پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی
سال:1398 | دوره:19 | شماره:1 (پپاپی 65) |تعداد مقالات:16

هراکلیت افسوسی (550-480 پ م) از دیرباز فیلسوف تاریک نامیده می شود. نخستین بار تیمون اهل فیلیونت، طنزنویس قرن سوم پیش از میلاد، سبک بیان هراکلیت را «معمّاوش»نامید. صفت سبک، سپس، به صاحب سبک داده شد. سرانجام هراکلیت فیلسوف «تاریک»نام گرفت. بنابرین عنوان کتاب پیشینه ای دیرینه دارد. دربارة پیش سقراطیان، به فارسی، منابع دیگری در اختیار نداریم، مگر نخستین فیلسوفان یونان، از مرحوم شرف الدین خراسانی، یا جهان شناسی هراکلیتوس افسسی هم راه با متن و ترجمة پاره نوشته های برجای مانده از او، از مهدی کهندانی؛ ازاین رو باید به فیلسوف تاریک خوشامد گفت. کتاب، نوشتة داریوش درویشی، چاپ نشر پرسش، 1391، و پژوهشی است در آرای هراکلیت، فیلسوف پیش سقراطی، و برگردان سخنان وی به زبان فارسی. در این مقاله نظری به مباحث کتاب می افکنیم و به یادآوری نکته هایی دربارة اندیشه های هراکلیت و داوری های نویسنده دربارة آن ها بسنده می کنیم. حاصل بررسی نشان می دهد که این کتاب برای خوانندة فارسی زبان ارزشی دوگانه دارد: یکی گردآوری برگردان های رایج کنونی، ازجمله برگردان های فارسی، از سخنان هراکلیت به هم راه اصل یونانی هریک؛ دوم بررسی پاره ای از مباحث اساسی اندیشة او.

در دهه های اخیر، کتاب های مقدماتی زیادی در زمینة فلسفة اخلاق و اخلاقیات به زبان انگلیسی و دیگر زبان ها نوشته شده است. این کتاب ها به آشنایی دانشجویان با موضوعات اخلاقی کمک می کنند، اما اکثر آن ها جامع نیستند و فقط بر برخی موضوعات، خصوصاً اخلاق هنجاری و گاه بر برخی مباحث اخلاق کاربردی، تمرکز کرده اند. کمبود کتاب درسی مناسب در حوزة فلسفة اخلاق و اخلاقیات در زبان فارسی بیش تر مشهود است و هیچ کتاب درسی جامعی که بتواند معیارهای دانشگاهی را تأمین کند در دست رس نیست. یکی از کتاب های مقدماتی، اما جامع، کتابِ اخلاق: درآمدی بر فلسفه اخلاق نوشتة نوئل استیوارت است. در این کتاب حوزه های اصلی اخلاق (فرااخلاق، اخلاق هنجاری، و اخلاق کاربردی) طرح شده است. ویژگی های برجسته و کم نظیر این کتاب عبارت اند از: ارتباط منطقی مطالب آن، جامعیت در استدلال ها و مباحث، ارزیابی انتقادی استدلال ها، اختصار، وضوح مطالب. از همین رو دانش پژوهان می توانند از این کتاب به مثابه ی متن درسی جامع و منسجم در حوزة فلسفة اخلاق بهره ببرند. در این مقاله، پس از گزارش تفصیلیِ محتوای کتاب، آن را نقد و بررسی خواهیم کرد و نقاط قوت و ضعف آن را به لحاظ فنی و محتوایی بیان خواهیم کرد.

این مقاله می کوشد، با رویکردی انتقادی، تحلیلی از محتوای کتاب پدیدارشناسی ادراک حسی مرلوپونتی ارائه دهد. از این رو در مقدمه، بعد از طرح اهمیت این کتاب در شکل گیری اندیشة پدیدارشناختی در روزگار خود مرلوپونتی، به نقش آن در سیر بعدی پدیدارشناسی نیز اشاره خواهیم کرد. در بخش معرفی نویسنده ی اثر، موریس مرلوپونتی، به کاستی های پدیدارشناسی هوسرل از دید مرلوپونتی اشاره می کنیم. اما از آن جا که این مقاله هم چنین به ترجمه ی انگلیسی پدیدارشناسی ادراک حسی (در اصل به زبان فرانسه است) می پردازد، مترجم این کتاب یعنی کالین اسمیت (Colin Smith 1914-1990) نیز معرفی شده است. بخش اعظم این مقاله به تحلیل محتوایی این اثر، هم ازمنظر رویکرد انتقادی به روش مترجم در ترجمه ی این اثر و هم ازمنظر جایگاه مفهومی و تحلیلی خود این کتاب، اختصاص یافته است. در بخش های بعدی سعی کرده ایم بر مواردی نظیر نظم منطقی اثر، کفایت منابع، دقت در ارجاعات و استنادها، صورت، و نیز زبان اثر، که تا حد زیادی دشوار است، متمرکز شویم. درنهایت در بخش نتیجه گیری به اهمیت محوری این اثر برای رشته هایی چون فلسفه در مقاطع تحصیلات تکمیلی و حتی به نفوذ این کتاب در حوزه های هنر، پزشکی، و پرستاری اشاره خواهیم کرد.

والتر بنیامین، فیلسوف و منتقد ادبی سرشناس آلمانی، مقالاتی به صورت جداگانه منتشر کرده است که در مجموعه ای به نام Illuminationen به معنای «روشن گری ها» گردآوری و به انگلیسی ترجمه شده است. در سال 1393 کتابی در فارسی با نام برگزیدة مقالات والتر بنیامین توسط نشر علم منتشر شد که در آن پنج مقاله از بنیامین ترجمه شده است که به صورتی نارسا ادعا شده است که از همان مجموعة انگلیسی برگرفته شده اند. ما با یافتن متن اصلیِ معیارِ مترجم فارسی و منابع دیگری که ذکر نشده اند این اثر را بررسی کردیم. این بررسی غیر از مرور محتوای مقالات بنیامین شامل تطبیق متن اصلی و ترجمة فارسی هم بود تا به قضاوتی دربارة دقت ترجمه دست یابیم. بررسی محصول نهایی در فارسی نشان دهندة مشکلات صوری و محتوایی زیادی است که درنهایت این اثر را شایستة مقالات مهمی که مورد توجه قرار داده شده اند نمی کند و نمی تواند ازجهت آموزشی و پژوهشی واجد ارزش های یک اثر دانشگاهی و علمی و حتی مناسب استفاده های عمومی تر دانسته شود. این درحالی است که اصل توجه به این آثار فی نفسه ارزش مند است و مترجم محترم می توانست، با اتخاذ الگوهای علمی حداقلی، تلاش خود را سودمند کند.

هایدگر در چهارچوبی جدید: شرح مفاهیم اصلی هایدگر برای هنرمندان ترجمة فارسی مهتاب کلانتری از کتاب انگلیسیHeidegger Reframed: Interpreting Key Thinkers for the Arts اثر باربارا بولت است که در آن کوشش شده است تا هنر معاصر جامعة تکنوکرات برمبنای طرد چهارچوب بندی یا ساختارگشایی هایدگری واکاوی شود. در مقالة حاضر، پس از مقدمه ای بر متن اصلی اثر، مشخصات صوری آن ازجمله وِیژگی های کتاب شناختی و شکلی متن اصلی و نیز ترجمة فارسی را معرفی خواهیم کرد؛ سپس محتوای اثر براساس متن ترجمه ی فارسی، فصل به فصل، به اختصار، هم راه با معادل گذاری عناوین فصول در متن، بررسی خواهد شد. درادامه به امتیازها و کاستی های کتاب ازمنظر صوری نگریسته می شود و بعدازآن، اثر مذکور ازمنظر محتوا در دو قسمت جداگانة امتیازها و کاستی های ترجمه و امتیازها و کاستی های متن اصلی بررسی می شود.

در مقالة حاضر کتاب بن مایه های یهودی در فلسفة اسپینوزا را معرفی، نقد، و بررسی خواهیم کرد. این کتاب را انتشارات دانشگاه ایالتی نیویورک با عنوان Jewish Themes in Spinoza’ s philosophy در سال 2002، با ویرایش دو متخصص برجستة اندیشه ی اسپینوزا و مطالعات یهودی، یعنی هایدی راون و لن گودمن، منتشر کرده است. بسیاری از منتقدان سرشناس بر این باورند این کتاب نخستین تلاش جدی برای فهم اندیشة اسپینوزا و نشان دادن جایگاه آن در تاریخ فلسفة یهودی است. در این کتاب از سنّت رایج دیگر کتاب هایی که به زبان انگلیسی دراین باره منتشر شده اند پیروی نشده است و برای نخستین بار موضوعات مهم فلسفة اسپینوزا و بن مایه های یهودی آن بررسی شده است. هدف از تدوین کتاب معرفی اسپینوزا هم چون فیلسوفی یهودی است. با این حال سرویراستاران محترم در گزینش مقالاتی یک دست، چه از حیث موضوع و چه از حیث محتوای تخصصی، توفیق چندانی نداشته اند و نبودِ فصلی خاصِ نتیجه گیری نیز شاید به نوعی نشان دهندة همین باشد که نمی شود از این مقالات صدای واحدی را دربارة ارتباط اسپینوزا با یهودیت شنید.

کثرت گرایی دینی، به مثابه ی نظریه ای که با ارائه ی تفسیر بر مدار واقعیت محض (حقیقت محض) داعیه ی برقراری آشتی در موضوع تنوع ادیان را دارد، در چند دهه ی اخیر محل بحث بسیار قرار گرفته است. جان هیک، یکی از اصلی ترین نظریه پردازان این حوزه، بحث جامعی در این زمینه در کتاب تفسیری از دین ارائه کرده است. بحث جان هیک ازجهات مختلفی در این کتاب قابل بررسی است و نکات مثبت و منفی در آن قابل جست وجو و تحقیق است. این که اساساً بتوان ادیانی را که در فرهنگ ها و سنت های گاه متباعد از هم رشد و نمو داشته اند از طریق تفسیر بر یک محور قرار داد موضوعی است که هیک در تلاش بوده است آن را به نحو فلسفی در نظریه ی خود به نمایش بگذارد. با کنار هم قراردادن این نکات و بررسی سازگاری درونی و بیرونی نظریه ی کثرت گرایی با تمرکز بر این کتاب می توان کارآمدی آن را به محک آزمون سپرد و تحقیق کرد که آیا با مقدمات و شیوه ی استدلالی هیک می توان نتایج او را پذیرفت یا خیر؟

کتاب قیاس ناپذیری پارادایم های علمی نوشتة دکتر غلامحسین مقدم حیدری در سال 1385 ازسوی نشر نی به چاپ رسید. نویسندة کتاب بر آن است تا تصویر هم دلانه ای از نظریة قیاس ناپذیری کوهن در الگوی پارادایم ها ارائه کند. ساختار کتاب بر اساس تبیین مبانی نظری کوهن بر پایه ی انواع تاریخ نگاری ها و نگرش گشتالتی، شرح مفهوم قیاس ناپذیری، و درنهایت بررسی کارکرد این نظریه شکل گرفته است. با عنایت به تمام نقاط قوت کتاب که سبب شده است دیدگاه قیاس ناپذیری کوهن در کتاب ساختار انقلاب های علمی با زبانی ساده، شفاف، و با استفاده از مثال های تاریخی تبیین شود، این نوشتار بر آن است تا با بررسی برخی آثار تألیفی در این زمینه به این پرسش پاسخ دهد که آیا نویسنده توانسته است دیدگاه قیاس ناپذیری کوهن را در تمامی ابعاد ش و با توجه به تکامل فکری او ارائه کند؟

جستار پیش رو، که متکفل نقد و بررسی کتاب فلسفه ی عملی کانت از نقد به آموزه نوشته ی گری بنهم است، با روش پژوهش توصیفی تحلیلی و براساس برداشت ناقد از اثر موردبحث، درصدد نشان دادن این است که این اثر، علاوه براین که طرح جدیدی در خوانش فلسفه ی عملی کانت درمی اندازد، از برخی جنبه ها نیز اشکالاتی جدی را متوجه خود می بیند. برخی از این کاستی ها عبارت اند از: شفاف نبودن متن، گزینشی بودن مطالب، ارائه نکردن نتیجه گیری برای هر فصل از کتاب، و فشردگی بیش از حد و گستردگی موضوعات موردبحث. هم چنین نگارنده، علاوه بر معرفی ساختار اثر موردبحث، نقاط قوت آن را نیز تبیین خواهد کرد که مهم ترین آن ها عبارت اند از: توجه ویژه ی بنهم به ارتباط و نسبت آثار مختلف کانت با یک دیگر و سیر فکری او در فلسفه ی عملی (انتقال از آثار انتقادی به آثار تعلیمی)؛ بررسی آن دسته از آثار کانت در فلسفه ی عملی که کم تر موردتوجه مفسران (به ویژه کانت شناسان ایرانی) قرار گرفته اند؛ مخالفت نویسنده با دیدگاه مورد قبول عموم مفسران فلسفه ی عملی کانت (خوانش صورت گرایانه)؛ و ارائه ی تفسیری جدید از آن (تفسیر غایت گرایانه).

تأکید بر ضرورت معرفت نفس از مشترکات میان همة مکتب ها و دین هاست. علم النفس یکی از قسمت های مهم در نظام های فلسفی بسیاری از فیلسوفان است که از یک جهت به طبیعیات و از جهتی دیگر به الهیات (مابعدالطبیعه) تعلق دارد. طیف وسیعی از نوشته های فیلسوفان از زمان افلاطون و ارسطو تا امروز به علم النفس اختصاص یافته است. علم النفس شفای بوعلی درواقع این علم را، هم سو با ارسطو، به منزلة بخشی از طبیعیات مورد بحث قرار می دهد. کتاب شرح نفس شفا، به قلم استاد داوود صمدی آملی، درواقع اثری عالمانه با دقتی بالا و حاوی نکاتی بسیار نغز و آموزنده در ساحت های ترجمة فارسی، نحو عربی، اصطلاح شناسی فلسفی، و شرح متن نفس ابن سیناست. این کتاب نقص هایی نیز دارد که در این مقاله به آن ها اشاره شده است. مهم ترین ایراد محتوایی کتاب آقای صمدی این است که در حال و هوایی مشایی و سینوی نوشته نشده است.

در این مقاله، پس از اشاره به جایگاه تاریخ فلسفه ی راتلج درمیان تاریخ فلسفه های موجود در زبان فارسی، اوصاف شکلی و محتوایی ترجمه ی فارسی جلد سوم این تاریخ فلسفه، به قلم آقای حسن مرتضوی، نقد و بررسی شده است. از کاستی های این ترجمه می توان به جاافتادگی ها، به کارگیری ها واژه های فرنگی، بی توجهی به معادل های تخصصی، یک دست نبودن اصطلاحات به کار رفته، ترجمه های وارونه، بی دقتی ها و سهل انگاری های فراوان، و ناآگاهی از معانی یا مفاهیم دقیق واژه های فلسفی عصر میانه اشاره کرد. این ترجمه درمجموع ناکارآمد، غیرفنی، و نارسا معرفی شده است.

مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة کتابی است با مضمون اخلاقی و عرفانی و منسوب به امام صادق (ع) که در برهه های مختلف تاریخی موردتوجه عرفا و صوفیان بوده است و برخی صوفیان شروحی بر آن نگاشته اند. سبک نگارش کتاب نیز ازجهت چینش باب ها و محتوا بسیار شبیه به آثار صوفیانه است. درستی انتساب این کتاب به امام صادق (ع) همواره میان دانشمندان چالش برانگیز بوده است. بررسی بهانه ها و دستاویزهای مخالفان و موافقان نشان می دهد این دلایل در موارد مهمی برپایه ی بخش هایی از این کتاب است که به هیچ روی از بخش های اصیل آن نبوده و بعدها به آن افزوده شده است و یا بوده و نادیده انگاشته شده است. این موضوع مهم ارزشِ پرداختن به نسخه های خطی این کتاب را دوچندان می کند. ازطرف دیگر، بررسی نسخه های خطی آگاهی های ارزش مندی را درباره ی تاریخ پیدایش این کتاب به دست می دهد. نسخه های خطی این کتاب دارای چندگانگی های فراوانی است که کم تر در کتاب دیگری یافت می شود. چشم گیرترین اختلاف های موجود در این نسخه ها به اختلاف در مقدمه، تعداد ابواب، محتوای کتاب، و اختلاف در بخش پایانی کتاب بازمی گردد که باید بررسی شوند.

در این مقاله، دیدگاه مایکل بنر درباره ی عقلانیت علم و تبیینِ علت موفقیت آن را بیان و بررسی کرده ایم. مایکل بنر در این بحث در گام نخست عقلانیت علم و دیدگاه های مطرح درباره ی آن را بررسی می کند. او گام نخست را از دیدگاه های تامس کوهن درباره ی چگونگیِ پیدایی و پایایی نظریه های علمی و نیز عقلانیت علم آغاز می کند و به مباحث بسیار بحث برانگیز تامس کوهن و برخی دیگر از ضد واقع گرایان در فلسفه ی علم می پردازد و اختلاف نظر آن ها را دراین باره برجسته می کند. پس از اشاره به اختلاف نظر فیلسوفان علم درباره ی عقلانیت علم، دیدگاه های مختلف دراین باره را بررسی می کند و درنهایت دیدگاهِ «واقع گرایی عقلی» را انتخاب و مستدل و دیدگاه های مخالف را بررسیِ می کند. او، در میان مخالفان واقع گرایی، بر دیدگاه های تامس کوهن و لاری لائودن متمرکز می شود. در این مقاله، دیدگاه مایکل بنر را بررسی کرده ایم و در این بررسی نقایصِ دیدگاه او را برشمرده ایم و تلاش کرده ایم دیدگاه وی را تکمیل کنیم.

«مراقبت» مفهومی قدیمی و آشنا در اندیشه های دینی و اخلاقی بشر است، اما تا چند دهه ی پیش به طور مستقل به آن توجه نشده بود. کتاب درباره ی مراقبت، که این یادداشت قصد بررسی آن را دارد، نوشته ی میلتون میرآف، منتشر شده به سال 1971، نخستین اثر فلسفی است که این رسالت را بر عهده گرفته است. بازشناسیِ مفهوم مراقبت، معرفی مؤلفه های ضروری برای شکل گیری رابطه ی مراقبتی، و ویژگی های زندگی انسانی ای که بر مدار مراقبت سامان یافته باشد محورهای این کتاب اند. میرآف «مراقبت» را کمک به رشد و خود تحقق بخشیِ دیگری (اعم از یک انسان یا یک اندیشه و ایده ی خلاق) می داند و مدعی است که مراقبت می تواند به زندگی انسان ها نظم، معنا، و جهت دهد. او در این کتاب تلاش می کند با تعریف و تحدید این مفهوم مدعای خود را ثابت کند. کتاب درباره ی مراقبت درواقع مراقبت را در جایگاه مفهومی دارای اهمیت بنیادین در فلسفه ی اخلاق و زیست اخلاقی انسان ها ازنو متولد می کند. این کتاب نخستین تلاقی مفهوم مراقبت هایدگر با مراقبت به معنای تیمارداری و سرآغاز راه پرآمدوشد برای تحلیل مفهوم مراقبت و بسط آن در حوزه ی نظریه پردازی در فلسفه ی اخلاق، آموزش و پرورش، اقتصاد، و علوم سیاسی است.

تاریخ فلسفة اسلامی معاصر وضعیتی متفاوت با پیشینه خود دارد. تأثر آن از دیگر حوزه های معرفتی به ویژه فلسفة غرب و نیز مواجهه با مسائل کلامی جدید موجب شده است تا بخش های متفاوت و ادوار گوناگون این قسمت از تاریخ فلسفة اسلامی به گونه ای متمایز از دیگر اجزای خود از عهد فارابی تا کنون باشد. محمد فنایی اشکوری در کتاب مقدمه ای بر فلسفة اسلامی معاصر کوشیده است تا این ره یافت را درقالب روایتی تاریخی بررسی و تفسیر کند. تلاش برای تبیین مسائل و نیز شیوة رویکردهای فکری متفکران مسلمان در حوزه و دانشگاه اصلی ترین انگیزه ی تألیف این کتاب بوده است. این که هریک از این متفکران به قدر سهم فکری خود در استخراج مسائل فلسفة اسلامی و تطبیق آن بر وضعیت کنونی تفکر در ایران چه نقش ویژه ای داشته اند نشان می دهد که مؤلف کتاب به دنبال ضرورت های تاریخ معاصر فلسفة اسلامی بوده است. مبنای نظر به تاریخ در مقدمه ای بر فلسفة اسلامی معاصر مغفولٌ عنه مانده است و معلوم نیست فلسفة اسلامی معاصر از کدام مبنای نظر به تاریخ بررسی شده است.

این مقاله نقد کتاب کیهان شناسی افلاطون و ابعاد اخلاقی آن از گابریلا روکسانا کارونه است. کارونه با محورقرار دادن تیمایوس، فیلبس، سیاست مدار، و قوانین و با این فرض تحقیق خود را آغاز می کند که کیهان شناسی افلاطون در این محاورات مبنای جدیدی برای نظریة اخلاق او فراهم می کند که فاقد نقص های آثار میانی افلاطون است. کارونه هم چنین تلاش می کند تا تعارضات درون متنی ای که برخی مفسران در این محاورات می بینند ازیک طرف و تعارضات بین محاورات را به طور کلی برطرف کند. باوجود جامعیت اثر در طرح مسائل و منابع و اندیشمندانه بودن استدلال ها و دقت در تحلیل متن برای اثبات فرضیه ها، پرسش هایی هست که کارونه به آن ها نپرداخته است: آیا لازمة فهم افلاطون جامعیت و انسجام و فاقد تعارض دیدن آثار اوست؟ هم چنین آیا فهم کیهان شناسی افلاطون وابسته به بسترهای تاریخی آن نیست؟ کارونه بیش تر درمقام یک افلاطونی کتاب نوشته است، نه هم چون یک محقق و مفسر بی طرف.