پژوهش های ادبی و بلاغی
سال:1394 | دوره:3 | شماره:4 (پیاپی 12) |تعداد مقالات:8

بررسی آثار ادبی از دیدگاه های گوناگون می تواند جنبه های مختلف زیبایی های ساختاری، فنی و معنایی هر اثر را به گونه ای نظام مند و مبتنی بر انگاره های علمی برای خواننده مشخص کند. امروزه مطالعات هرمنوتیک یکی از شیوه های راهگشا برای کشف ابعاد پنهان معنای متن های ادبی محسوب می شود. اینگونه پژوهش ها در پی درک معنا از طریق شناخت نیت مولف و با توجه به بستر زمانی، مکانی و تاریخی شکل گیری متن است. هدف از پژوهش حاضر بررسی نمونه ای از متون نمادین ادب فارسی یعنی داستان آمدن مهمان پیش یوسف (ع) در مثنوی مولوی است. در این چارچوب، نیت شاعر از انتخاب عناصر داستان مورد ارزیابی واقع شده است. سخن مولانا به عنوان یکی از عمیق ترین متون تاویل پذیر در ادب فارسی می تواند موضوع مناسبی برای بررسی های هرمنوتیک از این دست باشد. داستان مذکور نیز همچون سایر اشعار مثنوی معنوی حاوی لایه های نهفته و کاربرد نمادین مفاهیم مختلف و نیز اشاره های پیدا و پنهان به اندیشه های مولانا درباره جهان و انسان است و پژوهش حاضر می کوشد بخشی از این مفاهیم را از متن استخراج کند. در این راه با اشاره به عناصر داستان و مقایسه اندیشه های مولوی و افلاطون تفسیری نمادگرا مبتنی بر هرمنوتیک فلسفی از این داستان ارائه گردیده است. نتایج حاصل از انجام پژوهش دربردارنده این مهم است که کاربرد برخی واژه ها و مفاهیم در شعر مولوی همچون آفاق حاکی از نگرش افلاطونی مولوی و اشاره ای به سیر آفاقی سالک است. به علاوه کلیدواژه آینه که تنها سایه و تصویری از حقیقت را به دست می دهد، می تواند با همین نیت از سوی مولف به کار رفته باشد.

قصه های جواهرالاسمار که با شگرد قصه در قصه نوشته شده است، در شب های پیاپی از زبان راوی (طوطی) بازگو می شود. شمار قصه ها برخلاف عنوان فرعی کتاب، به 40 قصه نمی رسد، بلکه «طوطی»، 100 داستان را به مدت 52 شب نقل می کند. غالب این داستان ها و افسانه ها به نوعی در طول همان داستان اصلی بیان می شوند و از نظر محتوایی نزدیک به آن است. برخی از مضامین و محتوای داستان های جواهرالاسمار عینا در افسانه های ازوپ، افسانه های لافونتن، الهی نامه عطار نیشابوری، مثنوی معنوی و... دیگر نویسندگان و شاعران دیده شده یا قابل تطبیق با کلمات و عبارات این نویسندگان و شاعران است. این می تواند از باب «توارد» یا «تاثیر» یا اقتباس باشد. اغلب حکایات و افسانه های جواهرالاسمار از داستان های پنجاتنترا، هزارویک شب، سندبادنامه، بختیارنامه و... الگوبرداری شده اند. جواهرالاسمار و داستان های متعدد و پر شاخ و برگ آن از نظر موضوعی همسانی نزدیکی با متون ادبی مذکور دارد که هدف از تدوین مقاله حاضر آن است که اهم همسانی و تفاوت روایات داستان جواهرالاسمار بررسی و تبیین شود. مهم ترین و بارزترین مختصه افسانه های جواهرالاسمار «تکرار» یک بنمایه در نقل داستان های گوناگون است.

در زبان عربی واژه های زیادی وجود دارد که از زبان فارسی وام گرفته شده است و نیز واژه های زیادی از زبان فارسی به صورت های مختلف که به آنها واژه های «معرب» یعنی عربی شده می گویند، به زبان عربی وارده شده است. ریشه زیادی از این واژه های «معرب» هنوز معلوم نشده است و به علت اینکه واژه های بیگانه ای که در عربی وارد می شود، در عربی سازی آن واژه ها، شکل کنونی آنها به طور کامل بر هم ریخته می شود، از همین رو نمی توان به سادگی این گونه کلمات را ریشه یابی کرد. در دوران پیش از اسلام، شعر عرب، از جهت فصاحت و بلاغت کلام به نهایت درجه رسیده بود. شاعران دوره جاهلی شعرهایی خلق کردند که پژوهش در آن، گره های بسیاری از مشکلات فرهنگ عرب و شکل گیری زبان عربی را باز می نماید. در شعر جاهلی، عنصرهایی نیز وجود دارند که ارزش زیادی برای توسعه و پیشبرد علم دارند؛ این عنصرها در اصل متعلق به فارسی زبانان بوده و یا به دلائل گوناگون وارد زبان و فرهنگ عرب شده است. در دیوان شاعران جاهلی، واژه های فراوان فارسی دیده می شود که سخنوران عرب زبان شبه جزیره، آنها را با معنای اصلی فارسی به کار می برده اند. در این مقاله ضمن بررسی تعدادی از واژه های فارسی که در عربی، اعم از قرآن کریم، روایات و اشعار وارد شده، به این نتایج دست یافته ایم که زبان فارسی و بسیاری از واژه ها و ترکیبات آن، نمود و تجلی بسیار روشنی در زبان عربی داشته است؛ به گونه ای که نشان از آمیختگی بسیار عمیق میان دو زبان عربی و فارسی دارد.

ترجمه منظومه های بلند گاهی چنان دشوار می نماید که برخی از مترجمان را بر آن می دارد که تنها به برگردان ابیاتی گزینشی از آنها بسنده کنند. در این ترجمه های «گزینش گرانه»، باید شروطی رعایت شوند که تخلف از آنها ممکن است موجب شود که ترجمه، حتی با وجود دقت در برگردان کلمات شعر اصلی، از جان مایه و غرض اصلی شعر دور افتد و در بدترین حالت، برگردان محرفی از آن باشد. مقاله حاضر بر آن است تا ضمن بررسی نقادانه نمونه ای از ترجمه فارسی بندهایی از منظومه بلند به یادبود ای. اچ. اچ. سروده آلفرد لرد تنیسون، شروط لازم ترجمه گزینش گرانه شعر را برشمارد، که عبارت اند از حفظ زمینه های «زبانی» و «زمانی» شعر اصلی. عدم توجه به این دربایست ها در ترجمه مورد نظر موجب شده است که جان مایه و غرض شعر یکسره متفاوت با آنچه هست به نظر آید، آن چنان که تعلیقات مترجم نیز به جبران این مشکل کمترین کمکی نکرده است. در پایان، ترجمه فارسی دیگری از همین بندهای شعر ذکر می شود که در آن، دربایست های دیگری که، در کنار شروط مذکور، بر روی هم، «شرط کافی» برای امکان ترجمه گزینش گرانه شعر شمرده می شوند، رعایت شده است؛ می توان گفت که این ترجمه منظوم، علاوه بر جان مایه و غرض شعر، جنبه های صوری و زیبایی شناختی شعر را نیز، تا اندازه ای، منتقل کرده است.

علی اشرف نوبتی شاعر کرمانشاهی متخلص به «پرتو» و معروف به «پرتو کرمانشاهی»، صاحب مجموعه شعری به نام «کوچه باغی ها» است. از میان شش قصیده موجود در این مجموعه دو قصیده به نام های «پراو» و «دیار آشنا» را به اقتفای قصاید «دماوندیه» و «سپیدرود» بهار سروده است. در این پژوهش با استفاده از «روش سبک شناختی متون» ارائه شده در کلیات سبک شناسی سیروس شمیسا تطبیق سبک شناسانه قصاید یاد شده در سه سطح زبانی، ادبی و فکری انجام شده است. بررسی های دقیق و مقایسه میزان بسامد شاخصه ها و عناصر موجود در سطوح زبانی و ادبی و تشخیص تفاوت های آماری در شاخصه های بررسی شده در شعر هر دو شاعر نشان می دهد که در چهار قصیده یادشده کلام بهار بسیار نزدیک به سبک خراسانی و کلام پرتوکرمانشاهی تا حد زیادی مطابق با سبک عراقی است. در سطح فکری نیز در دو قصیده بهار مضامین اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بیشتر مطرح است و در قصاید پرتو نیز مضامین اجتماعی، وطن پرستانه، ظلم و ریاستیزی نمود دارد. در مورد میزان موفقیت پرتو در نظیره گویی، نتیجه حاصله حاکی از آن است که پرتو کرمانشاهی در حد قابل قبولی از عهده اقتفای از بهار برآمده است و در مواردی توانسته است توفیقی بیش از استاد متقدم خویش حاصل نماید. همچنین از نظر عناصر بلاغی و صورخیال بهار در کاربرد استعاره و تشبیه در مرتبه بالاتری قرار دارد و در مجاز و کنایه پرتو پیشتاز است.

یکی از کتاب های قرن هفتم هجری تاریخ جهانگشای عطاملک جوینی است که به نثر فنی و فاضلانه ای نگاشته شده است. این کتاب که در دوره مغولان (تالیف: 658 ـ 650) به نگارش در آمده است، از نظر ادبی و تاریخی ارزش فراوانی دارد. عطاملک که خود شاهد قتل و کشتار مغولان در ایران بوده، بسی از این موارد را در کتاب خود بیان کرده است. چنین فردی طبیعتا نسبت به مسائل پیرامون خود بی توجه نخواهد بود و ویرانی های روزگار را تاب نخواهد آورد. افسوس گذشته و بیان فضای نا بسامان ایران و ایرانی در کل کتاب دیده می شود. در این مقاله اثبات شد که نوستالژی جمعی مرتبط با اجتماع در تاریخ جهانگشا بیش از نوع فردی آن وجود دارد و جوینی با استفاده از کارکردهای زبانی به خوبی توانسته است این غم و افسوس را به نمایش بگذارد.

در اغلب داستان های ما جادوگران زن هستند و گوش ما بیشتر با ترکیب «زن جادو» آشناست تا«مرد جادو». دلیل این امر را کارل گوستاو یونگ در وجود عنصر مادینه در وجود مردان می داند که همیشه این عنصر در رویاهای مردان، به شکل جادوگر زن جلوه پیدا می کند و این امری است که در تمام جوامع مشترک است. در ایران زن جادو را در شاهنامه و بیشتر داستان های عامیانه می بینیم که هر کدام از آنها در جای خود قابل تامل هستند؛ چراکه اغلب دارای چهره ای منفی و درخور ملامت بازنموده شده اند. نکته در اینجاست که در این داستان ها، برای مقابله با زن جادو از عنصر «آهن» استفاده می شود. در این تحقیق سعی شده است که جلوه های زن جادو در شاهنامه بررسی گردد تا مشخص شود که زن جادو در شاهنامه نماد آنیما یا همان عنصر زنانه موجود در روان مردان است و پیشینه فرهنگی که به دنبال آن است، به نگاه منفی مردان نسبت به زنان در طول تاریخ مربوط می شود و در ضمن تضادی که میان جادو و آهن وجود دارد، به خاصیت ضدجادویی بودن آهن در باور مردمان جوامع باستان باز می گردد.

یکی از مباحث پیچیده و بحث برانگیز دستور زبان، مقوله «قید» است. این مبحث از مهم ترین مسائل زبان بوده که متاسفانه ناشناخته باقی مانده و تعریف درست و جامعی از آن ارائه نشده است و به علاوه، تعاریف موجود نیز کامل و طبقه بندی شده نیست و ابعاد و زوایای آن از دید بیشتر دستورنویسان دور مانده است. به علاوه تاکنون از نظر دستور تاریخی و سیر تحول به مقوله قید نگاه نشده است؛ بر این اساس پژوهش حاضر سعی دارد نگاهی متفاوت تر به مقوله «قید» داشته باشد؛ بدین صورت که آنرا از نظر سیر تاریخی بررسی نموده و با ذکر شاهد مثال های فراوان، تحول ساختاری قید را در فارسی باستان، فارسی میانه و فارسی دری نشان دهد. از یافته های این پژوهش آن است که فارسی دری ارتباط نزدیکی با فارسی میانه دارد و این ارتباط باعث گردیده که بسیاری از قیدهای پارسی دری، گونه تحول یافته قیدهای فارسی پهلوی (میانه) باشند.