تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی
سال:1389 | دوره:2 | شماره:3 |تعداد مقالات:8

آمیختگی و ارتباط فرهنگی دو تمدن باستانی ایران و هند، نکته ای غیر قابل انکار است. از جمله نکات بسیار مهم و قابل تامل، بررسی تطبیقی عرفان ایرانی با مکتب ها و ادیان عرفانی و فلسفی هند است. مسلما هدف ما در این مقاله این نیست که ریشه عرفان ایرانی را در آداب و آیین های هندی بجوییم، بلکه مقصود این است که با روشی علمی و مستند، تشابهات بین عرفان ایرانی و آداب و آیین های موجود در مکاتب و ادیان هند را به گونه ای تطبیقی و علمی، مورد بررسی و مقایسه قرار دهیم.از بررسی و مطالعه دقیق متون و کتب هندی، مانند «بهگودگیتا، مها بهاراتا و اوپا نیشاد» و نیز کتب صوفیانه فارسی می توان تشابه فراوانی را در جنبه ها و روش های تربیتی و سیر و سلوک مشاهده نمود که مهم ترین موارد و مباحث را از نظر تطبیقی می توان در موضوعات زیر خلاصه نمود: اهمیت و ارزش وجود انسان، عشق و معرفت، تعدد منازل و مقامات سلوک، ارزش و اهمیت مقام دل، ارزش مقام پیر و مرشد، زهد و ریاضت، مبارزه با نفس، نظریه فنا و...

یکی از مضامین عرفان سازی که از دیر باز در پهنه ادب عرفانی فارسی مطرح بوده و باعث شکل گیری آثار بدیعی در این زمینه گردیده است، موضوع عقل و تقابل و تعارض آن با عشق و جنون عارفانه یا مکتب مشائی ارسطوئی (فلسفه واستدلال) با مکتب اشراقی افلاطونی (عرفان و شهود) است. عقل و خردی که عارف شاعری، همچون مولانا با آن در افتاده است، و در دو اثر ماندگار خود، یعنی: مثنوی وغزلیات شمس به تحقیر و نکوهش آن می پردازد، عقل یونانی است که پیرو نفس و خیال بوده و به مانند حجاب و مانعی در راه رسیدن به سر منزل مقصود است و به تعبیر خود مولانا: «عقل جزوی است که منکر عشق است» و منظور از آن عقل کلی نیست که در آیات و روایات دینی و در سخنان عرفایی همچون مولانا، با عنوان «عقل عقل» مورد تمجید و تکریم فراوان واقع گردیده است. این مقاله به بحث و بررسی در زمینه تقابل و تعارض چنین عقلی با عشق و جنون عارفانه در مثنوی و غزلیات شمس، همراه با ذکر شواهدی از دیگر اشعار و متون عرفانی پرداخته است.

تحقیقات انجام شده درباره سبک هندی، غالبا محصور به مواردی چون بحث از معنای بیگانه، تمثیل و... بوده، موارد دیگری مانند ساختار قالب عمده این سبک یعنی غزل، کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته است. در این تحقیق، نویسندگان با استفاده از نظریه ساختارگرایی تکوینی لوسین گلدمن - که سعی در ایجاد ارتباط میان جهان نگری پدیدآورندگان یک اثر ادبی و ساختار آن دارد - ساختار غزل سبک هندی و دلیل عدم انسجام این غزل و تضادهای موجود میان ابیات آن را مورد بررسی قرار داده اند.آنچه از این تحقیق به دست آمده است، آن است که خردگریزی شاعران این سبک - که میراثی است از جهان نگری شاعران سبک عراقی - در کنار نگاه جزئی نگر آنان - که از یک سو، نتیجه خردگریزی آنان و از سوی دیگر نتیجه کوشش آنان برای یافتن معنای بیگانه است - سبب شده است تا جهان نگری این شاعران، یک جهان نگری غیر منسجم و غیر سیستماتیک و دارای تضاد و تناقض باشد، انعکاس این جهان نگری در ساختار غزل سبک هندی را می توان به شکل عدم انسجام درونی غزل و سستی محور عمودی آن و وجود تناقض و تضاد در میان ابیات غزل مشاهده کرد.

جستار حاضر پیرامون مساله معراج است که با هدف بررسی تحلیلی و تطبیقی معراج نامه های موجود در ادبیات فارسی و ترجمه ها انجام شده است. انگیزه، تاریخ، کیفیت، نوع و تحلیل علمی و عقلانی این پدیده توسط صاحب نظران، نیز بازتاب معراج در متون ادبی و عرفانی، سفر روحانی چند شخصیت مسلمان و غیر مسلمان، نظیر بایزید بسطامی، زرتشت، بودا، دانته و میلتون مورد بحث این مقاله است. همچنین موارد زیر مورد بررسی قرار می گیرد:ویژگی های قهرمانان این پدیده (از لحاظ مرتبه فکری و روحی)، همراهان آنان در مراحل سفر، زمان وقوع، مکان ها و شخصیت هایی که می بینند، پاداش و کیفر و دلایل دنیایی و معنوی آن، علت عقلانی عادلانه بودن پاداش ها و عذاب ها، مقصد نهایی مسافران این سفر معنوی است.نتایج به دست آمده از بحث، به ترتیب اهمیت در پایان یادآوری شده است. موضوع معراج و معراج نامه ها در تاریخ بشر –که درک و خلق آن تاکنون نیز ادامه دارد- یک نوع ادبی فرعی و تلفیقی بوده و از دیدگاه نوع شناسی ادبی، به گونه ای مستقل، مورد نقد و بررسی قرار نگرفته است.

پروین اعتصامی، از معدود شاعران مشهور زن در ادبیات فارسی است. وی با تاثیرپذیری از فرهنگ ایرانی - اسلامی، به نقد جایگاه زن در جامعه عصر خود و پیش از آن برخاسته و با مخاطب قرار دادن زنان، آنان را نسبت به قابلیت ها، شایستگی ها و ارزش هایشان آگاه کرده است.پروین، در اشعار خود با یادآوری محدودیت ها و دوران سخت و ناهمواری را که زن در جامعه ایرانی پشت سر گذاشته است، کوشیده تا سیمای واقعی زن را به جامعه خود نشان دهد. او آشکارا بیان داشت که زن، رکن خانه هستی و هموار کننده راه زندگی است.پروین، عقیده داشت برتری انسان، چه زن و چه مرد، در داشتن دانش، هنر، گوهر تعلیم و تربیت، فضل، عرفان، قناعت، پرهیزگاری و پاکی است، همچنان که نقصان انسان، چه زن و چه مرد، در پشت کردن به آن فضایل، خودپرستی، سستی، تلاش نکردن برای کسب دانش و گرفتار ظاهر شدن است.

شناخت سرچشمه های فکری و بازتاب آن در ادبیات، همچنین کشف فصل مشترک اندیشه بشری از مهم ترین هدف های ادبیات تطبیقی است. برای نیل به این مقصود، تنها توجه به بعد موضوعی آثار کافی نیست، بلکه انواع ادبی و معیارهای هر یک از این انواع نیز اهمیت بسیاری دارد.هدف نگارنده مقاله حاضر آن است که سیر تحول غزل و چگونگی ورود آن به ادبیات آلمانی زبان را از دیدگاه ادبیات تطبیقی بررسی کند و در عین حال نشان دهد که دلایل علاقه مندی نویسندگان آلمانی زبان به این نوع ادبی چه بوده است.

تالپوریان بین سال های 1700 تا 1782 م. در سند حکمرانی کردند و زبان دربار آنان، فارسی بود. یکی از شاعران آن خاندان غلام محمدخان لغاری بود که خانواده اش علاقه ای خاص به شعر و فرهنگ و زبان فارسی داشت. وی فرزند علی محمد خان (1250-1162 هجری) بود و فارسی و عربی را نزد پدر خود آموخت.غلام محمدخان ابتدا به عنوان مشاور، فرماندهی با آوازه بود. وی در سال 1279 هجری درگذشت. غلام در سرودن شعر فارسی تسلط کامل داشت و در شعر بیشتر از شیوه و غزل های حافظ شیرازی پیروی می کرد.نگارنده در این نوشته کوشیده است تا غزل هایی که غلام محمد، آشکارا به اقتفای حافظ سروده است، بیان کند.

«فتوت» که در طول تاریخ همواره با تصوف ارتباطی نزدیک داشته، در «حیات شهری» جوامع اسلامی نیز تاثیرگذار بوده است. این تاثیرگذاری نه تنها از مقوله تاثیرگذاری فکری، بلکه از مقوله تحولات سیاسی و اجتماعی قابل توجه است. عده ای بر آنند که فتوت، نوعی تصوف عامیانه به شمار می رود، با این حال به نظر می رسد چنین فروکاستی قادر نیست نقش و تاثیر این مقوله را در رشد حیات اجتماعی این آیین به تمامی توضیح دهد. فتوت در طول تاریخ با ورود به عرصه بازار و اجتماع و نفوذ در طبقات پیشه ور و مرعی داشتن آداب و سننی که با تاروپود فکری این طبقات در هم آمیخته، توانسته است مفاهیم صوفیانه را با روح زندگی شهری که بر پایه پیشه وری بنا می شوند، چنان درآمیزد که به عنوان گونه ای تصوف مدنی مطرح شود. در این نوشتار، دلایلی برای اثبات این مقوله ارائه می شود.