پژوهش نامه عرفان
سال:1400 | دوره:12 | شماره:24 |تعداد مقالات:12

در متن حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، اعتبار نسبی گرایی اخلاقی را از منظر اندیشه عرفانی بررسی می کنیم. با تمرکز بر نسبی گرایی معرفتی و هنجاری، ابتدا به نظر می رسد درونی بودن تعالیم و تساهل در رفتار، عرفان را به تایید نسبی گرایی اخلاقی متمایل می کند. اما با تحلیل مبانی، منابع و معیارهای معرفتی عرفان و با در نظر داشتن مراحل دشوار سلوک و به ویژه با ملاحظه سفر پایانی عارفان، پذیرش نگاه نخست را دشوار می یابیم. درنهایت به این نتیجه می رسیم که نقد تفسیر نسبی گرایانه از تاثیرات عرفان بر اخلاق، مسیری برای تثبیت اخلاق عرفانی، با دو وصف عینییت باوری معرفتی و فضیلت مداری هنجاری است. در وجه معرفتی، تصدیقات و تمایلات مشترک و فطری، امکان تشخیص امور سازگار و ناسازگار با هستی و آگاهی انسان را فراهم می سازد. در وجه هنجاری نیز، ضمن ملاحظه نفس الامر ارزش های اخلاقی، تعلیم متعلمان برحسب رتبه وجودی آنان تنظیم می شود و تا تحصیل فضیلت های اخلاقی پایدار ادامه می یابد. چکیده: در متن حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، اعتبار نسبی گرایی اخلاقی را از منظر اندیشه عرفانی بررسی می کنیم. با تمرکز بر نسبی گرایی معرفتی و هنجاری، ابتدا به نظر می رسد درونی بودن تعالیم و تساهل در رفتار، عرفان را به تایید نسبی گرایی اخلاقی متمایل می کند. اما با تحلیل مبانی، منابع و معیارهای معرفتی عرفان و با در نظر داشتن مراحل دشوار سلوک و به ویژه با ملاحظه سفر پایانی عارفان، پذیرش نگاه نخست را دشوار می یابیم. درنهایت به این نتیجه می رسیم که نقد تفسیر نسبی گرایانه از تاثیرات عرفان بر اخلاق، مسیری برای تثبیت اخلاق عرفانی، با دو وصف عینییت باوری معرفتی و فضیلت مداری هنجاری است. در وجه معرفتی، تصدیقات و تمایلات مشترک و فطری، امکان تشخیص امور سازگار و ناسازگار با هستی و آگاهی انسان را فراهم می سازد. در وجه هنجاری نیز، ضمن ملاحظه نفس الامر ارزش های اخلاقی، تعلیم متعلمان برحسب رتبه وجودی آنان تنظیم می شود و تا تحصیل فضیلت های اخلاقی پایدار ادامه می یابد.

وجود گورو و پیر در مراحل سلوک عرفانی، الگوی اساسی دو سنت هندویی و اسلامی است. بررسی ها نشان می دهد که دو مفهوم گورو و پیر به سبب هسته اصلی مشابه، قواعد معین و اصول مشترک در دو سنت سلوک عرفانی هندویی و اسلامی، با یکدیگر قابل مقایسه اند. در طریقه های رهبانی هندویی گورو تجسد خداوند و کانون تقدس به شمار می آید و سلسله های صوفیه نیز مقام پیر را با مقام نبی در میان امت مقایسه می کنند. در سنت هندویی گورو، و در سنت اسلامی پیر، کسی است که خود راه را رفته، و در طریقت به کمال رسیده است. برهمین اساس می تواند هدایت و ارشاد کسی را که قصد پیمودن این مسیر را دارد، برعهده بگیرد و تا رسیدن به سرمنزل مقصود دلیل راه وی باشد. وی شایسته تکریم و احترام است و اطاعت محض از دستورات او، هرچند خلاف عرف باشد، برای رسیدن به مقصود نهایی ضروری است. برای تبیین جریان سلوک عرفانی در این دو سنت، بررسی نقش گورو و پیر از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این پژوهش کوشش بر آن است که با بررسی متون مقدس و منابع ادبی و عرفانی هر دو سنت نقش گورو و پیر مورد بررسی قرار گیرد.

عطار ازجمله شاعران و عارفان قرن ششم و هفتم هجری است که در آثارش به انسان و راه های رسیدن او به سعادت و کمال، بسیار توجه داشته است. وی برای تربیت شاگردانش (مریدان) از روش های مختلفی بهره گرفته است. یکی از این روش ها روشی است که امروزه با عنوان روش الگویی یا الگوپردازی مطرح می شود. ازاین رهگذر می توان دیدگاه عطار را به نظریه یادگیری شناختی-اجتماعی آلبرت بندورا نزدیک دانست. پرسش این پژوهش این است که آیا بین روش تربیتی الگویی مورد استفاده در مثنوی های عطار و روش الگوبرداری مبتنی بر نظریه یادگیری اجتماعی بندورا شباهت هایی وجود دارد. جامعه مورد مطالعه، سه مثنوی عطار شامل منطق الطیر، مصیبت نامه و الهی نامه است. روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی است. نتایج تحقیق نشان داد که با کاربرد نظریه اجتماعی بندورا می توان بسیاری از اندیشه های عطار را تبیین کرد. روش تربیتی الگویی او با آنچه در نظریه بندورا دراین خصوص گفته شده شباهت های زیادی دارد.

«وقت» یکی از مفاهیم عرفانی و اصطلاحی رایج در میان اهل تصوف است. نویسندگان کتاب های کهن تصوف، تعاریف گوناگونی برای وقت آورده اند. تعدد تعریف ها و گاه نارسایی پاره ای از آن ها باعث شده که جایگاه و اهمیت وقت در عرفان و تصوف، آنچنان که شایسته است، روشن نباشد. در این پژوهش با استناد به منابع کهن، معانی مختلف وقت را بیان کرده؛ سپس با توجه به سخنان مشایخ و بزرگان تصوف به بررسی مفهوم وقت و اهمیت آن در این حوزه پرداخته ایم تا جایگاه اساسی و بنیادین آن آشکار شود.

اسطوره در نظریه تک اسطوره کمبل، بعد از طی سه مرحله مناسک گذار «جدایی»، «تشرف» و «بازگشت»، پس از تحول آگاهی، از مرزهای دوگانگی فراتر رفته و به وحدت می رسد. عارف نیز، در منظر ملاصدرا، طی چهار مرحله سفر، از کثرت به وحدت رسیده و پس از مراجعت، با تکیه بر نبوت تشریعی به استمداد از خلق می پردازد. پرسش این است که در تطبیق این دو نوع سفر یعنی سفر اسطوره در نظریه تک اسطوره و سفر چهارگانه عارف در اسفار، چه شباهت ها و تفاوت هایی می توان یافت؟ این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و تطبیقی نشان می دهد که مراحل مناسک گذار اسطوره، قابل انطباق با چهار سفر عارف می باشد، به نحوی که مراحل مختلف جدایی در اسطوره با سفر اول، مرحله تشرف با سفر دوم، ناظر بر اتحاد با خدا و ولایت تامه و مرحله بازگشت نیز با دو سفر سوم و چهارم، قابل انطباق است. همان گونه که عارف در سفر سوم به مقام فرق بعد از جمع و در سفر چهارم به نبوت تشریعی رسیده و در میان خلق باز می گردد، اسطوره نیز، به ارباب جهان تبدیل گشته و به یاران خود برکت و فضل نازل می کند.

جلال الدین دوانی، غیاث الدین دشتکی و ملاصدرا درآثار خود مسیله تسری عشق در موجودات را مطرح کرده اند و هر سه سعی در آمیختن رویکرد سینوی و عرفانی داشته اند و به همین جهت سخنان آنان به وحدت وجود منتهی شده است، با این وصف همگی در این امر، به یک میزان موفق نبوده اند. غیاث الدین تنها عشق در مرتبه انسانی را همراه با علم دانسته و آن را با وحدت در شهود پیوند می زند. سخنان وی در باب تسری عشق، بیان کننده نوعی وحدت سریانی در هستی است که به تبیین تشکیکی ملاصدرا نزدیک است. اما دوانی قایل به آگاهانه بودن عشق در تمامی مراتب و تجلیات است و سخنانش در این باره مبتنی بر نظریه وحدت شخصی وجود است. هرچند تفسیر وحدت شخصی ملاصدرا در این باره از نظر مضمون و ادبیات به سخنان دوانی نزدیک است؛ اما تنها ملاصدرا است که به بهترین شکل موفق گردیده در این باره عرفان و حکمت را درهم آمیخته و آن را به نحو مستدل تبیین نماید.

این مقاله به تاویلی که قاضی سعید قمی از حکمای عهد صفوی از ساختار هندسی کعبه ارایه می کند، با فرض تاثیرپذیری از سید حیدر آملی، از شارحان و پیروان شیعه مذهب اندیشه ابن عربی، بالاخص در بحث «علم میزان» می پردازد. علم میزان به مثابه دانشی که متکفل بررسی بنیاد مابعدالطبیعی نظام تطابقات است، تناظر میان عوالم غیب و شهادت را تشریح و در قالب نسبت های عددی و جداول هندسی توصیف می نماید. ابن عربی در کتاب فتوحات مکیه علم میزان را با رویکردی متفاوت مورد توجه قرار داد و سید حیدر آملی نظام تطابقات را در سایه عدد به عنوان وجودی کیفی از یک سو و معارف شیعه از دیگرسو توصیف نمود. فرض این مقاله برآن است که قاضی سعید قمی با تاثیرپذیری از اندیشه های سید حیدر به ویژه در بحث «میزان دوازده»، ساختار هندسی کعبه را در سایه تناظر میان عرش و ارض مورد تامل قرار داده است. وی در کتاب شرح توحید صدوق تاویل ساختار هندسی کعبه را براساس تناظر میان عوالم معقول و محسوس بالاخص در سایه وجود روحانی ایمه دوازده گانه شیعه که واسطه انتقال صورت معقول معبد عرش به کعبه ارض بودند، ارایه نمود.

گام نهادن در مسیر سلوک از وجوه مشترک میان آموزه های مکاتب گوناگون صوفیانه است، اما این مبحث در آموزه ها و آثار کبرویان به خصوص شیخ نجم الدین کبری تصویری ویژه یافته است. ازسویی دیگر در انگاره های عرفانی، همواره یکی از محورهای اصلی تفکر، جایگاه انسان در نظام هستی بوده است، در میراث پیروان شیخ کبری نیز انسان همچون قلب تپنده هستی بسیار مورد بحث و گفت وگو بوده است. این پژوهش با بررسی اندیشه های شیخ نجم الدین کبری، شیخ نجم الدین رازی، علاالدوله سمنانی و عزیزالدین نسفی می کوشد با نشان دادن وجوه بارز نگرش انسان شناختی ایشان، به ویژگی برجسته آموزه سلوک در نزدشان بپردازد. شرح مراتب سیر و سلوک از طریق نورها و رنگ ها در تصوف و عرفان مسلمانان به خصوص در طریقه کبرویه دارای اهمیت ویژه ای است. به همین منظور در بخشی به سیر این رنگ ها و نورها در مقاله حاضر پرداخته شده است.

منشا ظهور و آفرینش مراتب همه موجودات اعم از مجرد و مادی حب ذاتی حق به ظهورکمالات مکنون است و این مسیله با توجه به براهین حکمی مبتنی بر شهود در حکمت متعالیه و عرفان نظری و همچنین با استناد به آیات و روایات، قابل اثبات می باشد. حق تعالی همان گنج نهان و وجود لابشرط مقسمی است که حب به ذات اقدسش سبب ظهور اسما و صفات و کمالات او شده است. لذا اولین موجود تعین یافته و آخرین موجود تنزل یافته در انتهای سلسله تنزلات، انسان کامل بوده که بر آگاهی خود از خاصیت آیینگی آگاه است و هرگاه گنج نهان اراده نماید تا معروف قرار گیرد هیچ موجودی جز انسان کامل به ظهور تام عارف نخواهد شد. برخی براین باورند که بدون توجه به مرتبه انسان، درک مراتب هستی و شناخت قابلیت های آن امکان پذیر نیست. ازاین جهت، آفرینش انسان علت و مقصد نهایی پیدایش و ظهور کثرت اسمایی و یا غایت عبودیت است و بدون شناخت و معرفت، عبودیت امکان پذیر نیست. در این نوشتار دیدگاه سید حیدر آملی و صدرالدین شیرازی که نگاه هر دو منطبق بر هستی شناسی واحدی است، علت و چگونگی آشکار شدن گنج نهان و همچنین معرفت به آن، تبیین و بررسی شده است.

بررسی دقیق آثار برخی حکما و عرفای ایرانی اشتراکات معنادار آن ها را نشان می دهد که این موضوع حاکی از پیوستگی روش آن ها است. مولانا شاعری است که بنابر گواهی تذکره ها و آثار خود وی، از حکما و عرفای پیش از خود تاثیر پذیرفته است. ازسوی دیگر شیخ شهاب الدین سهروردی، حکیمی است که با نگاه خاص فلسفی-عرفانی بر آرای عرفانی پس از خود تاثیر گذاشته است. نگاهی گذرا به تالیفات سهروردی این ظن را تقویت می کند که مولوی در سرایش مثنوی به آن ها نظر داشته است. یکی از ساحات مهم در طرز بیان عرفا و فلاسفه بهره گیری از تمثیل و حکایت است. آثار فارسی سهروردی که در آن زبان شیخ به زبان آثار عرفانی نزدیک شده، سرشار از تمثیل ها و حکایات است. نگاهی گذرا به آثار فارسی سهروردی خواننده آشنا با مثنوی را به مشابهتهایی معنادار میان تمثیل ها و حکایات این آثار رهنمون می کند. در این تحقیق در پی آن هستیم که ساختار و محتوای این تمثیل ها را به صورت تطبیقی و با شیوه توصیفی-تحلیلی بررسی کنیم.

تصویری که تفاسیر مشهور از فلسفه خلقت انسان ارایه می دهند، ناظر به ظواهر بخشی از آیات بوده و از عمق کافی برخوردار نیست. معرفی عبادت و نیل به رحمت به عنوان غرض خداوند از خلقت، از یک سو و طغیان اکثریت انسان ها و دخول به جهنم ازسوی دیگر موهم عدم تحقق غرض الهی است. این تحقیق با روش توصیفی، تحلیلی و نقدی، ابتدا ریشه اشکال و نارسایی تصویر فوق را نشان می دهد. سپس راه حل عرفانی را ضمن دو گام اساسی در حوزه عرفان نظری و ذوقی مطرح می کند. حاصل گام اول، مغلوبیت عذاب تحت رحمت و اثبات وجهه تربیتی برای آن و حاصل گام دوم، تحلیل عذاب به عنوان «عتاب» و «فراق» معشوق ازلی است که وجهه ذوقی دارد. در این راستا، مستندات قرآنی و روایی مطرح و درنهایت تصویری جامع و دلنشین از فلسفه خلقت ارایه می شود.

جستار پیش رو با رویکردی تطبیقی به نقد روش شناسی نیکلسون و چیتیک در تصوف (با تکیه برآثار مولوی و ابن عربی) می پردازد. هدف از بررسی روش شناسی این عرفان پژوهان غربی نه تنها شناخت بهتر قواعد و معیارهای مطالعات دینی و به ویژه تصوف است بلکه با بررسی پیشنیه فکری و منشا تکوین دیدگاه این دو پژوهشگر، مسیر کشف ظرایف اندیشه و تفاوت و امتیازهای آرای آنان را نیز هموار می کند. نوشتار حاضر به روش توصیفی-تحلیلی کوشیده تا خلا وجود چنین رویکردی را تا حد امکان برطرف سازد. تحلیل روش این دو پژوهشگر حکایت از تفاوت منابع مطالعاتی و نتیجه گیری های متفاوت از هم دارد. چیتیک با روشی تحلیلی-انتقادی نسبت به آرای نیکلسون، بر تحلیل درون متنی آثار این عارفان تاکید می کند و درواقع فهم زوایای فکری اندیشمندانی مانند ابن عربی و مولوی را در گرو درک جهان-اندیشه آنان از میان آثارشان و بهره بردن کامل از سخنان و صور خیالی آن ها می داند اگرچه عدم توجه به برخی آثار نیکلسون و شاید تناقض آرای او، چیتیک را دچار قضاوتی نه چندان درست نموده است.