آینه میراث
سال:1398 | دوره:17 | شماره:65 |تعداد مقالات:12

«نقش حجر» عنوان مهم ترین سند موجود از وقف نامه بقعه شاهچراغ (ع) است. این وقف نامه در رمضان 947ق از سوی امیر محب الدین میرزا حبیب الله بن مرتضی شریفی، جد اعلای خاندان شریفی حسینی، صادر شده است و نسخه اصل آن در سنگ منقور و بر درگاه شمالی بقعه شاهچراغ (ع) نصب بوده است. وقف نامه نقش حجر اطلاعات مفیدی از موقوفات بقعه شاهچراغ (ع) به دست می دهد. هم چنین نکات شایان توجهی از تحولات معماری این بنای مذهبی در دوره صفوی دارد. این وقف نامه در دعاوی مربوط به امور موقوفات و تولیت بقعه شاهچراغ (ع) تا دوره معاصر نیز مورد استناد بوده است. سنگ وقف نامه نقش حجر از میان رفته است، اما رونوشت های متعددی از وقف نامه در دسترس است. همین رونوشت ها مبنای تصحیح و ارایه متنی منقح از این وقف نامه در مقاله پیش روست. به علاوه، محتوای وقف نامه با استفاده از شواهد و منابع معتبر تاریخی تحلیل می شود و مشخصات سوادها و سجلات آن حتی الامکان معلوم می گردد.

فخرالدین احمد اطعمه شیرازی (د. 850ق) یکی از مقلدان بسحاق اطعمه بود که به سبک نقیضه های او، با استفاده از اسامی خوردنی ها و نوشیدنی ها و اصطلاحات مرتبط به آن ها، اشعاری سروده است. تا مدتی پیش به سبب همسانی سبک و شباهت اسمی، این دو شاعر یک نفر انگاشته می شدند و این موضوع بحث های گوناگونی را به دنبال داشت. در این مقاله با توجه به نسخه نویافته ای از اشعار احمد اطعمه (کتابخانه ملی، ش38894) جای هیچ تردیدی باقی نمی ماند که در شیراز قرن نهم هجری دو شاعر اطعمه سرا بودند. این نسخه حاوی افزون بر 400 بیت از اشعار احمد اطعمه است که از خلال آن ها اطلاعات مهمی درباره اشعار و زندگی و هم روزگاران و ممدوحین احمد اطعمه به دست می آید که در دیگر منابع هیچ اشاره ای به آنها نشده است. نسخه نویافته هم چنین شامل مقدمه دیوان احمد اطعمه، به قلم محمد قاری زعفرانی، است که متن کامل آن در انتهای مقاله درج شده است.

دست نویس شماره 209 کتابخانه توپقاپی استانبول (کتابت شده در سال 455ق) نسخه ای از تفسیر حدادی و از معدود نسخ زبان فارسی است که واژه ها در آن با اعراب کتابت شده است. از آن جا که در متون نثر محدودیت های وزنی وجود ندارد، تلفظ واژه ها عموما دقیق تر و مستندتر از متون نظم است. پیش تر، پژوهشگرانی چون صفری آق قلعه و حیدرپور نجف آبادی (تفسیر سور آبادی، 1396)؛ صادقی (الابنیه، 1389)؛ متینی (هدایه المتعلمین، 1344؛ تفسیری بر عشری. . .، 1352؛ اختیارات منظوم، 1353)، تلفظ ها و ویژگی های آوایی چنین نسخه هایی را گزارش کرده اند. مقاله حاضر، فهرست قریب به چهل ضبط کمیاب و نادر از نسخه توپقاپی است که با ضبط لغت نامه ها تفاوت دارد و بدین جهت باید مورد توجه قرار گیرند.

یکی از موضوعات قابل توجه در بررسی سرگذشت رستم زال، تعدد ازدواج های اوست که در ایران یا سرزمین های بیگانه روی داده است. از جمله گزارش های مهم درباره ازدواج رستم، پیوند او با دختری از خانواده پادشاهان کیانی است که در برخی متون تاریخی به اختصار و موجز از آن یاد شده است. در ادب حماسی ایران، از این ازدواج دو روایت جداگانه در دست است: یکی داستان ازدواج رستم با خواهر کی قباد که تفصیل آن در بعضی طومارهای نقالی شاهنامه آمده و دیگری وصلت این قهرمان با خواهر کاووس، که کمتر به آن توجه شده است. روایت اخیر به دست شاعری ناشناس در دوره ای که نمی توان تاریخ دقیق سرایش آن را تعیین نمود به نظم درآمده و در یکی از دست نویس های شاهنامه کتابت شده است. در این مقاله نخست گزارش منظوم چگونگی ازدواج رستم با خواهر کی کاووس را می آوریم و سپس به بررسی و تحلیل آن می پردازیم.

مزامیر داود (تهیلیم) جایگاه والایی در حیات معنوی اهل کتاب دارد و در جامعه اسلامی با نام زبور شناخته می شود. آن چه در سال های اخیر مورد توجه قرار گرفته برخی ترجمه های عربی این کتاب است که بخش های ابتدایی آن ترجمه تهیلیم، اما ادامه آن (به طور خاص از مزمور سوم به بعد) یک متن تالیفی جعلی، با رویکرد موعظه ای اخلاقی است. این متون در اصطلاح فنی شبه مزامیر (Pseudo-Psalms) خوانده می شوند. مقاله حاضر به بررسی یکی از این متون (تاریخ کتابت، 706ق) می پردازد که در کتابخانه نمازی خوی موجود است. در دیباجه نسخه ادعا شده که این ترجمه به دستور مامون بوده و به تایید امام رضا (ع) نیز رسیده است. تحلیل محتوایی این نسخه در چهار محور به این شرح خواهد بود: 1. مقایسه محتوایی نسخه خوی با مزامیر اصلی (تهیلیم)؛ 2. رد پای محتویات نسخه خوی در منابع متقدم اسلامی؛ 3. انعکاس برخی معضلات اخلاقی اجتماعی جامعه در عصر نگارش نسخه؛ 4. مباحث کلامی الهیاتی منعکس در نسخه خوی.

آستان قدس رضوی یکی از بزرگ ترین نهادهای وقفی جهان است. بنیاد این تشکیلات اداری موقوفاتی بر اسناد گسترده و انبوه این سازمان، به ویژه اسناد و متون وقفی آن استوار است؛ اسناد یگانه ای که از لابه لای آن ها نقش تاثیرگذار این نهاد در دگرگونی های تاریخی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی کشور در سده های گذشته آشکار می شود. این اسناد که از روزگاران گذشته به ویژه از دوره های صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه بر جای مانده است شامل وقف نامه ها و سواد آن ها، مصالحه نامه ها، مبایعه نامه ها، اقرار نامه ها، اجاره نامه ها، فهرست های رفع و بخش، اوراق دفاتر اوارجه و. . . می باشد. با توجه به گستردگی داده های موجود در این اسناد، به ویژه داده های زبانی، بازخوانی و بازکاوی این میراث ارزشمند، از بایستگی بسیاری برخوردار است. در این نوشتار، که نخستین پژوهش درباره اسناد یادشده است، واژه های گویشی و فنی به کار رفته در وقف نامه های آستان قدس رضوی که در فرهنگ های پارسی دیده نمی شود، بازیابی شده است.

نظریه «حدوث دهری» عمدتا با میرداماد و به عنوان اساسی ترین نوآوری فلسفی او شناخته می شود. وی با اشاره به ناکامی فلاسفه پیش از خود در تبیین برهانی مسیله پیدایش جهان، محتوا و اصطلاح نظریه «حدوث دهری» را نتیجه ابداع خویش و بزرگترین ثمره حکمت یمانی دانسته است. از سوی دیگر، ملامحمداسماعیل خواجویی بر بنیاد متن رساله نور الهدایه و پذیرش انتساب آن به جلال الدین دوانی، دیدگاه او را بر آموزه حدوث دهری تطبیق داده و تلویحا به اقتباس این نظریه از آثار دوانی حکم کرده است. پژوهش حاضر با رویکردی تاریخی/ متن شناختی و تاکید بر نظریه حدوث دهری و آثار میرداماد، مدعای خواجویی را به داوری نشسته است.

اخلاق ناصری، تالیف خواجه نصیرالدین طوسی در باب علم اخلاق، متشکل از سه بخش یا مقالت است که به ترتیب عبارتند از: تهذیب اخلاق، تدبیر منزل، سیاست مدن. خواجه طوسی در بخش اول عمدتا مطالب مطرح شده در تهذیب الاخلاق ابوعلی مسکویهرا به فارسی ترجمه کرده است. لیکن این گونه نبوده است که بخواهد عبارات آن کتاب را به همان ترتیب و بدون هیچ کاست و افزودی، عینا تکرار کند، بلکه بنا به تشخیص خویش هر کجا لازم دانسته مطالبی را به منظور تفهیم و ایضاح مسایل، به متن کتاب مسکویه افزوده است. ما در مقاله حاضر این موارد را برشمرده و درباره آن توضیحاتی داده ایم. نتیجه پژوهش این است که خواجه طوسی در بخش اولکتاب، افاضات خویش را کاملا منطبق با شیوه فلسفی مسکویه مطرح کرده و از چارچوبی که او برای کتاب خود تعریف کرده خارج نشده است.

سراج الدین بلخی از شاعران سده ششم است که در متون اطلاعاتی پراکنده راجع به او وجود دارد. نام این شاعر و ابیاتی از او در سفینه ها دیده می شود. چهل و یک بیت چاپ نشده او از سه مجموعه منظوم با تحریرهای هم تبار در کتابخانه های سلیمانیه (مجموعه مدرسه یحیی توفیق، ش449/1741؛ مورخ 754ق)، گنج بخش (ش14456) و مجلس سنای سابق (ش534) به دست آمد. احتمالا این شاعر در عرفات العاشقین با دو عنوان «معین الدین سراجی بلخی» و «سراج الدین علا بلخی» معرفی شده و اشعار او، در سفاین با شعر سید سراج الدین خراسانی درآمیخته است. مقاله حاضر به گزارش چهل ویک بیت نویافته از او در سه سفینه هم تبار می پردازد.

امپراتوری کوش از تاثیرگذارترین تمدن هایی بوده که در هزاره قبل از میلاد در جنوب مصر باستان ایجاد شد. «کوش» عنوانی بوده که به پادشاهان سرزمین نوبه اطلاق می شده است. در این جستار با توجه به مطالعه ای که درباره امپراتوری کوشی ها صورت گرفت، این فرضیه بررسی شده که داستان نبردهای کوش پیل دندان در مغرب، بازمانده خاطره پادشاهان کوش است که در کوش نامه منعکس شده است. قراینی که این فرضیه را تقویت می کنند این هاست: هم سانی نام قهرمان کوش نامه و عنوان شاهان کوش؛ ذکر نام سرزمین نوبه در کوش نامه، و قرار داشتن قلمرو امپراتوری کوش در نوبه باستان؛ اهمیت فیل در امپراتوری کوش و پیل دندان بودن کوش، و موارد دیگر. ضمن بررسی تطبیقی کوش نامه و ساختار سیاسی فرهنگی امپراتوری کوش، موضوعات دیگری نیز بررسی شده است، از جمله: فرضیه هایی درباره دیوان مازندران، مارهای رسته بر دوش ضحاک، ارتباط قهرمان کوش نامه با کوش بن حام بن نوح و برتری تلفظ واژه «کوش» نسبت به «گوش».

میر محمدامین شهرستانی اصفهانی، متخلص به «روح الامین» و مشهور به «میرجمله» از سرایندگان سده یازدهم هجری است. سروده های او شامل دیوان غزلیات (گلستان ناز) و منظومه های غنایی به تقلید از نظامی گنجه ای است. او در ابتدای جوانی مانند بسیاری از شاعران هم عصر خود رهسپار هندوستان شد و در آن سرزمین به منصب وزارت دست یافت. پس از چند سالی به مولد خود اصفهان بازگشت و بعد از مدتی دوباره عزم هندوستان کرد و تا پایان عمر، در آن جا زیست. برخی از منابعی که زندگانی و سروده های او را ضبط کرده اند، درباره سفرها، مخدومان و هم چنین تالیفاتش اشتباهاتی کرده اند. این مقاله، بر اساس شواهد موجود در اشعار شاعر و با استفاده از نوشته های تاریخ نگاران معتبر، این اشتباهات را متذکر می شود و از جمله، نشان می دهد که او موفق به تکمیل خمسه خود نشده، و تنها چهار منظومه سروده است و دیگر آن که جواهرنامه اثر مستقلی از او نیست.

کتاب الکفایه فی الفقه یکی از متون فارسی در فقه شافعی است که حسین بن مسعود فراء بغوی (516ق) از فقها و مفسران برجسته سده ششم هجری، آن را به رشته تحریر درآورده است. بغوی در این کتاب، از جهت تبویب و تنظیم فصول و مباحث آن از متون عربی مشابه الهام گرفته است. این اثر گذشته از جنبه های علمی، به سبب اشتمال بر هزاران واژه و ترکیب نادر در زبان فارسی، به لحاظ ادبی و زبانی نیز شایسته توجه است. گرایش مولف به استفاده از لغات نایاب و کهن و ذکر برابرنهادهای زیبای فارسی در مقابل اصطلاحات فقهی، استعمال ترکیبات دل نشین، شیوایی تعبیر، زیبایی و رسایی الفاظ و عبارات، اصالت و استواری مطالب از جمله ویژگی های درخور اعتنای این کتاب به شمار می روند. به دلیل مکانت والای علمی بغوی و دقت فقهی او و به سبب کهن بودن نثر کتاب، این اثر جایگاه ویژه ای در میان فارسی زبانان به ویژه شافعی ها دارد. در این نوشتار کوشش شده ویژگی های سبکی این اثر از سه محور زبانی، ادبی و محتوایی مورد بررسی قرار گیرد.