پژوهشهای ادبی قرآنی
سال:1398 | دوره:7 | شماره:3 |تعداد مقالات:8

فراهنجاری، یکی از اصطلاحات متدوال در سبک­ شناسی است که در نتیجه خروج از نُرمِ (norm) عادی زبان به وجود می­ آید. این پدیده در لایه­ های «آوایی»، «نحوی»، «واژگانی» و «معنایی» رخ می­ دهد، اما مقاله حاضر، پدیده فراهنجاری­ نحوی «اللانحوی»، را مورد بررسی قرار داده است. مقصود از فراهنجاری ­ نحوی یعنی خروج از قوانین حاکم بر نحو زبان هنجار و از آنجا که «تناوب»، «تضمین» و «التفات» پدیده­ هایی پر بسامد در سوره مبارکه توبه هستند و منجر به «ادبیت» یک اثر ادبی می­ شوند؛ لذا مقاله حاضر تلاش کرده است تا با روش سبک­ شناسی و شیوه توصیفی – تحلیلی، این سه پدیده را مورد بررسی قرار دهد. هدف اصلی از نگاشتن این مقاله، بیان زیبایی­ شناسی و اغراض دلالی این سه پدیده هنجارگریز است. برآیند این جستار حاکی از آن است که تضمین نحوی در مقایسه با تناوب و التفات از بسامد بیشتری برخوردار بوده و زیبایی­ شناسی آن علاوه بر تکرارزدایی، ایجاز در اسلوب و شمولیت در معناست. همچنین در این سوره مبارکه سه نوع التفات (معجمی، ضمائر و عددی) به کار رفته است که اغراضی چون تاکید، تکرارزدایی و جلب توجه مخاطب را موجب شده است.

متن قرآن کریم حاوی ارزش­ های زیبایی­ شناختی پیشرفته­ ای در فرم خود است و کشف ظرافت­ های آن به کمک روش­ های نظام­ مند نظریه­ های زبانشناختی معاصر، مؤید وجوه اعجازی برتر آن است. فرمالیست­ های روس با تمرکز بر مقوله «ادبیّت» در صدد شناخت معیارهای زیبایی­ آفرینی در متن برآمدند و تکنیک­ های چندی از جمله هنجارگریزی را موجد آن دانستند. نمودهای هنجارگریزی به شکل گسترده در متن قرآن و در سطوح مختلف صرفی، نحوی، بلاغی، آوایی و غیر آن به کار رفته و جلوه­ های بیانی شگفتی خلق نموده است. زبانشناسان مسلمان، هر یک به گوشه­ ای از این وجوه اشاره کرده­ اند، اما بررسی متن قرآن از منظر هنجارگریزی، می­ تواند شکوه ادبیّت متن قرآنی را به شیوه­ ای منسجم­ تر آشکار گرداند. در این مقاله به شیوه توصیفی-تحلیلی و ضمن طرح تئوری موضوع، به بررسی ابعاد معنایی پدیده هنجارگریزی صرفی در متن دو سوره انعام و اعراف می­ پردازیم. به این ترتیب که با مقایسه نمونه­ های عدول­ یافته از هنجار با معیارهای زبان معمول یا هنجاری، تلاش می­ کنیم تا این مطلب را دریابیم که چگونه عبارت قرآنی، به کمک هنجارگریزی صرفی به عنوان یک ابزار ادبی جهت داده­ افزایی معنایی، دامنه­ ای گسترده از ظرایف و لطایف معنایی را به متن افزوده که ساختارهای کهنه خودکارشده، قادر به خلق آن نبوده­ اند. از جمله دستاوردهای این پژوهش آن است که هنجارگریزی صرفی، نکته­ هایی نهفته از متن قرآن را آشکار می­ کند که مفسران قدیم به دلیل توجیه آن ذیل عناوینی چون تقدیرات نحوی و حمل بر معنا، آن را تببین نکرده­ اند.

براعت استهلال، حسن ابتدا و براعت ختام از صنایع معنوی بدیع می باشد که در زیبا سازی متون نظم و نثر ادبی و جلب توجه مخاطب و همراه کردن او با داستان، نقش عمده­ ای را ایفاء می­ کند. تنوع در شیوه­ های آغازین کلام و انسجام معنایی میان مقدمه و متن اصلی و خاتمه در داستان یکی از نشانه­ های توانمندی ادیب یا سخنور در خلق اثر است. قرآن کریم که به­ عنوان کلام خالق و معجزه بی­ بدیل پیامبر رحمتr است، دل ها را جذب عظمت بیان خود کرده و گوش جان را مسحور سخن خویش می­ سازد. یکی از نشانه­ های اعجاز قرآن کریم فواتح و خواتم سوره­ ها است که با کلمات و عباراتی زیبا و جذاب آغاز می گردد و با اشاره­ ای لطیف و متناسب، مقصود سور­ ها را بیان می­ کند و با این شیوه­ های بیانی، خستگی و ملالت را از مخاطب خود می­ زداید. همچنین داستان­ های قرآن نیز از لحاظ ساختار کلام با شیوه­ های مختلفی آغاز می­ گردد. مقدمه داستان­ های قرآن متنوع بوده و از جذابیت هنری ویژه­ ای برخوردار است و با شیوه­ های بیان منحصر به فرد خود، در خواننده ایجاد شوق و انگیزه می­ کند. همچنین انسجام الفاظ، موسیقی درونی، ارتباط تنگاتنگ معنایی و تناسب میان مقدمه و متن اصلی و خاتمه داستان، تأثیر بسزایی در جلب توجه خواننده داشته و او را در فراز و نشیب صحنه­ های داستان با خود همراه می­ کند.

تکرار یکی از جلوه های مهم علم زبان­ شناسی است. این پدیده از دیرباز همواره مورد توجه اهل ادب بوده است؛ چرا که تکرار هر کلمه یا عبارت، هدف و معنای مهمی را در­ پی دارد و بهتر می تواند مخاطب را تحت تأثیر خود قرار دهد. اسلوب تکرار در قرآن کریم گامی رو به جلوتر دارد؛ به گونه ای که اعجاز کلام آسمانی را به رخ همگان می­ کشاند؛ زیرا نوع ساختار و چیدمان کلمات تکرار­ شونده، علاوه بر زیبایی که به آیات و سوره­ ها می­ بخشد، بر بلاغت کلام می افزاید و موجب غنای نظام معنایی و تجلّی مفاهیم مهم قرآنی می شود. پژوهش پیش رو، حاصل مطالعه ی تکرار هندسی در سوره ی بقره است و به دلیل نقش برجسته ی این نوع تکرار در سوره ی بقره، بر­ آنیم که با روش توصیفی-تحلیلی و بر پایه ی آمارگیری­ انواع­ تکرار هندسی، چگونگی کاربرد آن و میزان تأثیر دلالتی این نوع تکرار را بررسی کنیم. نتایج پژوهش نشان می دهد پنح نوع تکرار استهلالی، ختامی، هرمی، دایره ای و تراکمی در سوره ی بقره دیده می­ شود که تکرار هرمی با هدف تکرار و یادآوری مجدد مفاهیم و در راستای توصیفات، بیان جزئیات نعمت­ ها و مراتب خسران و رستگاری؛ تکرار ختامی به صورت حکم قاطع و حسن ختام آیات است؛ بنابراین، برخی صفات خداوند مانند سمیع، غفور، علیم و قدیر، به منظور هشدار و پس از اشاره به برخی احکام و قوانین به وفور تکرار شده است؛ همچنین تکرار استهلالی به منظور امر و نهی­ های اخلاقی و دینی بیشترین بسآمد را به خود اختصاص داده­ اند.

گابریل ساوما در سال 2006م. کتابِ قرآن، تفسیر اشتباه، ترجمه اشتباه و خوانش اشتباه، زبان آرامی قرآن را نوشت. وی در این کتاب ادعا می­ کند که زبان قرآن، آرامی سریانی است و در صدد اثبات اقتباس قرآن از منابع یهودی-مسیحی است. او برای اثبات ادعای خویش با بررسی سوره­ های قرآن، واژگان فراوانی را به عنوان شاهد ذکر نموده و به تحلیل آنها پرداخته­ است. نویسنده در بررسیآیه­ ی «وَ کَفَّلَها زَکَرِیَّا کُلَّما دَخَلَ عَلَیْ ها زَکَرِیَّا» آل­ عمران/37، براساس زبان سریانی آرامی، عبارت «وَ کَفَّلَها زَکَرِیَّا» را به «زکریا را تعظیم کننده به او (مریم) قرار داد» و عبارت «دَخَلَ عَلَیْ ها» را «ایستادن با حالت احترام و ترس» ترجمه نموده­ است. در این مقاله با هدف بررسی دقیق معنای این آیه، ضمن ارائه دیدگاه ایشان به روش تحلیلی تطبیقی به نقد و بررسی آن از جنبه­ ی زبان­ شناسی تاریخی تطبیقی در سه زبان عبری، سریانی و عربی می­ پردازیم تا بنگریم که شواهد زبان­ شناختی موجود از «کفّل» و «دخل» تا چه میزان دیدگاه ساوما را تایید می­ کند؟ وجود شواهدی از مشتقات کَفَلَ در ادبیات جاهلی و شباهت­ های ساختاری و معنایی آن در سه زبان عبری، سریانی و عربی حاکی از آن است که «کفّل» هر چند اصلی سامی دارد؛ اما سیر تطور و تکامل معنایی خاص خود را در هر کدام از شاخه­ های سامی داشته و همچنین شواهد فراوان مشتقات دَخَل در شعر جاهلی و تعدد و تنوع این ریشه در قرآن و فقدان این ریشه در زبان عبری، سریانی و عهدین این احتمال را تقویت می­ کند که این ریشه، عربی اصیل بوده و اعراب فهم درستی از ساختار و معنای آن داشته­ اند. بررسی­ های انجام شده خلاف ادعای ساوما را اثبات می­ کند.

یکی از مطالب بسیار بحث انگیز و شبهه افکن در ذهن کسانی که در مسیر معرفت به آیات قرآن و روشنگری و تبیین آن ها برای مخاطبان گام برمی دارند، ماهیّت آیات متشابه و تفاوت اساسی آن ها با آیات محکم و فراهم کردن زمینه ی تأویل پذیری، تکثّر و چندمعنایی و گاه انحراف و کژفهمی کسانی است که خلوص قلبی را به دست نیاورده اند. ژرف اندیشی در آیات قرآن، دو علّت اساسی فلسفه ی آیات متشابه را یعنی زبان بلاغی قرآن از یک سو و نمادین بودن آن در طرح برخی موضوعات تبیین می کند که هر دو با موضوع هرمنوتیک چه به شیوه ی سنّتی و چه مدرن خصوصاً در تفاسیر عرفانی ارتباط دارد. یکی از تفسیرهای برجسته ی عرفانی، کشف الاسرار ابوالفضل میبدی (قرن ششم) است که در نوبه ی سوم به تأویل آیات قرآن با زبانی ادبی و عرفانی می پردازد. مهم ترین پرسش این پژوهش این است که آیا تحلیل آیات متشابه مهم در تفسیر عرفانی کشف الاسرار که با زبان تأویل پذیر رمزی و با زیبایی های بلاغی بیان شده است؛ از منظر هرمنوتیک سنّتی یا مدرن امکان پذیر است؟ روش تحقیق، تحلیل محتوا می باشد. تحلیل آیات متشابه در این تفسیر مبتنی بر رویکردی هرمنوتیکی درخور واکاوی است؛ ازاین رو ابتدا به موضوع تأویل و معانی متفاوت آن در قرآن و همسویی آن با انواع هرمنوتیک خواهیم پرداخت و پس از آن به طرح جزئیات این بحث یعنی تقسیم بندی آیات متشابه به لحاظ لفظی و معنایی، محکم و متشابه در پیوند با توحید افعالی، در وجود انسان و در عالم تکوین و نظرات مفسّرین در این زمینه مبادرت خواهیم ورزید.

تحلیل گفتمان انتقادی«نورمن فرکلاف» یکی از نظریات مهم در حوزه ی گفتمان­ کاوی است که ضمن بیان رابطه ی میان ملاک­ های درونی و بیرونی متن و با تکیه بر اشکال زبانی و نشانه­ ها، درتلاش است قدرت مسلّط جامعه­ و فضایی را که اثر ادبی در آن شکل گرفته از طریق سه محورِ «توصیف»، «تبیین» و «تفسیر» مورد واکاوی قرار داده و نوعی مفهوم ایدئولوژیک را در ورای متن، بازخوانی ­ کند؛ لذا با عنایت به اهمیت آیات تحدّی در مبحث إعجاز قرآن و تفسیرهای گوناگون پیرامون این آیات، ضرورت خوانشی نو، احساس می­ شود. دستاورد پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی حاکی از آن است که در سطحِ «توصیف»، واژگان کلیدی در توصیف و نقد گفتار و کردار مشرکان با بسامدهای مختلفی درسیاق آیات تحدّی، تکرار شده که نقشی اساسی در بازنُمود ایدئولوژی حاکم بر جامعه داشته و بازتابی جامع و دقیق از اوضاع و احوال جامعه ی عصر نزول است. سطح «تفسیر»، ترکیبی از محتوای متن و دانش­ های زمینه­ ای و منطبق بر کنشِ متقابلِ تاریخی است که نشان می دهد ساختارهای اجتماعی، چگونه گفتمان را به عنوان کنشِ اجتماعی توصیف کرده و تعیّن می­ بخشند. در سطح «تحلیل» نیز نظم­ آهنگ و بلاغت قرآن مهم­ ترین عامل در کنشِ افراد برای هماردی با قرآن است. هرچند مناسبات اجتماعی عصرِ نزول و ابعاد فرازمانیِ قرآن نیز در نزول آیات مؤثر بوده است.

فعل» از ارکان مهم در ساختار جمله است که بار اسنادی و دلالت زمانی آن را بر دوش می کشد. قرآن کریم نیز آکنده از انواع قالبهای فعل ماضی است که کاربردهای متنوع آن تاکنون آنگونه که باید مورد دقت و بررسی قرار نگرفته است. از میان اقسام آن، فعل «ماضی» در دو زبان فارسی و عربی، به شکلی گسترده و در ساختارهای متنوّع به کار رفته است و ضمن دلالت بر زمان گذشته، مفهوم زمان حال و آینده را نیز منتقل می­ سازد. این پژوهش با تکیه بر روش توصیفی تحلیلی در حوزه دستور تطبیقی، تلاش دارد ساختارهای فعل ماضی را در این دو زبان، عمیقاً واکاوی کند و کاربردهای متنوع آنها را با تکیه بر قرآن کریم تبیین نماید؛ به گونه ای که با یکدیگر مشتبه نگردد و مترجمان در فهم صورت­ های مختلف زمان های افعال دچار اشتباه نشوند. در این جُستار، ضمن یکپارچه ­ سازی زمان ماضی در دستور فارسی و عربی با رویکرد قرآنی، قواعد دستوری ماضی ساده، ماضی نقلی، ماضی استمراری، ماضی بعید و ماضی التزامی، به همراه کارکردهای گسترده آن­ ها آمده است. همچنین برای زمان گذشته نیز دو قالب جدید زمان «ماضی بدوی» و «ماضی مقصود»، به زمان های افعال اضافه گردید که در منابع دستوری فارسی و عربی بدان اشاره ای نشده است، یا آن که برایش چارچوبی دقیق واحکامی مشخص تبیین نگشته است. همچنین برای تبیین قواعد دستوری، به 30 شاهد شعر فارسی و 13 بیت عربی و 50 آیه قرآن کریم استناد شده و در مجموع، 125 قاعده برای کاربردهای مختلف فعل ماضی در هر دو زبان فارسی و عربی تدوین گردیده است.