سیاست دفاعی
سال:1393 | دوره:22 | شماره:4 (پیاپی 88) |تعداد مقالات:7

کشمکش ها و منازعات دیرینه ی ساختاری در خلیج فارس از سال 1383 به بعد، شکل آشکارتری به خود گرفته و منجر به شکل گیری علائق و منافع واگرایانه میان ایران و شورای همکاری خلیج فارس شده است. از سوی دیگر، جنگ بر علیه تروریسم به رهبری آمریکا، ابتکاراتی از قبیل طرح خارومیانه ی بزرگ را تقویت نموده و همزمان با افزایش انتقاد از سوی افکار عمومی نسبت به سیاست های خارجی رژیم های عربی، فشارهای داخلی و خارجی بر روی کشورهای عرب منطقه برای انجام اصلاحات را تشدید نموده است. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی بر روی دلایلی که ایران از سوی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس (بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده ی عربی) به عنوان تهدیدی فزاینده دانسته می شود، اشاره خواهد شد. علاوه بر این به این مساله پرداخته خواهد شد که تا چه حد منطقه گرایی در خلیج فارس فارس کاربردی و عملی است.

مقاله ی حاضر، رویکرد امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران را در دهه ی دوم انقلاب بررسی کرده و نشان داده که در مقایسه با دوران جنگ، دگرگونی اساسی در آن پدید آمده است. در پاسخ به سوال: تاثیر پایان جنگ بر رویکرد امنیت ملی و سیاست خارجی ایران، این فرضیه مورد پژوهش قرار گرفته که با اختتام جنگ تحمیلی، رویکرد همگرایانه با محیط منطقه ای و بین المللی، متغیر اصلی در سمت گیری امنیت ملی و سیاست خارجی ایران بوده است. برای تجزیه و تحلیل فرضیه که معطوف به گسترش روابط با واحدهای سیاسی است، روابط ایران با اروپا و آمریکا، شوروی، و کشورهای منطقه بررسی شده است. هم چنین بیان شده که اقتصاد قلب سیاست خارجی و امنیت ملی دهه ی دوم بوده که تمرکز در روابط با کشورهای اروپایی و تنش زدایی با آنها و نیز استفاده از منابع بانک جهانی تعریف شده است. روش مورد استفاده در مقاله، استنتاجی و تحلیلی می باشد.

این تحقیق با هدف بررسی و تبیین جایگاه راهبرد تهدید در مقابل تهدید در سیاست دفاعی جمهوری اسلامی ایران انجام شده است. این پژوهش از نوع کاربردی بوده و به روش زمینه ای- موردی و با تحلیل کمی و کیفی (ترکیبی) نظامند و تفسیری انجام گردیده است. جامعه ی آماری بر اساس برآورد خبرگان (230 نفر) برآورد شده که با استفاده از فرمول کوکران، حجم نمونه ی 69 نفر به روش هدفمند نسبتی در دسترس تعیین شده است.اطلاعات این تحقیق از دو روش کتابخانه ای، میدانی و اسناد و مدارک گردآوری و با طیف لیکرت تحلیل شده است. نتایج به دست آمده حکایت از آن دارد که راهبرد «تهدید در مقابل تهدید» از سوی جمهوری اسلامی می تواند در حوزه ی مدیریت تهدیدات نرم و سخت (با تاکید بر تهدیدات موشکی، تهدیدات دانش محور، رسانه ای، ممانعت از انعقاد پیمان های دفاعی- امنیتی علیه جمهوری اسلامی ایران و اعمال سیاست های پیش دستانه) موثر واقع گردد. این راهبرد علاوه بر دفع تهدیدات سیاسی، متقارن، غیرسنتی و تدریجی، در کاهش حجم نیروهای تهدیدکننده و انتقال کانون تهدید از محیط اطراف جمهوری اسلامی ایران موثر می باشد. بنابراین، راهبرد نوین می تواند از طریق همگرایی با یازیگران خارجی و قدرت سازی باعث اقتدار دفاعی همه جانبه شود.

تمامیت ارضی ایران از عصر صفویه به بعد که مذهب شیعه اثنا عشری رسمیت یافت، بارها از شرق و غرب مورد تهدید قرار گرفت و در دوران قاجار علاوه بر آن، استقلال سیاسی و فرهنگی ایران و فرهنگی ایران نیز با تهدید نرم مواجه بود که در هر دو مقطع مرجعیت و روحانیت شیعه حضور چشم گیر و سرنوشت سازی داشته اند.در این مقاله تلاش می شود تا با روش تحلیلی- توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه ای، زوایایی از این نقش بسیار مهم و سرنوشت ساز در تاریخ ایران، از هنگام شکل گیری دولت صفویه تا پیش از وقوع انقلاب مشروطه بررسی و تبیین گردد.در نهایت ثابت می شود که نهاد مرجعیت و روحانیت به عنوان یکی از ظرفیت های عظیم و بی نظیر قدرت نرم شیعه باعث شکست یا ناکامی تهدیدات سخت و نرم دشمنان بوده است و هرگاه که کشور تجزیه شد یا استقلال آن از میان رفت، حاصل کوتاهی، بی کفایتی و خیانت شاهان و دولتمردان و بی توجهی آنها به رهنمودهای روحانیت بوده است.

عوامل شکل دهنده به کم و کیف معادلات سیاسی و امنیتی عراق امروز، به ترتیب اولویت در سطوح سه گانه ی داخلی، منطقه ای و فرامنطقه ای قابل بررسی است. با توجه به این که اولین و مهم ترین سطح شکل دهنده به حیات سیاسی و اجتماعی هر کشوری سطح داخلی است، و اگر بپذیریم که مولفه های داخلی سبب آغاز بحران و تداوم آن می باشد، باید گفت مولفه های منطقه ای و فرامنطقه ای، دارای نقش تشدید کننده و تسریع کننده ی بحران و تداوم آن هستند.بر این مبنا، سوال اصلی این مقاله عبارت است از این که علل یا عومل شکل گیری وضعیت ناامنی و بی ثباتی مداوم در عراق چیست؟ و فرضیه ای که در پاسخ به این سوال مطرح می شود این است که بافت اجتماعی و جمعیتی عراق سبب شکل گیری و تدوام بحران های سه گانه ی هویت، دولت و امنیت شده است که در ارتباط با همدیگر شکل می گیرند که خود زمینه ساز مداخله ی عوامل خارجی (به عنوان عامل تشدید کننده و تسریع کننده ی ناامنی و بی ثباتی) هستند. بنابراین، این مقاله با روش علی- تبیینی و با نگاهی تاریخی و فرایندمحور، این فرضیه را مورد آزمون قرار داد و مشخص گردید که بافت سیاسی – اجتماعی عراق سبب شکل گیری سه بحران هویت، بحران دولت و بحران امنیت شده و دولت به عنوان متولی اصلی امنیت در انجام کارویژه ی مهم «بحران امنیت» ناکام بوده است.

هدف نوشتار حاضر تبیین دلایل افت و خیز و نوسان روابط دو جانبه ی میان چین و آمریکا در دوران بعد از پایان نظام دوقطبی است. بر خلاف دوران نظام دوقطبی که الگوهای رفتاری و روابط دو کشور یا همکاری جویانه بود یا تعارضی، در دوران جدید که از آن به عنوان «نظم در حال گذار» یاد می شود، مناسبات آمریکا و چین در این مقطع کوتاه به شدت دچار فراز و فرود بوده است. در همین راستا، این مقاله با شناسایی شاخصه های نظم در حال گذار و اشاره به متغیرهای الگویی روابط دو جانبه ی کشورها به عنوان یک چارچوب مفهومی، ضمن تفکیک حوزه های موضوعی (امنیتی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی) نشان خواهد داد که وجود همزمان الگوهای رفتاری همکاری و تعارض در درون هر یک از این حوزه های موضوعی ضمن آن که مناسبات دو کشور را در این سطوح، نوسانی کرده است، شاخص های کلان مناسبات دو جانبه را نیز به شدت متاثر کرده است.

اشغال افغانستان توسط شوروی، پیروزی انقلاب اسلامی ایران، ناکامی عراق در حمله به ایران و ایستادگی در برابر ایدئولوژی انقلاب اسلامی، سران کشورهای عرب حاشیه ی جنوبی خلیج فارس را بر آن داشت تا با ایجاد یک نهاد منطقه ای به یکسان سازی سیاست های داخلی و خارجی خود برای مقابله با این تهدیدات بپردازند. از این رو، به ابتکار عربستان سعودی و با حمایت های آشکار و نهان غرب به ویژه آمریکا، نهادی متشکل از شش کشور عربستان سعودی، قطر، عمان، امارات، کویت و بحرین تحت عنوان شورای همکاری [خلیج فارس] ایجاد شد. بنابراین، در این نوشتار برآنیم تا با بهره گیری از نظریه ی مجموعه ی امنیتی منطقه ای به عنوان چارچوب نظری پژوهش با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی به بررسی علل عدم موفقیت شورای همکاری در تحقق همگرایی منطقه ای بپردازیم. سوال اصلی پژوهش حاضر این است که چه موانعی بر سر راه شورای همکاری برای تبدیل شدن به یک مجموعه ی امنیتی منطقه ای قرار دارد؟ و در نهایت، معلوم شد که مجموعه ای از موانع اقتصادی، سیاسی- امنیتی و اجتماعی بر سر راه شورای همکاری برای تبدیل شدن به یک مجموعه ی امنیتی و تحقق همگرایی منطقه ای در شورای همکاری خلیج فارس قرار دارند و مانع تحقق اهداف آنها گردیده است.