تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی
سال:1390 | دوره:2 | شماره:5 |تعداد مقالات:6

چکیده فارسی: در شکوفایی علمی در تمدن اسلامی، ملل، مکاتب و شخصیت های گوناگونی تأثیرگذار بودند. ازجمله مکتب علمی کوفه و اندیشمندان آن در رشد و بالندگی تمدن اسلامی مؤثر بودند که با توجه به ساختار جمعیتی عربی (یمنی و نزاری) و ایرانی آن و حضور امام علی علیه السلام و شاگردان امام صادق علیه السلام موجبات تحرک علمی و پیدایش و شکوفایی علوم در این شهر گردید.در مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی به کمک منابع اصلی کتابخانه ای به پیدایش مکتب علمی کوفه و تأثیر آن در تمدن اسلامی از ورود امام علی علیه السلام تا تأسیس حوزه علمی نجف (448 ـ 36 ق) پرداخته شده است. نتیجه حاصله اینکه آغاز تدوین علومی همچون تفسیر، کلام و فقه مربوط به کوفه و حوزه علمی آن است. علاوه بر اینکه در تدوین سایر علوم و انتشار و شکوفایی آن نیز نقش بسزایی داشت. میراث کوفه بعدها به سایر حوزه های علمی ازجمله بغداد و نجف اشرف انتقال یافت. چکیده عربی:کان للشعوب، المدارس و الشخصیات المختلفة تاثیرا فی الازدهار العلمی للحضارة الاسلامیة. لقد کان لمدرسة الکوفة العلمیة و علمائها و مفکریها دورا مؤثرا فی نمو و ازدهار الحضارة الاسلامیة حیث نظرا لترکیبتها السکانیة العربیة (الیمنی و النزاری) و الایرانیة و حضور الامام علی (ع) و تلامذة الامام الصادق أوجد تحرکا علمیا و ازدهار العلوم فی هذه المدینة. یتطرق المقال الحالی بالاستفاده من اسلوب البحث الوصفی و التحلیلی و بالاستعانة بالمصادر الأصلیة المکتبیة الی ایجاد مدرسة الکوفة العلمیة و تاثیرها فی الحضارة الاسلامیة منذ وصول الامام علی (ع) و حتی تاسیس الحوزة العلمیة فی النجف (448- 36ق). النتیجة الحاصلة هو أن بدء تدوین العلوم مثل التفسیر، الکلام و الفقه متعلقة بالکوفة و الحوزة العلمیة فیها. اضافة الی دورها البارز فی تدوین سائر العلوم و ترویجها و ازدهارها. فیما بعد انتقل تراث الکوفة الی سائر الحوزات العلمیة بما فیها بغداد و النجف.

چکیده فارسی:یکی از موضوعات مهم در سیره نظامی امام علی علیه السلام، جواز یا عدم جواز استفاده از «خدعه» و «غدر» در هنگام مواجهه و درگیری با دشمن است. در تحقیق پیش رو که با استفاده از منابع دست اول نگاشته شده، سیره نظامی امام علی علیه السلام در این خصوص مورد بررسی قرار گرفته است. بررسی این موضوع نشان می دهد که امام علی علیه السلام همانند پیامبر اکرم صل الله علیه و آله هیچ گاه از غدر که به معنای نیرنگ و تلاش در جهت شکست دشمن به هر وسیله ممکن است، استفاده نمی کرد اما از خدعه که به معنای فریب دشمن است، تنها در جنگ بهره می برد. چکیده عربی:احدی المواضیع الهامة فی سیرة الامام علی (ع) العسکریة، هو جواز یا عدم جواز استخدام «الخداع» و «الغدر» عند المجابهة و الاشتباﻙ مع العدو. فی البحث الحالی یتم من خلال الاستفادة من المصادر الأصلیة بحث و دراسة سیرة الامام علی (ع) العسکریة فی هذا الصدد. دراسة هذا الموضوع یبین أن الامام علی (ع) کالنبی الاکرم (ص) لم یستخدم ابدا اسلوب الغدر بمفهوم المکر و السعی لدحر العدو بایة وسیلة ممکنة، ولکن الخداع بمعنی مراوغة العدو، استخدمه، فی الحرب فقط.

چکیده فارسی: سرزمین هایی که مسلمانان در خارج از شبه جزیره عربستان گشودند، در حوزه های گوناگون ازجمله نهادهای تمدنی و مقررات مالی با هم تفاوت هایی داشت. مسلمانان ضمن اجرای احکام کلی اسلام در حوزه های اداری و مالی، به مصلحت حکومت خود دیدند که مقررات بومی و سرزمینی را در جهت پیشبرد اهداف و مقاصد خویش به خدمت گیرند.حکمرانان مسلمان در ایران به لحاظ سابقه تمدنی با نظام بالنسبه جامعی در امور مالی و اقتصادی مواجه شدند که از پیچیدگی های خاص برخوردار بود. تغییر نظام مالیاتی ایران لااقل در کوتاه مدت به سود آنان نبود. ازاین رو، نظام مالیاتی ساسانی را به خصوص در دو بخش، حفظ و از آن تأثیر آشکار پذیرفتند: 1. نظام دیوانی و مستوفی گری حقوق دولتی 2. مالیات بر اراضی به ویژه خراج اعم از میزان، چگونگی و زمان اخذ.در این مقاله، تأثیرپذیری نظام مالی دولت خلفا از نظام مالیاتی و دیوانی ساسانی و نقش ایرانیان در اداره سازمان مالی و اداری مسلمانان مورد بررسی قرار می گیرد و خواهیم دید که لااقل تا اواخر قرن نخست هجری، نه تنها کارگزاران مالی ایرانی عهده دار اخذ حقوق دولتی و تنظیم دیوان های مالی بوده اند بلکه این مهم را تا اواخر این قرن به زبان فارسی ثبت و ضبط می کردند و در نهایت به پیشنهاد خود ایرانیان و توسط آنها دیوان ها به زبان عربی ترجمه شد. چکیده عربی: ان البلدان التی أفتتحها المسلمون خارج شبه الجزیرة العربیة کانت فی المجالات المختلفة بما فیها المؤسسات الحضاریة و القوانین المالیة متباینة و مختلفة. رأی المسلمون ضمن تنفیذ احکام الاسلام العامة فی المجالات الاداریة و المالیة أن من مصلحة الحکومة توظیف القوانین المحلیة لخدمة تطویر اهدافها و مآربها المختلفة. واجه الحکام المسلمون فی ایران نظرا لباعها الحضاری بنظام متکامل نسبیا فی الشوون المالیة و الاقتصادیة و الذی کان یحظی بتعقیدات خاصة. ان تغییر النظام الضریبی الایرانی لم یکن بصالحهم علی الاقل علی المدی القصیر. لذلک احتفظ المسلمون بالنظام الضریبی الساسانی لاسیما من ناحیتین و تاثروا بها: 1. النظام الدیوانی و استیفاء الحقوق الحکومیة، 2. الضرائب علی الاراضی لاسیما الخراج بغض النظر عن مقدار، کیفیة و زمن استیفاء الضرائب.یتم فی هذا المقال دراسة تاثر النظام المالی لدولة الخلفاء من النظام الضریبی و الدیوانی الساسانی و دور الایرانیین فی ادارة تنظیمات المسلمین المالیة و الاداریة. و سوف نری ان عمال الشوون المالیة الایرانیین لم یکونوا المسوؤلین عن استیفاء الحقوق الحکومیة و تنظیم الدواوین المالیة علی الاقل حتی اواخر القرن الاول الهجری فحسب، بل انهم سجلوا و دونوا هذه الدواوین حتی اواخر القرن الاول باللغة الفارسیة و اخیرا تم باقتراح من الایرانیین أنفسهم و بواسطتهم ترجمة الدواوین الی اللغة العربیة.

چکیده فارسی:هم گرایی و واگرایی فرقه های اسلامی در بغداد عصر سلجوقی، زمینه مناسبی را برای تولید فکر و گاه بحران و تنش فراهم می نمود. در این بین دو فرقه اشاعره و حنابله نسبت به سایر فرق و مذاهب اهل سنت، در مسائل فکری و اعتقادی، از اشتراکات بیشتری برخوردار بودند؛ ولیکن نباید از منازعات این دوفرقه در عهد سلجوقی غافل ماند. این منازعات که متأثر از گرایش های کلامی نظیر گرایش حنابله به «تجسیم» و گرایش اشاعره به «تصوف» و «اعتزال» بوده، با رقابت دو نهاد قدرت، یعنی خلافت و سلطنت بین سال های 467 تا 512 ق شدت بیشتری یافت؛ زیرا سلاطین سلجوقی با حمایت از اشاعره و خلافت عباسی با عنایت و توجه خود به حنابله، منازعات این دو فرقه را به صحنه جنگ و خون ریزی کشاندند. در این پژوهش سعی برآن است تا در خلال بررسی تعامل و تقابل نهاد خلافت و سلطنت در عصر سلجوقی، تأثیر هم گرایی و واگرایی این دو نهاد قدرت، بر هم گرایی و واگرایی اشاعره و حنابله مشخص گردد. چکیده عربی:ان افتراق و اتفاق الفرق الاسلامیة فی بغداد خلال العصر السلجوقی مهد الأرضیة الملائمة لتولید الفکر و احیانا ایجاد الأزمات و الاضطرابات. فی هذا المجال فان فرقتی الاشاعرة و الحنابله مقارنة مع سائر الفرق و مذاهب اهل السنه یحظیان بقواسم مشترکة اکثر فی القضایا الفکریة والعقائدیة، و لکن لایجب التغاضی عن النزاعات بین الفریقین فی العصر السلجوقی. هذه النزاعات المتأثرة من النزعات الکلامیة مثل نزعة الحنابلة نحو «التجسید» و نزعة الاشاعرة نحو «التصوف» و «الاعتزال» قد ازدادت حدتها علی اثر التنافس بین مرکزی السلطة یعنی الخلافة و السلطنة بین الاعوام 467 و حتی 512ق؛ ذلک لان دعم و اسناد السلاطین السلاجقة للاشاعرة و ابداء الاهتمام و العنایة بالحنابلة من قبل الخلافة العباسیة دفع نزاعات هاتین الفرقتین الی الحرب واراقة الدماء. یتم السعی فی هذا البحث من خلال دراسة طبیعة التعامل و المواجهة بین الخلافة و السلطنة فی العصر السلجوقی و تاثیر نزعة التقارب و التباعد بین قطبی السلطة علی تحدید اوجه الافتراق و الاتفاق بین الاشاعرة و الحنابلة.

چکیده فارسی:اینکه درباره تبیین های تاریخی چه نظریاتی مطرح شده و چه مزایا یا نواقصی دارند و تاریخ از منظر قرآن چگونه است؟ سؤالاتی است که در این تحقیق به آنها پرداخته می شود. درباره تبیین های تاریخی که ذیل بحث فلسفه نظری تاریخ مطرح است، نه نظریه بیشترین طرف دار را داشته است. از منظر قرآن، موتور حرکت تاریخ، خواست و اراده انسان هاست. درواقع نبردی میان انسان به کمال رسیده و آزادی معنوی به دست آورده و انسان منحط و درجا زده و حیوان صفت. به این وسیله انسان با تکیه بر ویژگی هایش هم تمدن می آفریند و هم آغازگر جنگ ها و نبردها می شود.تضاد و تنازع ناشی از غریزه استخدام که از ماجرای هابیل و قابیل آغاز شده همچنان هست و خواهد بود تا زمانی که قدرت فکری انسان قادر به درک انقلابی جهانی برای رسیدن به امت واحده نهایی شود و به تمام تضادها و درگیری های بیرونی خاتمه داده خواهد شد. به عقیده اسلام، اندیشه و عمل در یکدیگر تأثیر متقابل دارند و پایه های اصیل انسانی در تفکرات شخص و فطرت درونی اوست. ازاین رو جنبه های معنوی انسان ها بر جنبه های مادی آنها مقدم است. چکیده عربی: یتم فی هذا البحث التطرق الی أسئلة حول النظریات المطروحة بشأن التبیین التاریخی و ماهیة المیزات او النواقص فیها و کیف هو التاریخ من منظور القرآن؟ بشان التبیین التاریخی المطروح تحت عنوان فلسفة التاریخ النظریة، هناﻙ تسعة نظریات تحظی باکبر حجم من الموالین لها. من منظور القرآن فان ماکنة حرکة التاریخ هی الارادة و عزم البشر. فی الواقع هو الصراع ما بین الانسان البالغ حد الکمال و الحاصل علی الحریة المعنویة و الانسان المنحط و المتقوقع علی نفسه و ذو الصفات الحیوانیة. بهذه الطریقة یخلق الانسان بالاعتماد علی میزاته الحضارة و فی نفس الوقت یکون البادی بالحروب و المعارﻙ. ان التنازع و التضاد الناتج عن غریزة الاستخدام التی بدأت منذ حادثة هابیل و قابیل لایزال قائما و سیظل علی حاله حتی یصبح قدرة الانسان الفکریة قادرة علی استیعاب انقلاب عالمی للوصول الی الامة الواحدة بشکل نهائی و عندها سیتم الانتهاء من جمیع التعارضات و النزاعات الخارجیة. باعتقاد الاسلام، فان الفکر و العمل لدیهما تاثیر متبادل و انهما الرکائز الانسانیة الاصیلة فی افکار الانسان و فطرته الداخلیة. لذلک فان الجوانب المعنویة للبشر مقدمة علی الجوانب المادیة.

چکیده فارسی:به منظور بررسی نقش سیاسی و اجتماعی زنان در عصر دوم عباسی (334 ـ 232 ق)، به ویژه عصر خلیفه مقتدربالله (320 ـ 295 ق) و نیز نقش زنان در سقوط خلافت وی، مطالعه زندگی ام المقتدر اهمیت به سزایی خواهد داشت. ازاین رو مقاله برآن است تا ضمن بازنمایی زندگی ام المقتدر، تا حدودی اوضاع سیاسی دوران خلیفه مقتدربالله مورد بررسی قرار دهد.در این تحقیق، پاسخ به برخی سؤالات اهمیت بیشتری خواهد داشت؛ از جمله: چگونه ام المقتدر توانست به مقام مادر خلیفگی دست یابد؟ چگونه وی در مسائل سیاسی خلافت مقتدربالله ایفای نقش می کرد؟ چه عاملی سبب دخالت وی در امر قضاوت می شد؟ ثروت وی چگونه تأمین و در چه راهی صرف می شد؟روش تحقیق در این مقاله، روش تاریخی با رویکردی اجتماعی، مبتنی بر بهره گیری از اطلاعات منابع، مقایسه آنها با یکدیگر و تحلیل متون می باشد.یافته های این پژوهش گویای آن است که نحوه دخالت ام المقتدر، به صورت های مختلف بوده به ویژه آنکه مقاصد شخصی و سیاسی در آن نقش تعیین کننده داشته است. چکیده عربی:بغیة دراسة الدور السیاسی و الاجتماعی للنساء فی العصر العباسی الثانی (334 ـ 232ق) و لا سیما عصر الخلیفة المقتدر بالله (320 ـ 295ق) و کذلک دور النساء فی سقوط خلافته، فان دراسة حیاة ام المقتدر سیحظی باهمیة بالغة. لذلک فان المقال بصدد ترسیم حیاة ام المقتدر و التطرق الی حد ما الی الاوضاع السیاسیة لعصر الخلیفة المقتدر بالله. خلال هذه الدراسة، فان الاجابة علی بعض الاسئلة تحظی باهمیة اکبر؛ بما فی ذلک: کیف تمکنت ام المقتدر الاستحواذ علی منصب ام الخلیفة؟ کیف کانت تقوم بدورها فی القضایا السیاسیة لخلافة المقتدر بالله؟ ما هو الدافع الذی ادی الی تدخلها فی الشوون القضائیة؟ کیف تم توفیر ثروتها و این انفقتها؟ اسلوب و منهج البحث فی هذا المقال، هو الاسلوب و المنهج التاریخی مع توجهات اجتماعیه، و مبتنیة علی الاستفادة من معلومات المصادر و مقارنتها مع بعضها و تحلیل النصوص المختلفة.حصیلة هذا البحث یوضح ان تدخل ام المقتدر کان بصور مختلفة خاصة ان الاهداف الشخصیة و السیاسیة کانت لها دورا مصیریا.