روایت شناسی
سال:1398 | دوره:3 | شماره:6 |تعداد مقالات:12

ژوهش‫ های گوناگونی که دربارة قصه‫ های عامه ی ایرانی صورت گرفته، بیشتر متمرکز بر تحلیل ساختار روایت و بررسی کیفیت عمل «قهرمانان» قصه بوده است. در این پژوهش، با استناد به مجموعه قصه‫ های گردآوری شده توسط فضل الله مهتدی (صبحی) که با عنوان افسانه‫ های کهن انتشار یافته است، چهار قصه به عنوان مطالعه ی موردی برگزیده شد تا براساس نظریه‫ های روایت‫ شناسان معاصر بررسی شود. پژوهش حاضر مشخصاً بر «کنش ضدقهرمان» در این قصه‫ ها تمرکز یافته و هدفش این است که آشکار کند به رغم نمونه‫ وار بودن شخصیت‫ ها در این قصه‫ ها، زنجیره ای از کنش‫ های خصومت آمیز چگونه و با چه کیفیاتی، توسط کنشگرانی فعال و اراده مند با روش های گوناگون خلق شده اند. پرسش‫ های اصلی مقاله به این شرح اند: زنجیرة شرارت بر شالودة کدام رشته از کنش های مشترک ضدقهرمانان در قصه های عامه شکل می گیرد؟ بسامد کنش های هم نهاد چگونه میان کنش و شخصیت رابطة استلزام پدید می آورد؟ روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و روش تحقیق هم توصیفی تحلیلی است. دستاورد تحقیق حاضر این است که به صورت ابداعی براساس زنجیرة کنش های مشترک ضدقهرمانان، بسامد الگوهای کنش آنان را طبقه‫ بندی و جدول بندی کرده و تشابهات کنش آنان را با روشی مقایسه‫ ای بازنمایانده است. نیز به این نتیجه رسیده است که باوجود کنش‫ های مشابه و مشترک و تولید انواع «شرارت‫ های یکسان» توسط ضدقهرمان در قصه‫ های عامه، برمبنای نظریه ی ساخت گرایان، محتوای کنش آنان، از رفتار نهادین شخصیت‫ های ضدقهرمان در این قصه‫ ها پیروی می‫ کند.

درون مایه ی هر داستان مانند رشته­ ای است که سایر اجزای آن اثر را به هم می پیوندد. هرچه این ارتباط تنگ­ تر باشد، آن اثر قوی­ تر و هنری­ تر است. رمان وقتی چراغ­ های زندگی روشن می شوند دومین اثر از سردار اُزکان، نویسنده ی موفق تُرک است که به بیش از بیست زبان زنده ی دنیا ترجمه شده است. این پژوهش به شیوه ی توصیفی تحلیلی درپی آن است که ارتباط درون مایه و فرم داستانی را بررسی کند. نتایج نشان می­ دهد که درون مایه ی «وقتی چون کودکان به معصومیت و پاکی رسیدی، به کتاب و اسرار آفرینش که در درون خود توست، خواهی رسید» به گونه­ ای هنرمندانه و هماهنگ در عناصر «راوی»، «شخصیت»، «فضا»، «لحن» و «گفت وگو» منعکس شده است. درواقع اُزکان توانسته است فرم رمان را در خدمت محتوا و مضمون آن قرار دهد. در این اثر، استفاده ی بجا از بن­ مایه­ هایی که جنبه ی نمادین دارند، مانند کتاب، سفر، کودک، نور، مرگ و دریا، به القای بهتر درون مایه در ذهن مخاطب کمک کرده و استفاده ی هوشمندانه از عناصر داستانی در این اثر ادبی باعث اتحاد بین راوی­ ها و شخصیت­ ها و درنهایت معنا و مضمون عرفانی رمان شده است.

نظریة نشانه معناشناسی روایی مکتب پاریس جایگاهی درخور توجه در مباحث روایت شناسی دارد که موضوع آن «معنا» و چگونگی ظاهر شدن معناست و با رویکرد روایی گری گریماس پیوندی عمیق و تنگاتنگ دارد. از مهم­ ترین مفاهیم نشانه معناشناسی روایی گریماس، الگوی زایشی معناست که با هدف شناخت معنا و ساختار روایی آن، گریماس کوشید به دستور جهانی زبان روایت دست یابد. در تحلیل متن­ های روایی، الگوی کنشگر گریماس، نسبت به دیگر الگو­ های روایی، قابلیت انطباق بهتری برای تحلیل روایی­ گری متن­ های روایی دارد و درپی دست ­ یافتن به کنش گفتمان است. در این مقاله، به تحلیل روایی گری رمان سمفونی مردگان در دو سطح روساخت که جایگاه داده­ های عینی است و ژرف­ ساخت که جایگاه داده­ های انتزاعی است، برمبنای نشانه معناشناسی روایی گریماس و الگوی­ کنشگر او از منظر چگونگی شکل­ گیری سازه­ های تشکیل­ دهنده ی رخدادها پرداخته شده تا افزون بر تحلیل این رمان تأکید شود که می­ توان در سایه ی پی رنگ غنی این رمان روایی، فرایند هم­ پیوندی عناصر آن را در آفرینش روایت به بهترین وجه ممکن آشکار کرد. جریان سیال ذهن مهم­ ترین ویژگی این رمان است که راوی با کاربرد آن، زمان و مکان را درهم شکسته و با دیدگاهی فراواقع­ نگارانه به شخصیت­ های آن جان تازه­ ای بخشیده است. در این مقاله، برپایة روش تحلیلی توصیفی این پرسش اساسی مطرح می شود که رمانی که در یک فضای فراواقع­ گرایانه نگاشته شده، چگونه و تا چه میزان با نظریة نشانه معناشناسی روایی گریماس در سطح ساختار روایی (پی رنگ) قابل تحلیل است و براساس الگوی کنشگر گریماس، عوامل گفتمان در تولید معنا در آن کدام اند.

این پژوهش با هدف بررسی روایت­ شناسی سکانسی از فیلم «اعتراض» کیمیایی با رویکرد پیکره­ ای به تحلیل انتقادی استعاره، به­ دنبال دستیابی به شیوة مفهوم­ سازی ذهن از موضوعات مهم بینارشته­ ای در حوزة زبان شناسی و روایت­ شناسی شناختی است. در این راستا، استعاره­ ها اهمیت بسیاری در انتقال مفاهیم دارند. از طرفی سینما، به­ عنوان یکی از ابزارهای مهم ارتباطی، با بهره جستن از استعاره به معناسازی می­ پردازد. مقالة حاضر با درنظر گرفتن روابط این مفاهیم و با اتکا به فیلم «اعتراض»، مفهوم سازی از طریق استعاره ها را تبیین می کند. این مقاله با رویکردی که در زبان شناسی شناختی به تحلیل استعاره در متون حوزه­ هایی مانند سیاست، دین، اقتصاد و مطبوعات می­ پردازد، چگونگی فرایند مفهوم­ سازی در روایت سینمایی را که تلفیقی از عناصر زبانی و غیرزبانی مانند صدا، موسیقی، حرکت و نور است، نقد و بررسی کرده و با استفاده از روش تحلیلانتقادیاستعاره، ترکیبی از زبان شناسی پیکره­ ای با تحلیل ­ گفتمان انتقادی و زبان شناسی شناختی، به آشکارسازی ایدئولوژی­ های مخفی و کارکردهای رتوریکی «اقناع» و «ارزیابی» استعاره­ در روایت فیلم پرداخته ­ است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که روایت فیلم و سکانس منتخب براساس استعارة غالب «امیرعلی باغبان است» شکل گرفته ­ است. همچنین مشخص شد که این روش به­ خوبی می­ تواند برای تحلیل، تفسیر و تبیین استعارة زبانی در روایت فیلم به­ کار گرفته شود.

ناتورالیسم را به دلیل شباهت زیاد آن به رئالیسم، شکل افراطی رئالیسم دانسته اند که همه ی حوادث و اتفاقات موجود در طبیعت را در چارچوب علوم طبیعی تفسیر می کند. این مکتب بر ویژگی های توارث محیط و بازتاب زندگی واقعی به دور از آرمان گرایی تأکید دارد و به ترسیم جزئیات زشت، ضداخلاقی و فساد در پیرامون محیط می پردازد. رادوبیس اثر نجیب محفوظ، نویسنده ی نامدار معاصر مصری، رمانی تاریخی اجتماعی است که می توان رگه هایی از رئالیسم و ناتورالیسم را در آن مشاهده کرد. سهم سگان شکاری از امیل زولا، مشهورترین نویسنده ی ناتورالیسم فرانسوی، نیز رمانی تاریخی اجتماعی است که حوادث تاریخی واقعی محیط جامعه را با سبکی ناتورالیستی بازتاب داده است. به دلیل وجود درون مایه ی مشترک در دو رمان مورد مطالعه، این آثار از نظر برخی رگه های ناتورالیسم در چارچوب ادبیات تطبیقی به روش توصیفی تحلیلی بررسی شده است. یافته ها حاکی از آن است که اشخاص رمان رادوبیس، حاکم و سیاست مداران مصر و نیز اشخاص رمان سهم سگان شکاری اشراف زادگان تازه به دوران رسیدة زمان امپراتوری دوم فرانسه هستند. قهرمانان داستان ها نیز دارای برجستگی خاصی هستند که نویسندگان اصراری بر تیپ سازی آن ها ندارند. نجیب از حوادث واقعی محیط جامعه همچون تاریخ مصر معاصر و مسائل آن، فساد اخلاقی در قصرهای پادشاهی، روسپی گری و. . . سخن می گوید و حاکمان خودکامه را به باد انتقاد می گیرد. زولا نیز زشتی و غیراخلاقی بودن زندگی خانواده های اشرافی در دوران امپراتوری دوم فرانسه، بی بندوباری، انحرافات جنسی، فقر اقتصادی و. . . را در چارچوب مکتب ناتورالیسم به نمایش می گذارد. هر دو رمان جلوه های مشترک زیادی همچون وراثت، علم فیزیولوژیک، عشق به عنوان نیرویی جسمانی، اخلاق ستیزی و زشت نگاری و. . . را بازتاب داده اند.

آلژیرداس ژولین گریماس یکی از نظریه پردازان در زمینه ی روایت شناسی و کارکرد روایی است. او به منظور بررسی انواع مختلف روایت، بسیار کوشید تا الگوهای معیّن و ثابتی را ارائه دهد. سرانجام گریماس موفق شد الگوی کنشی، زنجیره های روایی و مربع معناشناسی خود را معرفی کند. در این پژوهش، ساختار منظومة فیروز و شهناز اثر محمدصادق ناظم معروف به صادقا، شاعر و تذکره نویس ایرانی سدة یازدهم هجری در شبه قارة هند، براساس نظریات گریماس بررسی شده تا از طریق نظام کنشی، تقابل کنش ها و زنجیره های روایی، به طرح کلی داستان و درنهایت معنای آن دست یافته شود. روش تحقیق توصیفی تحلیلی و شیوة گردآوری اطلاعات کتابخانه ای است. وآوری نتیجه ی پژوهش گویای آن است که الگوی ساده و درعین حال نظام مند گریماس در داستان فیروز و شهناز، لایه های زیرین و ژرف ساخت روایت را آشکار می کند. همچنین تقابل کنشگران داستان نشان می دهد چگونه نظام مندی یک نظریه سبب برجسته سازی نظم و ترتیب حاکم بر سطوح مختلف روایت می شود.

منظوم­ گردانی روایت­ های داستانی منثور همواره یکی از علایق شاعران فارسی­ زبان بوده است. یکی از مهم ترین جریان های منظوم­ گردانی روایات داستانی دینی در ایران که تاکنون هیچ توجهی به آن نشده، جریان منظوم­ گردانی روایت­ های داستانی عهد عتیق است. در این فرایند، افزوده هایی به روایت­ های منثور اصلی اضافه می­ شود. هدف اصلی در مقالة حاضر بررسی کارکرد این افزوده­ ها در بازروایت منظوم است. برای رسیدن به این هدف، الگوهای اضافه شدن این افزوده ها در سه نمونه از مهم­ ترین منظومه­ های برگرفته از عهد عتیق (موسی­ نامه و یوسف و زلیخا از شاهین شیرازی و عقیدت یصحق از ملا امینا) بررسی شده است. بدین منظور منظومه ی روایی با اصل آن در کتاب مقدس تطبیق داده شده است. نتیجه ی بررسی حاکی از آن است که این افزوده ها براساس یکی از الگوهای تبیینی، توسعه ای و متداعی به متن اضافه شده­ اند. در الگوی تبیینی، علت یک رویداد مبهم در حدود رویدادهای واقعی و گاهی فراواقعی بیان می­ شود. در الگوی توسعه ای، افزوده هایی نظیر تقدیر و همراهی خداوند با انبیا، خصوصیات جسمانی، ویژگی های روحانی و تیره بختی به متن افزوده می گردد. در الگوی متداعی، اغلب از تداعی میان یک جزء و کل مشابه آن استفاده می شود. با توجه به اینکه هر سه الگو در ضمایم تورات نیز به همین صورت کاربرد داشته است، بنابراین به احتمال قریب به یقین شاعران متأخر الگوهای مذکور را از این ضمایم اقتباس کرده اند. درنهایت باید گفت سویه ی اصلی همه ی این افزوده­ ها تفسیر روایت منثور با هدف اقناع و جهت­ دهی ذهنی مخاطب بوده است، نه فقط روایت خلاقانه و ادیبانه ی آن.

گفتمان پسامدرن در کتاب­ های تصویری در محاورة بین مسائل جهانی و محلی عموماً با واقعیت­ های اجتماعی و اخلاقی و چندفرهنگی بیان شده است. درمجموع گفتمان پسامدرن در مسیر تمرکززدایی قرار دارد و این مؤلفه در فرایند متون دیداری زمینه ساز پرسش­ های فلسفی است؛ پرسش­ هایی که حضور مخاطب را به عنوان عاملی دیگر در چندفاعلیتی شدن کتاب­ های تصویری رقم می­ زند. درنتیجه در این کتاب­ ها که براساس دیدگاه تقابلی شکل گرفته­ اند، هیچ فردیت متمرکزی دیده نمی­ شود و تعامل اساسی­ ترین هدف در این کتاب­ هاست. هدف این پژوهش یافتن شیوه­ هایی است که تصویرگرمؤلف از آن ها به عنوان تمهیداتی در تمرکززدایی متن دیداری بهره می­ برد. این شیوه­ ها شامل کادربندی و فضاسازی، سازه­ های روایی و پویای تخیلی، شکست و انسداد زمانی و مکانی و منطق سوررئالیستی است که منجر به ایجاد تعامل در گفتمان پسامدرنیستی موجود شده و زمینه­ های پرسش­ ها و پژوهش­ های فلسفی را فراهم آورده است. بر همین اساس، کتاب صداهایی در پارک اثر آنتونی براون، به عنوان متغیر پژوهش، بررسی و در این میان، مثال­ هایی از آثار مشابه نیز برای درک بهتر موضوع ارائه شده است. سؤال این است که مؤلفه­ های تمرکززدا به وسیلة تصویرگر چگونه در تصویرسازی نمایان می­ شوند.

نشانه معناشناسی گفتمانییکی از نقدهای جدید بوده که با بررسی فرایندهای عاطفی در متن به نقد روان کاوانه یاری می­ رساند. درخت انجیر معابد آخرین رمان احمد محمود است که نویسنده ضمن نقل داستان، درونیات شخصیت­ ها را بیان کرده است. برخی شخصیت­ های رمان تحت تأثیر محیط خانوادگی و نابرابری­ های اجتماع، برآمده از جدال سنت و مدرنیته، دچار عقدة حقارت و اضطراب می­ شوند که اعمال، گفتار و سبک زندگی آنان را تحت تأثیر قرار می­ دهد؛ از این رو می­ توان جنبه­ های مختلف آن را طبق نشانه معناشناسی گفتمانی و نظریة روان کاوانة آدلر و هورنای که بر نقش مؤثر فرهنگ و اجتماع در ایجاد عقدة حقارت تأکید داشتند، بررسی کرد. در این پژوهش، نگارندگان با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به واکاوی رفتار و گفتار سه شخصیت اصلی رمان یعنی تاج­ الملوک، فرامرز و فرزانه پرداخته اند که طبق گفتمان عاطفی و نظریة کارن هورنای در مرحلة بیداری هیجانی با نقص پوستی و اضطراب­ هایی همچون تنهایی، ناامیدی و تأثیر محیط (تبعیض اجتماع) مواجه می­ شوند و برای جبران، از پرخاشگری، کینه و انتقام بهره می­ گیرند و هویت عاطفی خود را بروز می­ دهند. گفتمان عاطفی در این رمان نمود بیشتری دارد و باعث به وجود آمدن گفتمان­ های کنشی از نوع القایی و مرام­ مدار در شخصیت­ های داستان می­ شود.

از دیدگاه نشانه ­ معناشناسی گفتمانی، تولیدات زبانی تابع فرایندی پیچیده هستند که عوامل نشانه­ معنایی بسیاری در آن دخیل اند. در این رویکرد، برخلاف روش­ های مطالعة ساخت گرایی که تولیدات زبانی را ابژه­ هایی بیرونی می دانستند، آنچه اهمیت دارد، نوعی حضور گفتمانی است که پویا بودن آن همواره جهت گیری گفتمانی، بسط روابط و تعامل بین نیروهای هم­ گرا و واگرا را درپی دارد. این پژوهش «تشخیص» را که دادن مؤلفه ی انسانی به غیرانسان است، به عنوان فرایند گفتمانی مطالعه می­ کند و ضمن تحلیل روایت عامیانة «شاه­ بِزِن» و شناسایی فرایندهای معناساز آن، ساختار روایی و عوامل دخیل در ایجاد فرایند تشخیص را مورد بررسی قرار می­ دهد. در این داستان علاوه بر گفته­ پردازی کنشگر غیرانسانی، شوِش­ هایی همانند حس مهربانی شاه­ بزن به بچه­ هایش، تصمیم به ساختن خانه­ ای محکم و ایمن، حس همدردی نجار و سُلو به شاه­ بزن و حس انتقام شاه­ بزن از گرگ مشاهده می­ شود که در قالب فرایند تشخیص، احساس و امیال انسانی را برای غیرانسان به کار برده است. یافته­ های تحقیق نشان می­ دهد فرایند تشخیص با تأثیر بر چرخه ی معنا، دوسویه ی بیشینه­ ای و کمینه­ ای به وجود می آورد و در ایجاد این فرایند عناصری همانند کارکرد رخدادی، تنشی، نظام فشاره­ ای و گستره­ ای، و گسست از عوامل مهم هستند.

نام و تصویر اسکندر از پرتکرارترین درون مایه های مطرح شده در ادبیات فارسی و هنر ایرانی از دوران ساسانیان به بعد است. در برگ های بازمانده از شاهنامة بزرگ ایلخانی موسوم به «دموت» نیز روایت هایی از زندگی اسکندر در دوازده نگاره دیده می شود. در این پژوهش، با پرداختن به تحلیل نگارة «بر تخت نشستن اسکندر» کوشش می شود دگرسانی میان متن تصویری نگاره با متن ادبی شاهنامه پی جویی و نشانه های درون متنی و معانی پنهان آن ها آشکار شود. با یافتن مرزهای این دگرسانی می توان دریافت که نگارگر تا کجا به متن شاهنامه وفادار مانده و تا چه اندازه درپی دستیابی به دلالت های معنایی و احیای گفتمان دیداری خاص خود و یا دوران تاریخی خویش بوده است. مقالة حاضر پژوهشی روایت شناختی برپایة نگرش نشانه معناشناسی روایی است که با هدف خوانش سویه های اجتماعی نشانه های تصویری، از الگوی نشانه شناسی اجتماعی کرس و ون لیوون استفاده شده است. در الگوی نشانه شناسی اجتماعی، نه تنها بررسی خطوط، رنگ ها و حرکت نور و آفرینش حجم ها درجهت بالندگی و تفسیر دلالت های معنایی به کار گرفته می شوند، بلکه به اثرات و جریان های خارج از تصویر مانند بافت فرهنگی، مذهبی، سیاسی و اجتماعی دوران آفرینش اثر نیز پرداخته می شود. بر این اساس، پژوهش حاضر وجود دگرسانی میان متن تصویری با متن ادبی را در نگارة «بر تخت نشستن اسکندر»، به مثابة تلاش هنرمند برای استقلال در خلق نگاره و تبدیل اثر هنری به بازنمودی از افکار زمانة خویشتن می داند.

ژرار ژنت با نگاهی زبان­ شناختی هرگونه ارتباط آشکار یا پنهان بین متون را «ترامتنیت» نامید. برایان مک­ هِیل با نگاهی فلسفی متن را به­ مثابه ی جهان نگریست و رابطه ی بین این جهان متن ها را «تراجهانی» خواند. مک­ هیل اصطلاح «همانیِ تراجهانی» را از اُمبرتو اکو وام گرفت و آن را در معنای «تناسخ سوژه­ ها از یک جهان متن به جهان متن دیگر» به کار بست. هدف او از این رهیافت تبیین «عامل هستی­ شناختی غالب» در متون پسامدرن بود. پژوهش حاضر در این پیش­ فرض با مک­ هیل هم­ قول است که: نه تنها در داستان­ های پسامدرن، بلکه در داستان­ های تخیلی کودک و علمی­ تخیلی نوجوان نیز عنصر غالب از مقوله ی هستی­ شناختی است، نه معرفت­ شناختی. از همین رو رویکرد «هستی­ شناختی» برای بررسی شگرد «همانیِ تراجهانی» اختیار شده است. «همانیِ تراجهانی» یکی از مهم ترین شیوه­ های فانتزی­ ساز در داستان­ های تخیلی کودک و علمی تخیلی نوجوان به شمار می­ آید. هدف تحقیق پیش رو این است که با روش تحلیلی توصیفی داستان­ های قائم بر این شگرد هستی­ شناختی را وفقِ روابط ساختاری بیناجهانی­ شان مطالعه و رده­ بندی کند. مسئله ی پژوهش چگونگی تأثیر جهان متن ها بر ایجاد شرایط همانیِ تراجهانی در داستان­ های کودک و نوجوان است. در گستره ی ادبیات داستانی، پژوهش حاضر برای نخستین بار به همانیِ تراجهانی و ارتباط جهان متن های زمینه­ ایِ آن می­ پردازد. پژوهش پیشِ­ رو از منظر کاربردی، می­ تواند برای آفرینش­ های ادبی فانتزی ایده بخش و برای کارگاه­ های «نویسندگی خلاق» کارآمد باشد. از آنجا که هر رده­ بندی ساختاریِ متون می­ تواند تمهیدی باشد برای مقایسه و نقد تطبیقی، لذا از منظر نظری نیز لزوم پژوهش انکارناپذیر می­ نماید.