مطالعات بین رشته ای هنرهای تجسمی
سال:1401 | دوره:1 | شماره:2 |تعداد مقالات:12

لرستان منطقه ای کوهستانی در شرق بین النهرین است که در سده های هشتم و هفتم ق. م به عالیترین مراحل فلزگری دست یافت. آثار مفرغی لرستان در این دوره متضمن نقشهای ترکیبی از موجودات تخیلی بوده که در عین زیبایی به پشتوانه باورهای عمیق شکل گرفته و بیان کننده اعتقادات رایج در منطقه است. بنابراین برای شناخت دقیق نقشمایه ها و دریافت معنای آن ضرورت ایجاب میکند تا انها بر اساس نماد شناسی مورد مطالعه قرار بگیرند. یکی از تصاویر تکراری اساطیری در هنر لرستان و بین النهرین نقشمایه گاومرد است. هدف این پژوهش شناسایی رابطه تجسمی میان نقش گاو مرد در هنر لرستان و بین النهرین برای مطالعه و بررسی تطور آنها و روند تکاملی اندیشه های مذهبی در هنر جوامع مورد مطالعه است. روش این پژوهش توصیفی تطبیقی و شیوه جمع آوری منابع کتابخانه ای است. تصاویر از طریق موزه و سایت موزه ها تهیه شدند. نتایج نشان میدهد، نقشمایه گاو مرد، نمادی از ایزدان ابتدایی جوامع باستان است که به علت اعتقادات و باورهای آنیمیسم و توتم پرستی وارد هنر جوامع مورد مطالعه شده و به مرور زمان با گسترش اندیشه و آگاهی بشر شاهد دگردیسی در نحوه نمایش آنان هستیم به گونه ای که در تصاویر هر دو جامعه سر و بدن حیوان در نقوش کمرنگ و بتدریج از بین می روند و تصاویر ایزدان به شکل انسانی به نمایش در میآیند و شاخ به عنوان نماد الوهی در سرپوش ایزدان باقی می ماند، تفاوت آنها در نحوه اجراست که از تاثیرات محلی ناشی شده است.

در ایران، محراب یکی از مهم ترین بخش های یک بنای مذهبی محسوب می شود و نشان دهنده مهارت هنرمندان سازنده آن است. در تاریخِ تزئینات معماری هنر اسلامی، همواره محراب ها چه به لحاظ شیوه ی ساخت و چه از نظر نقش مایه ها و ارزش های خطی و خوشنویسی، بهترین و ارزشمندترین نمونه های موجود را در خود جای داده اند. از میان شیوه ها و فنون به کار رفته در تزئین محراب ها، استفاده از کاشی های زرین فام، یکی از دشوارترین و در عین حال زیباترین روش هاست. شاهکارهای به جای مانده از محراب های زرین فام، نشان دهنده اوج به کارگیری تکنیک های تزئینی برای ساخت محراب هاست. محراب زرین فام امامزاده علی بن جعفر قم، یکی از شکوهمندترین محراب های زرین فاماست و در میان محراب های زرین فام متعلق به عصر ایلخانی و موجود در ایران، بزرگترین آنها محسوب می گردد و با توجه به اینکه سال های طولانی از معرض دید عموم دورمانده بود، اطلاعات اندکی از آن موجود است. شاید به این دلیل است که تاکنون این شاهکار بی همتای هنر ایرانی به درستی معرفی نشده وکیفیت تصویری و محتوایی آن مورد مطالعه و بازخوانی قرار نگرفته است. هدف از این پژوهش، تحلیل مضمونی و بصری محراب زرین فام امامزاده علی بن جعفر قم به عنوان یکی از شاهکارهای محراب سازی وبزرگترین محراب زرین فام عصر ایلخانی موجود در ایراناست. نتایج تحقیق، اطلاعات درخور توجهی از وضعیت صنعت کاشی و لعاب زرین فام در عصر ایلخانی، نام سازنده، سال تولید و کیفیت تصویری و مضمونی بزرگترین محراب زرین فام دوره تاریخی ایلخانی موجود در ایران در اختیار می گذارد.

یکی از اساطیر برجستهء شاهنامه، رستم است که داستان هفت خوان آن پرآوازه می باشد؛ نبرد رستم در گذر از خوان پنجم با شخصیتی به نام اولاد است که در نهایت، رستم با راهنمایی اولاد به خان هفتم و منزلگاه دیو سپید می رسد. متون مختلف و نگاره های نسخ مختلف شاهنامه، تصویری دوگانه از شخصیت و هویت اولاد ارائه می دهند، گاهی وی را در هیبت انسان و گاهی در شمایل دیو، نمایان می سازند. در میان نسخ مختلف از شاهنامه های مصور عصر صفوی، نسخهء دستنویس 953ه. پاریس، به جهت درشت نمایی و وضوح فرم پوشاک در بررسی هویت اولاد بر نسخ معاصر خویش ارجعیت دارد در نسخه مزبور، اولاد برای نخستین بار در خوان پنجم با ظاهری انسان گونه و ملبس به پوششی متفاوت از پوشاک رقیبان رستم، مشاهده می شود. سؤال این است که « هنرمند شاهنامهء 953ه. ق پاریس هویت و شخصیت اولاد را چگونه از منظر پوشش نمایان ساخته است؟ » هدف از پژوهش حاضر ارائهء دیدگاه هنرمند مکاتب تبریز و قزوین صفوی، نسبت به هویت اولاد و تحلیل بینش هنرمند از منظر نمایش پوشاک اولاد می باشد. ماهیت این پژوهش بنیادی-توسعه ای است و از آنجا که اسطوره های ملل مختلف برگرفته از نوع بینش جمعی یک ملت می باشند بنابراین نتایج تحقیق پیش رو در مطالعات اسطوره شناسی و انسان شناسی کارآمد خواهد بود. یافته های تحقیق بر این نکته اذعان دارد که نگارگران نسخهء مزبور به هویت انسانی اولاد از دیگر رقیبان رستم آگاه بوده اند و به همین منظور وی را با پوششی متفاوت از دیگران در صحنه نبرد به تصویر کشیده اند تا در پیکار با رستم کشته نشود.

شهر مکانی است که تحرک، تداوم و توسعه از مشخصات بارز آن به شمار می آید و در آن مبلمان شهری، عنصری هویت بخش تلقی می شود؛ به طوری که اغلب شهرهای بزرگ را می توان بواسطه ی ظاهر آنان بازشناخت. هنرشهری علاوه بر اثرات کالبدی مستقیم که بر سیمای یک شهر برجای می گذارد، می تواند عاملی برای رضایت شهروندان، جذب گردشگر و ایجاد فعالیت های اقتصادی-فرهنگی به عنوان عامل پویایی و تحرک به شمار آید. هدف از انجام این تحقیق شناسایی فرآیندهایی ست که از طریق آنها آثار هنری در بافت شهر نصب می شوند و برای ایجاد حس رضایت-مندی در شهروندان و توسعه ی موفق اقتصادی شهر، دارای نقشی حیاتی هستند. پرسش این است که عامل مهمی همچون توسعه هنر شهری چگونه می تواند در جلب رضایت شهروندی و رشد اقتصاد فرهنگی-هنری نقش داشته باشد؟ بدین ترتیب در این پژوهش ابتدا مبانی نظری تحقیق شرح داده شده و سپس تاثیر عوامل مذکور در هنرشهری مورد نقد و بررسی قرارمی گیرد. نتایج تحقیق نشان می دهند که کیفیت ساماندهی هنرشهری بر فضاهای شهری اثرگذارست، لذا شناخت هنرشهری، باعث افزایش آگاهی طراحان نسبت به میزان پاسخگویی شیوه طراحی به نیازهای رفتاری کاربران می گردد که نتیجه این آگاهی احساس رضایت در شهروند و رشد اقتصاد فرهنگی-هنری جامعه است. این تحقیق با ماهیتی کاربردی، به روش: توصیفی-تحلیلی و با شیوه گردآوری اطلاعات: کتابخانه ای-الکترونیکی نوشته شده است.

در دوران پادشاهی ناصرالدین شاه بدلیل ارتباطات گسترده ایران و اروپا تغییراتی در فرهنگ ایرانی ایجاد شد. این تغییرات برای جامعه زنانِ ایرانی نیز بازنگری ها و رفع ممنوعیت هایی را به همراه داشت که برشمردن آن ها طبق فرآیند هایی از دلالت های ضمنی مبحثی است که در این جستار بدان پرداخته خواهدشد. دلالت ضمنی، الصاق یک پیام دوم به پیام اصلی عکس است که در مراحل مختلف تولید آن نظیر انتخاب موضوع، پرداخت فنی، کادربندی، پلان بندی و غیره ایجاد می شود. در میان عکاسان دوران ناصری آنتوان سوریوگین با تلفیق نگرش مستندنگارانه غربی و رویکرد شرقی به عکس برداری از زنان در جامعه ایرانی پرداخته تا بدین وسیله علاوه بر بیان صریح نگاه عکاسانه به تبیین جایگاه فرهنگی زنِ ایرانی نیز اقدام نماید. هدف نگارنده از این جستار ایجاد و مطالعه دلالت های ضمنی با تفکیک مولفه های دلالت کننده از مضمون های دلالت شده در آثار آنتوان به منظور بازخوانی این آثار در بستر اجتماعی-فرهنگی و تاریخیِ نقش زن است که در نهایت می تواند منجر به شکل گیری معنا شود. چگونگی بررسی جایگاه فرهنگیِ زنان در آثار مذکور طبق فرآیندهای دلالت ضمنی، سوال مطرحِ این پژوهش است که در پی پاسخ به آن پس از بررسی های انجام شده و خوانش دلالت های ضمنیِ آثار سوریوگین در بستر اجتماعی و فرهنگی دوران ناصری، مشخص شد که زنان در این دوران شمار قابل توجهی از محدودیت های پیشین را ازسرگذرانده و امکان حضور درمکان ها، پوشش ها و شرایطی را یافته اند که مرهون رسوخ فرهنگ غربی در فرهنگ ایرانی است.

ادبیات فارسی با مضامین حماسی، عرفانی، عاشقانه و مذهبی، همواره الهام بخش نگارگران ایرانی و منبع آثار بسیاری از تصویرگران و نقاشان بوده است. در این میان اشعار مولانا به عنوان سرآمد عارفان ایران زمین، هرچند که جایگاه ویژه ای در ادبیات کلاسیک داشته اما تا بحال مصوری سازی نشده است. از این جهت فرهنگستان هنر در ابتدای دهه ی گذشته، برای نخستین بار دست به تدوین این اثر ارزشمند زد و مواجهه ی هنرمندِ نقاش با اشعار مولانا را به نمایش گذاشت تا غزلیات این شاعر برجسته به گونه ای تازه و از دریچه ی دیگری بررسی گردد. هدف از مطالعه ی حاضر که با تکیه بر نظریه ی ترامتنیت ژرار ژنت، روابط یک متن با متون پیش از خود را در قالب بیش متنیت، بینامتنیت، سرمتنیت، پیرامتنیت و فرامتنیت مورد بررسی قرار می دهد، تبیین رابطه ترامتنی بین غزلیات شمس و آثار نقاشان کتاب شمس فرهنگستان است. از این رو پرسش اصلی عبارت است از: بازتابِ متونِ کلامی در آثار تصویریِ کتاب شمس فرهنگستان بر اساس نظریه ترامتنیت ژنت چگونه است؟ نتایج پژوهش نشان می دهد که متن تصویری از درون متن کلامی بیرون آمده است و متن نخست گاهی به صورت صریح در متن دوم قابل رویت است و گاهی نیز به صورت استعاری و ضمنی، و یا به شکل تراگونی و جانشینی و بیش متنی قابل شناسایی است. در مواردی نیز هنرمندِ نقاش با برقراری رابطه ای طولی به دسته و گونه ی خود، سرمتنیت را نیز برقرار ساخته است. پژوهشِ حاضر به شیوه توصیفی-تحلیلی انجام یافته و داده های آن با جستجو در منابع کتابخانه ای، مشاهده آثار و مصاحبه جمع آوری شده است.

عکاسی هنری است که پس از اختراع آن تحولات مهمی در بستر هنرهای مختلف از جمله نقاشی، معماری و ادبیات صورت گرفت. عکاسی با نمایش هر چه دقیق تر جزئیات محیط پیرامون انسانها، مستند سازی، ثبت لحظات و وقایع خدمت شایانی در پرداخت آثار هنری از جمله ادبیات نمود. امکانات موجود در پدیده عکاسی به سرعت در زندگی مردم جامعه انعکاس یافت و این مسئله توسط نویسندگان برجسته حوزه ی ادبیات در سراسر جهان مورد توّجه قرار گرفت. تدوام حضور شیوه عکاسانه در عرصه متون ادبی و آمیختگی که میان این دو حوزه ی هنری رخ داد، آثاری را با نگاهی بدیع نسبت به مفاهیم مختلف موجود در زندگی انسان خلق کرد و همین مطلب باعث نزدیکی بیشتر مخاطبان به این دو عرصه هنری شد. در این پژوهش سعی نمودیم تا به تحلیل حضور عکاسی در عرصه ادبیات توجه نماییم و از این منظر به تحلیل اثر «در جستجوی زمان از دست رفته» از مارسل پروست بپردازیم. ما تلاش کردیم تا بر مبنای نظر متفکّران عرصه ادبی و هنری شیوه عکاسانه ای که این نویسنده برای بیان سیر داستانی خود انتخاب نموده است را مورد بررسی قرار دهیم. اینکه حضور عکس ها و شیوه ی عکاسانه در روایت این نویسنده به چه صورت در شخصیت پردازی، غلبه بر سیر زمانی داستان، نوع پرداخت صحنه ها و بیان مفاهیم مهم در روند داستان نقش داشته و به چه طریق این نویسنده فرانسوی از خصوصیات این اختراع قرن نوزدهمی که برخاسته از کشور اوست برای باز نمود آنچه در ذهن خود دارد بهره برده است.

بیان مسئله: صابئین مندائی از اقلیتهای ساکن جنوب و جنوب غربی ایرانند. این مردمان که خود را ایرانی میدانند دارای مذهب و دیانتی خاص با رگه هایی از ادیان بزرگ ایرانی از جمله زرتشتی و اسلام اند که از حیث پذیراخویی شهره بوده اما بنابر دلایل متعدی فرهنگ و دیانت پوشیده و ناشناخته ای دارند. از آنجایی که در هنر خصوصا هنرهای پیشامدرن، فرهنگ و جهان بینی جمعی جامعه شاکله اصلی زبان و بیان هنر و زیبایی مندرج در محصولات هنری و هنرهای صناعی است؛ با خوانش دقیق نشانه ها و ارزشهای هنری مندرج در این آثار، می توان با وضوح بیشتری بخشهای عمدتا پوشیده اندیشه و جهان بینی گذشتگان را شناخت. هدف: ضمن معرفی هنر-صنعت میناکاری صبی؛ با پیروی از الگویِ انتقال و تداعی ارزشهای فرهنگی و باورهای مذهبی در زبان و بیان هنری یک ملت، سعی داریم طرح و نقش «میناکاری صُبی» را بررسی و مورد خوانش قرار دهیم تا دریچه ای بر فرهنگ و باورهای ناشناخته و پوشیده ی این اقلیت بگشاید. روش تحقیق: داده ها و اطلاعات به شیوه کتابخانه ای و میدانی گردآوری شده و روش پژوهش تلفیقی از توصیفی-تحلیلی و زیبایی شناسی و نشانه شناسی توأمان می باشد یافته ها: دلسپردگی به نمادهای یادآورِ مسیر تکامل تمدنهای میانرودان که یک برساخت در حافظه قومی است؛ علاقه به روایتگری طبیعتگرا در عین تمایل به بیان نمادین؛ چاشنی نگرشهای نوستالژیک به تاریخ قوم و اشاراتی به نمادهای ایران باستان و نمایش نمادهای مذهبی؛ اهم معانی مستخرج از نشانه های طرح و نقش میناهای صبی است.

خلقِ بصری روایت های شیعی در راستای فهم همگانی آن، ازجمله موضوعاتی است که در دوره قاجار، به واسطه خواست جمعی، به طور فزاینده رواج یافت. بی شک یکی از عمده دلایل این جریان، ورود صنعت چاپ سنگی و امکان قرارگیری تصویرسازی در بخش هایی از متن بود. بر اساس آثار برجای مانده، روایت های عاشورایی یکی از محبوب ترین گونه های محتوایی تصویرسازی در کتاب های چاپ سنگی محسوب می شود که در این بین میرزا علی قلی خویی (دوره فعالیت: 1263-1272ق) به عنوان اولین هنرمند شناخته شده در این زمینه، غالباً تصویرسازی نخستین آثار مصورِ این حوزه را عهده دار بود. هدف از پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی پاسخ به این پرسش است که در میان روایت های بصری عاشورایی اسرارالشهاده اثر بروجردی که برای نخستین بار در 1268ق منتشر گردید، حکایت دیر و راهب تا چه میزان متأثر از ریشه های محتوایی خلق (پیشامتنِ پایه: روایت های تاریخی و حدیثی، پیشامتنِ میانه: روضه الشهدا، پیشامتنِ همعصر: اسرارالشهاده) بوده و در این بین خویی چگونه به بازتاب آن پرداخته است؟ یافته ها حاکی از آن است که بروجردی در مجلس هفتم از اسرارالشهاده با عنوان «در حکایت دیر و راهب» در چهار بخش (1. رسیدن شمر ملعون به دیر و تفحص نمودن دیرانی از آن گروه پرجفا از احوالِ سرها، 2. بیرون آمدن راهب از منزل خود و دیدن انبیاء را به دیدن سر، 3. آمدن جناب امیرالمؤمنین(ع) و گفتگو کردن سرِ مبارک سیدالشهدا(ع) با مادرِ خویش، 4. گفتگو نمودن پیر راهب با سرِ مبارکِ حضرتِ. . .

زرین فام، ابداع هنرمندان اسلامی بوده که جایگزینی برای فلزات به شمار می رفته است. این سفال سه دوره را پشت سرگذاشته که دوره اولیه به سبب شکل گیری و میانه به جهت تکامل، از اهمیت ویژه ای برخورداراست. عراق یکی از مراکز سفال زرین فام در صدر اسلام بوده که با صادرات سفال ها، نقش مهمی در انتشار این تکنیک داشته است. سقوط عباسیان و مهاجرت هنرمندان به سرزمین های اسلامی، باعث تلفیق سبک عباسی و بومی شده است. نیشابور از مراکز تولید سفال زرین فام در دوره اولیه، با وجود تأثیر پذیری از سبک عباسی، تفاوت هایی نیز در زمینه سبک ترسیم نقوش داشته است. این پژوهش در نظر دارد با بررسی 16 نمونه ی ظروف شاخص زرین فام عراق و نیشابور، به دسته بندی نقوش، مضامین و تفاوت های سبکی این دو مرکز بپردازد و به این سؤالات پاسخ دهد: نقوش به کار رفته در زرین فام های عراق و نیشابور شامل چه مضامینی است؟ وجوه اشتراک و افتراق نقوش زرین فام های عراق ونیشابور شامل چه مواردی است؟ اطلاعات و داده های مورد مطالعه در این پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه ای گرد آوری و سپس به روش توصیفی_تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان می دهدکه نقوش گیاهی، انسانی، هندسی، جانوری و کتیبه ای جزء نقش مایه های اصلی در زرین فام های این دو مرکز بوده و صحنه هایی همچون نواختن، کبوتر، استفاده از دایره در پشت ظرف، نقوش اشکی و هم چنین چشم طاووسی و نقطه چین به عنوان پرکننده زمینه استفاده شده است. تفاوت در سبک ترسیم، استفاده گسترده از کتیبه و هم چنین به کارگیری بیشتر عناصر ایرانی همچون نقش دوبال ساسانی باعث ایجادنوآوری در زرین فام های نیشابور شده است.

به علت اجتماعی بودن موجودیت انسان، هویت اجتماعی و عوامل فرهنگی یکی از مؤلفه های تأثیرگذار در زندگی اوست. هنر، آن زمان که پیوندهای عمیق فرهنگی و آشنایی با ریشه های وجودی جامعه شکل گرفته باشد، می تواند هویت یک ملت را نشان دهد. باتوجه به اهمیت کاربرد هویت ملی در عنوان بندی فیلم های ایرانی، پژوهش پیشرو قصد دارد به شناخت عناصر بصری و نشانه شناسی تصویری و نوشتاری مرتبط با اندیشه ایرانی در عنوان بندی یکی از فیلم های مطرح بپردازد و با بهره گیری از نظریه نشانه شناسی پیرس و روش تحقیق توصیفی- تحلیلی، بر این موضوع تأکید نماید. موردمطالعه، تیتراژ فیلم «جعفرخان از فرنگ برگشته» محصول سال 1366 ه. ش است که به دلیل وجود تصاویر و نشانه های مرتبط با گرافیک ایرانی دارای اهمیت است. در بخش تحلیل بصری، عنوان بندی به 34 پلان تقسیم و ترکیب رنگی هر نما مشخص گردیده است. پس از آن، معنا و مفاهیم نشانه ها در جدول ارائه شده است و تصاویری که از نمودهای نقوش، وسایل و آداب ایرانی برخوردار بودند، نمایش داده شده است. نتایج حاصل از این پژوهش بدین شرح است که: در تصاویر و ترکیب بندی ها فقط به نقوش ایرانی بسنده نکرده است؛ بلکه اندیشه ایرانی را به نمایش گذاشته است. بسیاری از نشانه ها با بیان ضمنی، به صورت غیرمستقیم و گاهی با ایهام به انتقال پیام پرداخته است. دقیقاً مانند هنرمندان قدیم ایرانی که همیشه به صورت غیرمستقیم پیام را به مخاطب خود منتقل می کردند. رنگ ها همچنین دارای بیان مفهومی و نمادین هستند. تنوع تکنیک و تصویرسازی و استفاده از گرافیک متحرک این تیتراژ در زمان خود نوآور بوده است.

به طور کلی دو دیدگاه رایج در زمینه ارتباط هنر و جامعه وجود دارد؛ رمانتیسم به عدم پیوستگی میان هنر و اجتماع باور دارد و جامعه شناسی به تأثیر هنر و اجتماع بر یکدیگر. دین پدیده ای اجتماعی است و در گذشته هنر که نوعی صنعت به شمار می رفت پیرو ادیان یا جریان های سیاسی اجتماعی جامعه بود. هنر اسلامی نیز در همین بستر با هدف پیروی از دستورات دین اسلام و نزدیک شدن به خداوند پدید آمد؛ در نتیجه نمی توان منکر تأثیر متقابل هنراسلامی و تمدن اسلامی بر یکدیگر بود چرا که هر چند شکل هنر اسلامی ناشی از شرایط معاصرش بود، ایده ی محتوای آن به ذهن هنرمندان وابسته است. پژوهش کتابخانه ای حاضر با تحلیل جامعه شناسانه مبتنی بر نظریات ماکس شلر به بررسی تأثیر هنر و هنرمندان ایرانی بر تمدن اسلامی پرداخته شده است. در این دیدگاه ایده ها مانند دین و هنر بر تمدن و جامعه تأثیر می گذارد؛ این در حالی است که در جامعه نیز باید شرایط پذیرش ایده ها فراهم باشد. مسلمانان عرب که در ابتدا توجهی به هنر نداشتند پس از گسترش قلمرو تحت تأثیر فرهنگ و هنر کشورهایی که فتح کردند از جمله ایران قرار گرفتند. در مقابل ایرانیان نیز با پذیرش اسلام و تألیف آثاری اسلامی بر گسترش و رشد این تمدن، تأثیر به سزایی گذاشتند که در این پژوهش به تحلیل این ارتباط متقابل پرداخته شده است.