جامعه شناسی سیاسی جهان اسلام
سال:1394 | دوره:3 | شماره:1 |تعداد مقالات:6

در نگاهی کلی به نظرمی رسد جنبش اسلام گرایی در اردن، ماهیتی واحد ندارد و چند جریان مهم شامل اخوان المسلمین، سلفی گرایی در دو رویکرد سنتی و جهادی / تکفیری و جریانی کوچک از نوگرایان عمل گرا و میانه رو، مانند حزب الوسط را دربرمی گیرد. «واکاوی ژرف تر جنبش اسلام گرایی در اردن، تلاش برای بازشناسی جریان های سیاسی اسلام گرا در این کشور، آرایش آنها در صحنه سیاسی و چالش های فکری درونی و مواضع آنها نسبت به یکدیگر» موضوع اصلی این مقاله است.

یکی از مهم ترین تحول های سیاسی، طی سال های اخیر در منطقه خاورمیانه، وقوع قیام مردمی در کشور مصر و سقوط رژیم حسنی مبارک، پس از سه دهه حکومت در این کشور است. این مقاله به بررسی آسیب پذیری های دولت حسنی مبارک و نقش آن در بسیج انقلابی می پردازد. پرسش اصلی مقاله، آن است که «چگونه آسیب پذیری های دولت حسنی مبارک به بسیج انقلابی منجرشد؟»، برای پاسخگویی به این پرسش، از روش تحلیل اسنادی که از انواع روش های کیفی است، استفاده شده است، با این روش، اسناد و مدارک موجود، شامل کتب، مقالات و سایت ها بررسی شده، با استفاده از نظریات دولت محوری، عوامل موثر بر آسیب پذیری دولت حسنی مبارک و نقش آن در بسیج انقلابی مورد بررسی قرارگرفته اند. یافته های تحقیق از آن حکایت دارند که مهم ترین موارد آسیب پذیری دولت مبارک، شامل استقلال دولت از طبقات اجتماعی (جامعه مدنی)، ضعف توانایی دولت در سیاست گذاری ها، انحصارطلبی دولت و آسیب پذیری های حاصل از اصلاحات دولت در ترکیب با هم به بسیج انقلابی منجر شده اند.

مقوله آزادی در نظام سیاسی اهل تسنن در چهارده قرن گذشته با فراز و نشیبی خاص مورد اهتمام نخبگان سیاسی، عموم مردم و نظام سیاسی بوده است. در دوران خلفا و حکمرانی امام علی (ع)، مسلمانان کم وبیش در قالب قواعدی مانند «بیعت، امر به معروف و نهی از منکر، شورا والنصیحه للائمه المسلمین» در کسب، توسعه، حفظ و کنترل قدرت سیاسی مشارکت داشتند. ایمان و عمل مسلمانان در چارچوب قواعد یادشده، آزادی های عمومی و سیاسی ایشان را به رسمیت شناخته بود. به تدریج با روی کارآمدن امویان و تبدیل نظام خلافت به ملوکیت، قواعد یادشده به حاشیه رفتند و ازاساس، آزادی های عمومی و سیاسی خدشه دار شدند، در این دوران، انگاره آزادی در سطح توده مسلمانان از امری «امکانی» به امری «امتناعی» تبدیل شد، گویی که مسلمانان با آزادی های عمومی و سیاسی، مانوس نبودند، چنین روندی در دوران خلافت عباسیان با نفوذ و تاثیرپذیری از نظام سلطنت ایرانی ادامه یافت و هرگونه مخالفت با روند جاری خلافت، خلاف شرع دانسته و سرکوب شد. در اواخر امپراتوری عثمانی، مسلمانان با مظاهر تمدن غرب، مواجه شدند و به تدریج در گروهی از نخبگان فکری، زمینه بازنگری و بازاندیشی در سنت، فراهم شد، چنین روندی در نیم قرن گذشته به صورت جدی در میان بیشتر نخبگان فکری دنبال شده و درحال حاضر، با آغاز موج جدید بیداری اسلامی، امکانی بودن انگاره آزادی فراتر از اندیشه نخبگان فکری، به اراده عمومی اعراب تبدیل شده است. دیدگاه های نخبگان فکری (عابد الجابری، راشد الغنوشی و یوسف قرضاوی) و اختصاص یافتن فصلی از قانون اساسی مصر به آزادی های عمومی، مصادیقی از احیای امکان انگاره آزادی پس از چهارده قرن در اراده عمومی اعراب به شمارمی روند. روش تحقیق در این پژوهش، کیفی و از نوع تحلیل اسنادی بوده است.

با آغاز تحول های اخیر جهان عرب و سقوط نظام های برخی کشورهای عربی و همچنین گسترش تفکرهای اسلامی، زمینه های ایجاد موج جدید بیداری اسلامی به وجودآمده و به نظرمی رسد این موج در سال های اخیر، دوباره پویایی خود را یافته است. بیداری اسلامی به عنوان فرصتی برای تحقق آرمان فلسطین محسوب می شود که عملی شدن آن به تحلیل، بررسی و ارائه راهکارهایی علمی و اجرایی، نیازمند است. این مقاله درصدد پاسخگویی به این پرسش است که «بر مبنای روش تحلیل راهبردی SWOT» و با توجه به فرصت بیداری اسلامی، راهبردهای مناسب و ممکن برای تحقق آرمان فلسطین کدام اند؟»، در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل راهبردی سعی شده نقاط قوت قضیه فلسطین، مانند مقاومت، حمایت عمومی، حمایت خارجی و نقاط ضعف آن نظیر اختلاف های درونی، مشکلات اقتصادی، عدم وجود تشکیلات منسجم و رهبری واحد و همچنین تهدیدهای پیش روی آن، مانند سیاست خارجی هوشمند، شهرک سازی و اقدام های دستگاه امنیتی رژیم صهیونیستی و نیز، اقدام های جریان محافظه کار منطقه خاورمیانه ضد جریان مقاومت شناسایی شوند. با مدنظر قراردادن فرصت مناسب بیداری اسلامی درپی تحول های اخیر در جهان عرب، تلاش هایی به منظور ارائه راهبردهای نهادینه کردن ایدئولوژی اسلامی، راهبرد حرکت تشکیلاتی و راهبرد گسترش وحدت انجام شده اند که به نظرمی رسد برای پیشبرد بیداری اسلامی در مسیر صحیح و اصیل آن می بایست، در جهت این راهبردها حرکت کرد.

اعتدال و افراط از موضوع های اساسی جنبش های اسلامی معاصر هستند، به بیان ساده، جنبش های اسلامی معاصر، اغلب به اعتدال یا افراط گرایش داشته اند یا در حال نوسان میان این دو طیف بوده اند. یکی از بزرگ ترین جنبش های اسلامی معاصر، اخوان المسلمین مصر است، به نظرمی رسد، این جنبش نیز از زمان تاسیس در سال 1928 تاکنون، میان اعتدال و افراط در نوسان بوده است، بر این اساس، پرسش اصلی این پژوهش، بررسی دلایل گرایش جنبش اخوان المسلمین مصر به اعتدال و افراط است. چارچوب نظری این مقاله، برآمده از نظریه «اقدام جمعی» حمید احمدی (متغیرهای خشونت زا و متغیرهای کنترل کننده) بوده است، فرضیه مقاله نیز، این است که برخی عوامل، مانند «تاثیر رهبران در هدایت جنبش های اسلامی به افراط و اعتدال، زمینه های تاریخی درگیری های مذهبی، سکولاریسم و فشار و سرکوب»، به عنوان علل تسهیل کننده در گرایش به افراط گرایی این جنبش، موثر بوده اند و مواردی نظیر اصلاحات اقتصادی، مشارکت سیاسی، فعالیت علنی جنبش و انسجام قومی و مذهبی، ازجمله عواملی هستند که موجب کنترل افراط گرایی و گرایش به اعتدال این جنبش شده اند، روش مقاله نیز، توصیفی- تحلیل است.

یکی از رویکردهای توسعه جوامع که اینگلهارت و ولزل، آن را تئوریزه کرده اند، تغییر فرهنگی، از ارزش های بقا به ارزش های ابراز وجود است. با تکیه بر نظریه تغییر فرهنگی، می توان جوامع را به دو دسته کشورهای «بهره مند از ارزش های بقا و بهره مند از ارزش های ابراز وجود» تقسیم کرد. نوشتار پیش رو، با توجه به درگیری ها و چالش های نظری و مفهومی درخصوص کنش جمعی و عدم یکسانی نظر در عنوان گذاری برخی رویدادهای مردمی، درپی پاسخگویی به این پرسش است که «گونه های کنش جمعی در جوامع بهره مند از ارزش های بقا چیستند و چه فرایندی را طی می کنند؟»، ارائه مدل برساخته «چرخه بسته کنش جمعی» برای جوامع بهره مند از ارزش های بقا، تلاشی در جهت پاسخگویی به پرسش این نوشتار خواهدبود که با استفاده از روش های تبیینی- تحلیلی انجام یافته است. در این مقاله، بر اساس مدل برساخته کنش جمعی، «مصر» به عنوان مطالعه موردی بررسی شده است.