج تحلیل توصیفی نشان داد اولویّت اوّل راهکارهای مقابله با خشکسالی مربوط به «راهکارهای اصلاح زمین» و اولویّت آخر، مربوط به «راهکارهای ذخیره ای» است؛ همچنین، «استفاده از لوله برای انتقال آب کشاورزی» و «همکاری در ایجاد و توسعة شبکه های آبیاری و آب رسانی محلّی» و «ذخیرة باران با ایجاد سطوح آبگیر باران»، جزو سه توصیة مهم برای مقابله با خشکسالی بوده است. در میان راهکارهای نه گانة مورد بررسی، استفاده از لوله برای انتقال آب کشاورزی، همکاری در ایجاد و توسعة شبکه های آبیاری و آب رسانی محلّی، پوشش دادن سطح مخازن آب برای کاهش تبخیر، کم کردن روش آبیاری غرقابی، مسطّح کردن زمین های کشاورزی، استفاده از تجارب و اطّلاعات افراد محلیبرای مقابله با خشکسالی، حذف گیاهان در طول مسیر کانال آبیاری، ایجاد شغل و منبع کسب درآمد دیگر برای کاهش فشار خشکسالی و رعایت قوانین محلّی در بهره برداری از منابع آب، جزو اولویّت های اوّل بوده اند. نتایج آزمون همبستگی نشان داد سن و سابقة کار کشاورزان با استفادة آنان از راهکارهای مقابله با خشکسالی ارتباط معنی داری ندارد، امّا افزایش میزان ملاقات با مروّج و همچنین سطح تحصیلات، باافزایش استفادة کشاورزان از راهکارهای مقابله با خشکسالیهمراه است.

اگرچه دورة کواترنری در میان دوره های زمین شناسی ازنظر زمانی، بسیار کوتاه است، ولی نزد ژئومورفولوژیست ها بسیار مهم است. اهداف اصلی این مقاله، ارائة بهترین روش برآورد ارتفاع برف مرز دائمی، تجزیه و تحلیل اثر تغییر عرض جغرافیایی و جهت ناهمواری بر ارتفاع برف مرز دائمی کواترنری و درنهایت، ترسیم نقشة فرایند یخچالی برای واحد ژئومورفیک زاگرس در طی کواترنری است. به این منظور، ابتدا با توجّه به فرم خطوط منحنی میزان در نقشه های توپوگرافی 50000/1، بیش از 2000 نقطة سیرکی در واحد زاگرس شناسایی شد. به دلیل وسعت منطقة مورد مطالعه، ابتدا ارتفاع برف مرز دائمی در حوضه های آبریز به تفکیک برآورد شد. ارتفاع برف مرز به روش های رایت، ارتفاع کف سیرک، نسبت پنجه به دیواره و نسبت های ارتفاعی برآورد شد. امتداد ناهمواری های زاگرس سبب شکل گیری سیرک های یخچالی در جهات شمال شرقی – جنوب غربی شده است. پراکندگی سیرک های شناسایی شده دال بر این است که دامنه های شمال شرقی این واحد، شرایط مساعدتری برای شکل گیری سیرک داشته است. تجزیه و تحلیل ارتفاعات برآوردی برای برف مرز بر اساس روش های مختلف، دال بر این است که ارتفاع برف مرز دائمی در روش نسبت های ارتفاعی ازنظر عدد ارتفاعی و انعکاس اثرگذاری جهت سطوح ارضی بر اختلاف برف مرز دائمی، ارتفاع مناسب تری است. گستردگی زاگرس در عرض جغرافیایی، سبب تفاوت ارتفاع برف مرز قسمت های مختلف آن شده است، به طوری که ارتفاع برف مرز دائمی جنوبی ترین حوضه (بختگان-مهارلو) 661 متر مرتفع تر از شمالی ترین حوضه (مرزی غرب) برآورد شده است. متوسّط ارتفاع برف مرز واحد زاگرس 2719 متر است. درمجموع، ارتفاع برف مرز دامنه های نسار این واحد 2561 متر و دامنه های نگار (دامنه های جنوب غربی) 2822 متر برآورد شد (261 متر اختلاف ارتفاع). تجزیه و تحلیل اثر مقدار شیب و ارتفاع قلل بر ارتفاع برف مرز بیانگر آن است که اثرگذاری این عوامل بر ارتفاع برف مرز دامنه های نگار بیشتر از دامنه های نسار است.

بهره برداری مستمر از منابع طبیعی تجدیدشونده، متضمّن شناسایی توان اکولوژیک سرزمین در هر محیط است و این شناسایی، با کمک مدیریت بهینه و برنامه ریزی شده، امکان استفاده از منابع را فراهم آورده و از تخریب محیط جلوگیری می کند. آثار طبیعی ملّی دهلران در قالب سه اثر مهمّ طبیعی ملّی شامل چشمه-های آبگرم، چشمه های قیر و غار خفاش می تواند بستر مناسبی برای جذب اکوتوریسم در منطقه فراهم کند؛ بنابراین، ترویج اکوتوریسم در این منطقه، به عنوان پشتوانه ای برای حفاظت و ابزاری برای تسهیل مدیریت آن محسوب می شود. با توجّه به این موضوع، در پژوهش حاضر به ارزیابی و مدل سازی توان اکولوژیک این منطقه برای کاربری اکوتوریسم پرداخته شده است. در این راستا، پس از انجام مطالعات پایه و تهیّة نقشه های موضوعی منطقه از معیارهای خاک، اقلیم، فیزیوگرافی و پوشش گیاهی از روش های تصمیم گیری چندمعیاره، تحلیل سلسله مراتبی فازی چانگ و فرایند تحلیل شبکه ای به منظور استاندارد سازی و تعیین وزن معیارها استفاده شد. درنهایت، نقشه های واحدهای زیست محیطی منطقه تولید و سپس مدل اکولوژیکی توان منطقه برای اولویّت بندی کاربری اکوتوریسم پس از آمایش و بررسی مدل اکولوژیک مخدوم، با استفاده از مدل ترکیب خطّی وزنی تهیّه و در سه طبقه برای منطقه ارائه شد. نتایج نشان داد، در روش تحلیل سلسله مراتبی فازی، 80% از مساحت منطقه برای کاربری اراضی اکوتوریسم مساعد است که با واقعیّت سازگاری بیشتری داشت، در صورتی که در روش فرایند تحلیل شبکه ای، 62% از مساحت منطقه مساعد دیده شد. از پژوهش حاضر این نتیجه گرفته شد که روش تحلیل سلسله مراتبی فازی، انعطاف پذیری بیشتر و قابلیت بالاتری در تعیین مناطق مناسب برای کاربری اکوتوریسم دارد.

پایش رطوبت سطحی خاک، به عنوان عامل مهم در چرخة آب و انرژی در مدیرت منابع آب وخاک بسیار مهم تلقّی می شود. این فاکتور مهم، به دلیل تغییرپذیری ویژگی های خاک، توپوگرافی، پوشش گیاهی و پویایی آب وهوا در زمان و مکان، به شدّت تغییر می کند. رطوبت خاک اثر فوری روی رواناب، فرسایش خاک و تولید گیاهان دارد؛ همچنین عامل مهم در رشد گیاهان محسوب می شود؛ از طرفی کاهش رطوبت خاک، عاملی برای افزایش ریزگردها در مناطق بیابانی محسوب می شود. روش های سنجش ازدور قادرند اطّلاعات رطوبت خاک را در گسترة وسیع با فواصل زمانی کوتاه، با دقّت قابل قبول ارائه دهند. در پژوهش حاضر با استفاده از دادة ماهوارة لندست 8، روش های مختلف برآورد رطوبت سطحی خاک مورد آزمون قرار گرفت. به منظور ارزیابی دقّت هرکدام از روش ها، از داده های میدانی واقعی استفاده شد. 80 نمونه از رطوبت حجمی خاک سطحی در مناطق حومة سمنان در تاریخ گذر ماهواره از منطقه گرفته شد. برخی شاخص هایی که در این پژوهش استفاده شد عبارت اند از شاخص گیاهی تفاضلی نرمال شده، شاخص تفاضلی نرمال شدة کشاورزی، شاخص تفاضلی نرمال شدة رطوبت، شاخص عمودی رطوبت خاک، دمای سطح و شاخص رطوبت خاک باند کوتاه مادون قرمز. در گام بعدی، با استفاده از مدل های رگرسیونی چندمتغیّره اقدام به تهیّة مدل رطوبت خاک سطحی با استفاده از شاخص های مورد مطالعه شد. شاخص رطوبت خاک باند کوتاه مادون قرمز با ضریب همبستگی 78/0 و ضریب تبیین مدل رگرسیونی 61/0 شاخص مناسبی برای پهنه بندی رطوبت سطحی خاک در مناطق خشک و بیابانی ارزیابی گردید. سه شاخص رطوبت خاک باند کوتاه مادون قرمز، شاخص تفاضلی نرمال شدة کشاورزی و شاخص تفاضلی نرمال شدة رطوبت با تفاوت اندک، شاخص های مناسبی هستند. یافته های این پژوهش نشان از برتری مدل رگرسیونی هم زمان در تهیّة نقشة رطوبت خاک سطحی دارد.

رویکرد اجتماعی همواره نگاه غالب در مطالعة خشونت های خانگی بوده در حالی که این پدیده به عنوان آسیبی اجتماعی، نیازمند بررسی چندبعدی است. پژوهش حاضر، توزیع فضایی خشونت های خانگی شهر کرمانشاه را بررسی کرده است. در ابتدا با استفاده از تجربة زیسته، گونه های همسرگزینی در شهر کرمانشاه، تعریف شدند. در گام دوم، با استفاده از روش دلفی، گونه ها، برای جمع آوری آرا در زمینة منسوخ شدن یا مرسوم بودنشان، در اختیار کارشناسان قرار گرفت. با توجّه به اختلاف نظرهای موجود در زمینة منسوخ شدن برخی گونه ها، از روش دیگری استفاده شد. در این مرحله، از نظریّة زمینه ای برای شناسایی دقیق گونه ها استفاده شد. در گام چهارم، با استفاده از روش پیمایش، خشونت در سه سطح روانی، کلامی و فیزیکی در بین گونه های مختلف همسرگزینی اندازه گیری شد. در این مرحله با استفاده از سه روش نمونه گیری پذیرش متوازن، خوشه ای و وارون، 90 نقطة شهر به شکل غیر تصادفی انتخاب، مناطق غیر مسکونی حذف و در 25 نقطة مسکونی شهر، پرسش نامه ها تکمیل شد. قابلیت تبیین نمونه ها، با هدف جمع آوری تمام نمونه های موجود در هر نقطه، با تکمیل دست کم پانزده و حداکثر بیست پرسش نامه در هر نقطه به دست آمده و روی هم 433 پرسش نامه تکمیل شده است. نتایج نشان می دهد بیشترین میزان خشونت در هر سه سطح در میان مناطق فقیرنشین و حاشیه ای شهر متمرکز شده است. میزان بالای بیکاری و درآمد پایین، مهاجرت و گسترش حاشیه نشینی که به طور گسترده در مناطق فقیر شهری وجود دارد، بر وقوع خشونت تأثیر مستقیم داشته است. بخش قابل توجّهی از رواج برخی گونه های همسرگزینی ناشی از فقر اقتصادی و فقر فرهنگی است که به طور مستقیم با محلاّت شهری ارتباط مستقیم دارد.

مناطق حفاظت شده یکی از مهم ترین و مؤثّرترین ابزار در جهان هستند که برای حفاظت از تنوّع زیستی تأسیس شده اند. در چند دهة اخیر، به دلیل بالارفتن سرعت رشد جمعیّت های انسانی و تخریب منابع طبیعی برای رسیدن به توسعة پایدار، روش های جهانی اثربخشی مدیریت مناطق حفاظت شده به طور گسترده ای مورد استفاده قرار گرفته است. استفاده از روش های بین المللی در مدیریت مناطق حفاظت شده، رسیدن به توسعة پایدار را در کنار حفاظت حداکثری از تنوّع زیستی میسّر خواهد کرد؛ به همین سبب، روش هایی برای ارزیابی اثربخشی مدیریتی مناطق حفاظت شده توسعه داده شده است. استان خوزستان با ارزش های اکولوژیکی بالا، چه در بخش آبی و چه در بخش خشکی و ساحلی، زمینة ایجاد بستر مناسب غنای تنوّع زیستی را در مناطق حفاظت شدة استان فراهم آورده است. در این مطالعه، ارزیابی اثربخشی مدیریتی مناطق حفاظت شدة دز، شیمبار و کرایی با ویژگی های اقلیمی متفاوت و با سابقة مدیریتی بالای پنج سال مورد بررسی قرار گرفته است. در این مطالعه، از روش شناسی معتبر راپام استفاده شد. روش شناسی راپام به عنوان ابزار تصمیم گیری به منظور ارتقاء مدیریت مؤثّر برای رسیدن به اهداف مدیریت دارای چهار شاخص اصلی ورودی ها، بروندادهای مدیریت، طرّاحی و طرح ریزی منطقه و فرایندهای تصمیم گیری مدیریت است. نتایج نشان می دهد منطقة حفاظت شدة دز با 128 امتیاز دارای بالاترین اثربخشی مدیریتی و شیمبار با 64 امتیاز پایین ترین امتیاز در بین مناطق مورد مطالعه را دارا هستند؛ که نتایج مطالعه نشان می دهد مناطقی باسابقة مدیریتی پایین تر همانند منطقة حفاظت شدة شیمبار نیازمند توجّه بیشتر و ارائة راهکارهای مدیریتی کارآمد از سوی ارگان های مربوطه هستند.