دانشکده ادبیات و علوم انسانی (تهران)
سال:1387 | دوره:59 | شماره:186 |تعداد مقالات:10

سرزمین چین یکی از جایگاه های مهم و قابل توجه نسخه های خطی فارسی در جهان است و کتاب ارشاد قلانسی نسفی از جمله کتابهای ارزشمندی است که بیشترینه دستنویس های آن در چین موجود است. مولف که از طبقه واعظان و مذکران عصر خود بوده، در مجالس وعظ به شیوه ادبیات منبری، نمونه های بسیاری از اشعار کهن فارسی را به استشهاد آورده است که از این لحاظ، کتاب ارشاد گنجینه ای مغتنم از قدیمی ترین اشعار و ادوار شکوفایی شعر فارسی است. در این مقاله نظر به اهمیت این شواهد به بحث درباره آنها و بررسی و تحقیق در باب نام گویندگانشان پرداخته ایم.

قصه جادویی یا قصه پریان، داستانی است که در جهانی غیرواقعی رخ می دهد ولی این وقایع غیرواقعی برای قهرمان قصه کاملا واقعی و معمولی به شمار می روند. ولادیمیر پراپ، محقق روس، در نظامی ابداعی به بررسی ریخت شناسانه قصه های پریان روسی پرداخت. بنا بر تعریف وی، ریخت شناسی، یعنی توصیف قصه ها بر پایه اجزای سازنده آنها و همبستگی و ارتباط این سازه ها با یکدیگر و یا کل قصه. در این مقاله قصه های جادویی ایرانی و شیوه پراپ بررسی شد با این تفاوت که شمار اجزای سازنده قصه ها کاهش یافت و در هر کارکرد، مصادیق جدیدی یافت شد که در قصه های روسی وجود ندارد. از اطلاعات و یافته های این تحقیق می توان در بررسی های ادبی، مردم شناسی، جامعه شناسی، روان شناسی و شناخت اعتقادات قوم ایرانی استفاده نمود.

وجه شبه بیش از هر رکن دیگر تشبیه، جهان خیالی شاعر را توصیف می کند. تقسیم بندی هایی متعدد از وجه شبه در بلاغت سنتی صورت گرفته است که در آن وجه شبه به حسی، عقلی- حقیقی، خیالی- تمثیلی، غیرتمثیلی- مفرد، متعدد و مرکب طبقه بندی می شود. از سوی دیگر، وجه شبه بر اساس دستور زبان، هم چنین ماهیت آن، که صفت، ویژگی و یا کارکرد است، تقسیم شده است.در کلیات شمس با تنوعی بی نظیر در وجه شبه ها روبرو می شویم. یکی از دلایل این تنوع نحوه خاص بهره گیری مولانا از وجه شبه های خیالی است. درباره نحوه ارتباط میان وجه شبه با دو رکن تشبیه در بلاغت سنتی کمتر سخن به میان آمده است. نگارنده در این مقاله بر اساس تقسیم بندی گوتلی به طبقه بندی تازه ای از وجه شبه در کلیات شمس پرداخته، که می تواند ویژگی های سبکی مولانا را در بهره گیری از وجه شبه نشان دهد.

با گسترس نفوذ زبان انگلیسی در عرصه جهانی، علاوه بر واژگان، بسیاری از ساختارها و الگوهای بیانی این زبان به مرور خود را بر دیگر زبان ها تحمیل کرده و در موارد قابل توجهی، این ساختارها به جزیی از این زبان ها مبدل گشته و به طور کامل جای خود را تثبیت کرده است.زبان عربی نیز به سهم خود از این فرایند تقریبا یکطرف بی بهره نبوده است. از آنجا که از دیدگاه زبانشناسی، زبان فارسی و زبان انگلیسی «هم خانواده» هستند، تاثیرپذیری زبان عربی از زبان انگلیسی در روند فهم متقابل زبان های عربی و فارسی اثرگذار خواهد بود. ما در این مقاله تلاش نموده ایم به برخی از نمونه های تاثیرپذیری ساختاری زبان عربی از زبان انگلیسی اشاره کنیم و نقش آن را در روند ترجمه از عربی به فارسی مورد توجه قرار دهیم.

در شاهنامه فرزانه بزرگ، فردوسی توسی، از نام کسان در داستان ها بسیار یاد شده است، این نام ها گاه اشاره به سرزمینی و گاهی، تیره هایی از مردمان و زمانی اشاره به دوره هایی از تاریخ ایران و جهان باستان و یا جنبه های دیگر دارد. یکی از این نام ها «جانوسپار» یا «جانوشیار» است که در داستان جنگ اسکندر به نام کشنده دارا از آن یاد شده است که در این جستار به آن می پردازیم.

آنچه در این مختصر مورد بحث قرار می گیرد سندی است مورخ 803 هـ.ق. مربوط به خانقاه شاه بابا ولی در بهبهان. موضوع سند، تعیین جانشینی قطب خانقاه بهبهان است. این سند در اواخر عمر قطب خانقاه به نام جمال الدین عبدالحمید جبل جیلوئی (کهگیلیوئی)، معروف به صاحب البحر از زبان او تنظیم شده است. قطب بزرگ خانقاه، مرید و شاگرد خاصّ خود سیدشرف الدین حسن را به خلافت برگزیده و او قصد سفری دارد. قطب در این سند، سلطان، وزیر، سادات و قضات و مشایخ را مورد خطاب قرار داده که او را خلیفه وی دانند و مقدمش را گرامی دارند.چنانکه از قراین بر می آید خانقاه مذکور از شعب سلسله مرشدیه کازرون در بهبهان بوده است.

رساله غوثیه، رساله ای است به طریقه خطاب فهوانی و محادثه مثالی حضرت ربانی با غوث اعظم که به زعم عده ای از محققان سخت کوش صبرنوش به محیی الدین بن عربی نسبت داده شده است.اما در این مقاله، ضمن بررسی و نقد دلایل کسانی که آن را به ابن عربی نسبت می دهند، با بررسی جمیع نسخ خطی و چاپی و مقایسه تحلیلی- تطبیقی آنها و نقد محتوایی رساله غوثیه و نیز انطباق مفاد معنایی آن با دیگر آثار محیی الدین عبدالقادر گیلانی معلوم می شود که این رساله از عبدالقادر گیلانی است و به اعتبار لفظ «محیی الدین» آن را به ابن عربی نسبت داده اند در حالی که در هیچ کتاب یا نوشته ای، از محیی الدین بن عربی به «غوث اعظم» یاد نشده و در هیچ یک از آثار ایشان، غوث و غوثیه نیامده است! و در ضمن، در این مقاله، چهره گمنام حسن گیلانی، مترجم رساله غوثیه شناسانده و معرفی می شود و ترجمه او نیز مورد نقد و بررسی تحلیلی- تطبیقی قرار می گیرد.

زبان فارسی در گذر تاریخ، دچار دگرگونی هایی شده و به تبع آن، وزن و قافیه شعر فارسی نیز متحول گردیده است و به تاثیر از همین تحول، امروز در شعر کلاسیک و کهن، مواردی را می بینیم که با معیارهای وزن و قافیه منطبق نیست و در بسیاری از موارد ناهمترازی هایی میان عناصر متقارن وزن و قافیه دیده می شود.کتاب های وزن و قافیه نیز اغلب بی توجه و یا کم توجه به عوامل تاریخی و دگرگونی های زبانی به تحلیل و تبیین وزن و قافیه شعر پرداخته و کوشیده اند گره آنها را بگشایند. کاربرد چنین شیوه هایی اگرچه در آموزش وزن و قافیه شعر فارسی سودمند است و به طور موقت می تواند پاسخگوی ذهن خوانندگان باشد، ولی ژرف کاوانه نیست و عطش دانش پژوهان را فرو نمی نشاند.نگارنده این مقاله بر آن است که برای شناخت علل و عوامل بسیاری از ناهمترازی های وزن و قافیه، بررسی تاریخی، ضروری است و این گفتار را به آن اختصاص داده است.

شاعران نئوکلاسیک مصر نخستین شاعرانی بودند که توانستند از رهگذر عوامل نهضت، شعر را از آفاتی که در عصر انحطاط گریبان گیر آن بود رهایی بخشیده و آن را در مسیر اصلی حرکت خود قرار دهند. در این مقاله سعی بر آن است تا سه شاعر مشهور نئوکلاسیک (بارودی و شوقی و حافظ ابراهیم) که نشانه های نوگرایی و تجدید در شعر ایشان بیش از دیگر شاعران این مکتب نمود پیدا کرده است مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند.این شاعران راه را بر آرایه های متکلفانه و بدیعی بستند و از دیگر سوی، اما مجال را برای جولان ابزارهای بیانی، باز نگاه داشتند و در عین اهتمام به متانت الفاظ و قوالب به تاسی از ادبای بزرگ دوره های شکوفایی و زرین ادب عربی، از دست یازیدن به تجربه سبک نوین و یا پرداختن به اغراضی تازه و نوپدید، پروایی به خود راه ندادند.

شطح از جمله معدود موضوعاتی است که دیدگاه های گوناگون و متعارضی در باب آن وجود دارد. حتی در میان بزرگان عرفان و فلسفه نیز توافق چندانی دیده نمی شود؛ از حد کفرآمیز خواندن و خوار داشتن تا وحی گونه دانستن و در اوج نشاندن. اساس اندیشه موافقان بر تاویل و تفسیر شطح است به گونه ای که در برخی تاویل ها نسبت معقولی میان دال و مدلول وجود ندارد. مخالفان شطح به معنای ملفوظ و دلالت های نخستین و قاموسی کلمات توجه کرده اند و کسانی چون غزالی که در طیف تشرع و عرفان قرار دارند، انتساب این گونه عبارات را به عارفان انکار می کنند یا محل تردید می دانند. پژوهشگران متاخری چون استیس و دیگران با توجه به دیدگاه های جدید چون هرمنوتیک و خوانش های گوناگون متن به بیان ویژگی های شطح پرداخته اند. این پژوهش، بیان و تحلیل این دیدگاه هاست.